پویایی فقه و نقش زمان و مکان از دیدگاه امام خمینی(ره)

‏‎ ‎

‏‎ ‎

‏‏پویایی فقه و نقش زمان و مکان از دیدگاه امام خمینی (ره)‏

‏‎ ‎

‏‎ ‎

‏‎ ‎

‏‏سیّد علیرضا جعفری‏

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏بِسمِ الله الرَّحمَنِ الرَّحیم‏

‏‏مقدمه:‏‏ ‏

‏‏بی شک زمان و مکان نقشی اساسی در «اجتهاد» دارند، و برای بیان این نکته‏‎ ‎‏بایستی به تفاوت اصلی میان انسان و حیوانات اشاره کرد زیرا انسان دارای قوه‏‎ ‎‏انتخاب و خلاقیت است و زندگی انسانِ عصر حجر تا انسان عصر اتم تفاوتی‏‎ ‎‏فاحش دارد. بر خلاف حیوانات که از آغاز تا مرگ تغییری در زندگی آنها‏‎ ‎‏مشاهده نمی‏‎‎‎‏شود. ‏

‏‏اما اینکه عوامل دگرگونیهای اجتماعی چیست، مطلب دیگری است که‏‎ ‎‏مجال تفصیل آن در این موجز نیست ولی اجمالاً می توان گفت: دگرگونیهای‏‎ ‎‏اجتماعی یا ارادی است یا غیر ارادی. دگرگونیهای غیر ارادی نیز با توجه به‏‎ ‎‏عوامل متعدد موثر در آن به چند دسته تقسیم می‏‎‎‎‏شود الف ـ رویدادهای طبیعی؛‏‎ ‎‏ب ـ جنگ؛ ج ـ اهداف غیر مستقیم افعال انسان؛ د ـ نتایج بعضی از کارها که‏‎ ‎‏برای رسیدن به اهداف شخصی و منافع فردی انجام می گیرد؛ و ـ رشد علم‏‎ ‎‏و فن؛ ز ـ عوامل جمعیتی؛ ح ـ جمعیت نامتجانس؛ ط ـ تعارض و بی سازمانی‏‎ ‎
‏‎

‎‏اجتماعی. ‏

‏‏همچنین دگرگونیهای ارادی نیز از نظر عوامل متفاوت موثر در آن به‏‎ ‎‏دسته های زیر تقسیم شده اند: ‏

‏‏الف ـ نارضایی عمومی از اوضاع و احوال موجود؛ ب ـ ارزشها و آرمانها؛‏‎ ‎‏ج ـ بزرگان و افراد برجسته؛ د ـ آموزش و پرورش. ‏

‏‏یادآوری این نکته لازم است که بسیاری از دگرگونیها که به نظر ما غیر ارادی‏‎ ‎‏هستند در واقع معلول افعال اختیاری انسانها می باشند. ‏‎[1]‎

‏‏به هر ترتیب عوامل مختلفی موجب تفاوت نوع و شیوۀ زندگی شده اند و‏‎ ‎‏روابط نوین را ایجاد کرده اند. لذا حضرت امام (ره) می فرمایند: ‏

‏‏مساله ای که در قدیم دارای حکمی بوده است، به ظاهر همان مساله در روابط‏‎ ‎‏حاکم بر سیاست و اجتماع و اقتصاد یک نظام ممکن است حکم جدیدی پیدا کند،‏‎ ‎‏بدان معنا که با شناخت دقیق روابط اقتصادی و اجتماعی و سیاسی، همان‏‎ ‎‏موضوع اول که از نظر ظاهر با قدیم فرقی نکرده است، واقعاً موضوع جدیدی‏‎ ‎‏شده است که قهراً حکم جدیدی می طلبد. ‏‎[2]‎

‏‏همچنین در تذکری پدرانه به اعضای شورای نگهبان می فرماید: ‏

‏‏ ... یکی از مسائل مهم در دنیای پر آشوب کنونی، نقش زمان و مکان در‏‎ ‎‏اجتهاد و نوع تصمیم گیریها است. حکومت، فلسفۀ عملی برخورد با شرک و‏‎ ‎‏کفر و معضلات داخلی و خارجی را تعیین می کند. و این بحثهای طلبگی‏‎ ‎‏مدارس که در چارچوب تئوری ها است، نه تنها قابل حل نیست که ما را به‏‎ ‎‏بن بست هایی می کشاند که منجر به نقض ظاهری قانون اساسی می گردد. شما‏‎ ‎‏در عین این که باید تمام توان خودتان را بگذارید که خلاف شرعی صورت نگیرد و‏‎ ‎‏خدا آن روز را نیاورد، باید تمام سعی خودتان را بنمایید که خدای ناکرده اسلام‏‎ ‎‏در پیچ و خمهای اقتصادی، نظامی، اجتماعی و سیاسی متهم به عدم قدرت ادارۀ‏‎ ‎
‏‎

‎‏جهان نگردد. ‏‎[3]‎

‏‏به هر حال علما و فقهای دلسوز باید از هم اکنون برای موضوعات و‏‎ ‎‏رویدادهایی که احتمال وقوع آن در آینده هست فکری کرده و از قبل، طرحهای‏‎ ‎‏لازم را تهیه کنند نه اینکه وقتی مشکلات گوناگون چون سیلی بنیان کن هجوم‏‎ ‎‏آورد، با مساله ای روبرو شوند که قبلاً بدان نیندیشیده اند. ‏

‏‏حضرت امام در این مورد چنین گفته اند: ‏

‏‏حوزه ها و روحانیت باید نبض تفکر و نیاز آیندۀ جامعه را همیشه در دست‏‎ ‎‏خود داشته باشند. چه بسا شیوه های رایج ادارۀ امور مردم در سالهای آینده تغییر‏‎ ‎‏کند و جوامع بشری برای حل مشکلات خود به مسائل جدید اسلام نیاز پیدا کند.‏‎ ‎‏علمای بزرگوار اسلام از هم اکنون باید برای این موضوع فکری کنند. ‏‎[4]‎‏ ‏

‏‏پیامبر اکرم - صلی الله علیه و آله و سلم - می فرمایند: بر هر انسان خردمند‏‎ ‎‏واجب و لازم است که عالم به زمان خود باشد و بداند در چه محیط و دوره‏‎‎‎‏ای‏‎ ‎‏قرار دارد. ‏‎[5]‎

‏‏به هر صورت برخی از احکام شرعی برای انسان بما هو انسان وضع شده اند‏‎ ‎‏که اینها تغییرناپذیرند ولی برخی دیگر از احکام با توجه به محیط، جامعه، عادات‏‎ ‎‏و رسوم برای انسان تشریع شده اند، که با تغییر جامعه و نیازها آن احکام هم‏‎ ‎‏تغییر می کنند. در مورد احکام نوع اول روایت شده است که: ‏‏حلال محمد حلال‏‎ ‎‏ابدا الی یوم القیامة و حرامه حرام ابدا الی یوم القیامة‏‏. ‏‎[6]‎

‏‏علامه طباطبایی نیز در مورد مقررات ثابت و متغیر در اسلام می نویسد: این‏‎ ‎‏اقتضائات که در قیافۀ احکام و قوانین در نظر انسان مجسم می‏‎‎‎‏شود، به دو بخش‏‎ ‎‏متمایز تقسیم می‏‎‎‎‏شود: ‏

‏‏1 ـ احکام و قوانین که حافظ منافع حیاتی «انسان» می باشد (از نظر اینکه انسان‏‎ ‎‏است و در حال دسته جمعی زندگی می نماید در هر عصر و در هر منطقه و با هر‏‎ ‎
‏‎

‎‏مشخصاتی که باشد) مانند یک قسمت از عقاید و مقررات که عبودیت و خضوع‏‎ ‎‏انسان را نسبت به آفریدگار خود (که هیچ گونه تغییر و زوالی را به او راهی‏‎ ‎‏نیست) مجسم می سازد. ‏

‏‏2 ـ احکام و مقرراتی که جنبه موقتی یا محلی یا جنبه دیگر اختصاصی داشته و‏‎ ‎‏با اختلاف طرز زندگی اختلاف پیدا می کند، البته این بخش با پیشرفت تدریجی‏‎ ‎‏مدنیت و حضارت و تغییر و تبدیل قیافه اجتماعیات و به وجود آمدن و از بین رفتن‏‎ ‎‏روشهای تازه و کهنه قابل تغییر است. ‏‎[7]‎

‏‏ ‏

‏‏(1) پویایی فقه و نقش زمان و مکان:‏‏ ‏

‏‏حضرت امام (ره) با قاطعیت و شجاعت خود توانست حصارهای حاصل‏‎ ‎‏از جمود و سطحی نگری را در هم شکند و روح تازه ای در کالبد اجتهاد و‏‎ ‎‏فقاهت بدَمَد. او معتقد بود «فقه، تئوری واقعی و کامل ادارۀ انسان و اجتماع‏‎ ‎‏از گهواره تا گور است»‏‎[8]‎‏. و حکومت را نشان دهندۀ جنبه عملی فقه در‏‎ ‎‏برخورد با تمامی معضلات اجتماعی و سیاسی و نظامی و فرهنگی می دانست.‏‎ ‎‏او همواره در تلاش بود تا اصول محکم فقه را در عمل فرد و جامعه‏‎ ‎‏پیاده کند. ‏

‏‏بینش سیاسی را برای مجتهد لازم می دانست و می فرمود: «برای مردم و‏‎ ‎‏جوانان و حتی عوام هم قابل قبول نیست که مرجع و مجتهدش بگوید من در‏‎ ‎‏مسائل سیاسی اظهار نظر نمی کنم. ‏‎[9]‎

‏‏«حوزه» برای رسیدن به اهداف والا و با ارزش حضرت امام (ره) باید راه‏‎ ‎‏سخت و طولانی را بپیماید و سدهای باقیمانده از تفکرات اهل جمود و تحجّر را‏‎ ‎‏یکی پس از دیگری در هم فرو ریزد. طنین این کلام امام (ره) همیشه در گوش‏‎ ‎‏طلاب جوان و آگاه و انقلابی وجود دارد و این سخن دردمندانۀ آن یگانۀ دهر‏‎ ‎
‏‎

‎‏همیشه در قلب و دل آنان ثبت شده است که: ‏

‏‏«خون دلی که پدر پیرتان از این دسته متحجّر خورده است، هرگز از فشارها‏‎ ‎‏و سختی های دیگران نخورده است»‏‎[10]‎‏. ‏

‏‏آری، همانطور که خود حضرت امام می فرمود بایستی: ‏

‏‏«برای طلاب جوان ترسیم شود . که چگونه در دوران و انفسای نفوذ‏‎ ‎‏مقدسین نافهم و ساده لوحان بی سواد، عده ای کمر همت بسته اند و برای نجات‏‎ ‎‏اسلام و حوزه و روحانیت از جان و آبرو و سرمایه گذاشته اند». ‏‎[11]‎

‏‏لذا مجتهد باید بتواند حکم مسائل و رویدادهای روزمرّه را از اصول بدست‏‎ ‎‏آورد. چرا که اجتهاد همانند قرآن به جمعیت و زمان خاصی اختصاص ندارد. ‏

‏‏امام صادق (ع) می فرماید: ‏‎[12]‎

‏‏ ... ‏‏لان الله تبارک و تعالی لم یجعله لزمانٍ دون زمان ولا لناس دون ناس، فهو فی‏‎ ‎‏کل زمان جدید، و عند کل قوم غض الی یوم القیامة‏‏. ‏

‏‏و بتواند با توجه به دو عنصر مهم زمان و مکان مشکلات را درک و در حل آنها‏‎ ‎‏بکوشد نه اینکه مجتهد بدون توجه به این دو عنصر در حال و هوای زمانهای‏‎ ‎‏گذشته، سعی بر تکرار احکام سلف صالح داشته و در عالَم ذهن و فرض سیر‏‎ ‎‏کند، بلکه مجتهد باید واقع نگر باشد، جامعه و تحولات آن را در نظر بگیرد.‏‎ ‎‏حضرت امام در پاسخ نامۀ یکی از اساتید محترم حوزه می نویسد: ‏

‏‏بنابر نوشتۀ جناب عالی زکات تنها برای مصارف فقراء و سایر اموری است‏‎ ‎‏که ذکرش رفته است و اکنون که مصارف به صدها مقابل آن رسیده است،‏‎ ‎‏راهی نیست. و «رِهان» در سبق و رِمایه مختص است به تیر و کمان و‏‎ ‎‏اسب دوانی و امثال آن که در جنگ‏‎‎‎‏های سابق به کار گرفته می‏‎‎‎‏شده است و‏‎ ‎‏امروز هم تنها در همان موارد است. ‏‎[13]‎‏ و انفال که بر شیعیان تحلیل شده است،‏‎ ‎‏امروز هم شیعیان می توانند بدون هیچ مانعی با ماشین های کذایی جنگل ها را از بین‏‎ ‎
‏‎

‎‏ ‏

‏‏ببرند و آنچه را که باعث حفظ و سلامت محیط زیست است را نابود کنند و جان‏‎ ‎‏میلیون ها انسان را به خطر بیندازند و هیچ کس هم حق نداشته باشد مانع‏‎ ‎‏آنها باشد، منازل و مساجدی که در خیابان کشی ‏‎‎‎‏ها برای حل معضل ترافیک و‏‎ ‎‏حفظ جان هزاران نفر مورد احتیاج است، نباید تخریب گردد و امثال آن، و‏‎ ‎‏بالجمله آن گونه که جناب عالی از اخبار و روایات برداشت دارید، تمدن جدید‏‎ ‎‏بکلی باید از بین برود و مردم کوخ نشین بوده و یا برای همیشه در صحراها‏‎ ‎‏زندگی نمایند. ‏‎[14]‎‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏(2) زمان و مکان در احکام صادره از معصومین‏‏ ‏

‏‏(1 ـ 2) خضاب کردن‏‏ ‏

‏‏روایات متعددی وجود دارد که نقش زمان و مکان را در احکام صادره از‏‎ ‎‏معصومین‏‏ ‏‏ - علیه السلام - ‏‏به خوبی روشن می کند، روایت زیر به عنوان مثال ذکر‏‎ ‎‏می‏‎‎‎‏شود: ‏

‏‏«‏‏وَ سُئِلَ علیه السلام عَن قَولِ الرَّسُولِ - صَلّی الله علیه و آله - غَیِّروُا الشَیبَ و لا‏‎ ‎‏تَشَبَّهُوا بِالیَهُودِ؟ فَقالَ: اِنَّما قال - صلی الله علیه و آله -  ذلِکَ وَالدّینُ قُلٌّ فَامَّا الآنَ وَ قَدِ‏‎ ‎‏اتَّسَعَ نِطاقُهُ وَ ضَرَبَ بِجِرانِهِ فَامرُو وَ مَا اختارَ‏‏؛ ‏‎[15]‎‏ از حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام در‏‎ ‎‏زمان خلافت و حکومت ظاهری آن حضرت (دربارۀ خضاب نکردن آن) سوال‏‎ ‎‏کردند که مقصود پیامبر – صلی الله علیه و آله - از اینکه فرمودند: «پیری را تغییر‏‎ ‎‏دهید (و محاسن را خضاب کنید) و تشبّه به یهود پیدا نکنید» چیست؟ ‏

‏‏حضرت فرمودند: این برای آن زمانی بود که دین (و پیروانش) در اقلیت به‏‎ ‎‏سر می بردند، ولی اکنون که اسلام منتشر شده و استقرار یافته مردم مختارند. ‏

‏‏همان گونه که بیان شد اگر تبیین و روشنگری حضرت امیرالمومنین ‏‎ ‎‏علیه السلام‏‏ نبود و حدیث حضرت رسول  ‏‏– صلی الله علیه و آله - ‏‏به دست‏‎ ‎‏ ‏
‏‎

‎‏فقیهان سطحی نگر و کوته بین و ساده لوح می رسید، بعید نبود بدون توجه به‏‎ ‎‏زمان صدور روایت، به عموم و اطلاق آن تمسک می کردند و حکمِ وجوب یا‏‎ ‎‏استحباب را در همۀ اوضاع ثابت می کردند. ‏

‏‏شهید آیةالله مطهری (ره) در این باره می گوید: ‏‎[16]‎

‏‏شخصی آمد به حضرت علی  ‏‏علیه السلام‏‏ اعتراض کرد که چرا شما محاسنتان‏‎ ‎‏را رنگ نمی زنید؟ مگر پیغمبر دستور نداد که «‏‏غیّروا الشیب‏‏» یعنی موی سفید را‏‎ ‎‏رنگ بکنید؟ فرمود: چرا. عرض کرد شما چرا این کار را نمی کنید؟ فرمود:‏‎ ‎‏این دستور خودش اصالت ندارد. این دستور برای منظوری بوده که در آن زمان‏‎ ‎‏بود، ولی حالا دیگر نیست. آن منظور این بود، در آن زمان عدد مسلمین کم‏‎ ‎‏بود، در میان سربازهای اسلامی که در جنگها شرکت می کردند پیر زیاد بود و‏‎ ‎‏ریش تمامشان سفید بود دشمن که از دور اینها را می دید، می دید یک مشت‏‎ ‎‏ریش سفید در میان اینهاست، روحیه اش قوی می‏‎‎‎‏شد و در جنگ قوت قلب،‏‎ ‎‏نقش اول را دارد. پیغمبر ‏‏– صلی الله علیه و آله - ‏‏دید اگر اینها با ریشهای سفید در‏‎ ‎‏میادین جنگ بیایند، اول بار که چشم دشمن به اینها می افتد، روحیه شان قوی‏‎ ‎‏می‏‎‎‎‏شود، لذا فرمود ریشها را رنگ ببندید که دشمن به پیری شما پی نبرد. این‏‎ ‎‏حاجتی بود مال آن روز. امروز دیگر این حاجت وجود ندارد و در این جهت هر‏‎ ‎‏کسی آزاد است. ‏

‏‏حالا اینجا یک روح است که این روح باید در تمام زمانها ثابت باشد و آن‏‎ ‎‏این است که نباید کاری کرد که روحیۀ دشمن قوی بشود، چه در جنگ و چه در‏‎ ‎‏غیر جنگ. ‏

‏‏لهذا ما مسلمانها باید نقایص خودمان را مرتفع بکنیم، نباید طوری رفتار کرد‏‎ ‎‏که غیر مسلمان، مسلمانها را ضعیف و ناتوان تلقی بکند، این اصل ثابت، در یک‏‎ ‎‏زمان وقتی بخواهد اجرا بشود، شکل اجراییش این است که پیر مردها ریشها را‏‎ ‎
‏‎

‎‏رنگ بزنند، اما این شکل در تمام زمانها ثابت نمی ماند. این، معنای تفقه در دین‏‎ ‎‏است، معنای بصیرت در دین است. ‏

‏‏در هر حال عاشقان اسلام و طلاب جوان با این قصد علوم دینی را تحصیل‏‎ ‎‏کنند که اسلام ناب را به جامعه عرضه کنند. ‏

‏‏حضرت امام چنین فرمودند: ‏

‏‏باید تلاش کنیم زهد و قدس اسلام ناب محمدی را از زنگارهای تقدس مآبی‏‎ ‎‏و تحجر گرایی اسلام آمریکایی جدا کرده و به مردم مستضعفمان نشان دهیم. ‏‎[17]‎‏ ‏

‏‏(2 ـ 2) زکات بر اسب‏

‏‏و همچنین در مورد مقرر کردن زکات در «اسب ها» که در زمان خلافت‏‎ ‎‏حضرت امیرالمومنین - علیه السلام - صورت گرفت، شاهد خوبی برای نقش‏‎ ‎‏زمان و مکان در احکام صادرۀ از معصومین - علیه السلام -  می باشد. ‏‎[18]‎

‏‏در این باره شهید آیت الله صدر می گوید: ‏

‏‏آنچه از امیرالمومنین - علیه السلام -  به ثبوت رسیده است که آن حضرت بر‏‎ ‎‏مالها، علاوه بر موارد زکاتی که در قانون ثابت اسلامی است، وضع زکات‏‎ ‎‏کرد. معمولاً به طور ثابت تعلق زکات در اسلام بر نه قلم از اموال است، ولی‏‎ ‎‏از امام - علیه السلام -  رسیده است که در دوران خود بر اموال دیگری نیز زکات‏‎ ‎‏وضع کرد، مانند اسب و غیره. این عنصر متحرک، کاشف از آن است که‏‎ ‎‏زکات، به عنوان یک دید اسلامی مخصوص مال معینی نیست و این حق‏‎ ‎‏ولی‏‎‎‎‏امر است که زکات را بر هر کالایی که مصلحت بداند طبق ضرورتهای‏‎ ‎‏خاصی، قرار دهد. ‏‎[19]‎

‏‏و از سوی دیگر حضرت امام صادق - ‏‏علیه السلام - ‏‏ در پاسخ کسی که گفت:‏‎ ‎‏«حضرت علی - ‏‏علیه السلام - ‏‏ پیراهن خشن و ساده می پوشید، ولی شما پیراهن‏‎ ‎‏نرم و نازک و سفید می‏‎‎‎‏پوشید». فرمودند: حضرت علی - ‏‏علیه السلام - ‏‏ در‏‎ ‎
‏‎

‎‏روزگاری زندگی می کردند که مردم در فشار و تنگدستی بودند، ولی اکنون آن‏‎ ‎‏وضعیت وجود ندارد. پس هرگاه روزگار گشایش یابد انسانهای نیک کردار‏‎ ‎‏بدان سزاوارترند‏‎[20]‎‏ و در روایتی دیگر علت نپوشیدن لباسهای خشن را چنین بیان‏‎ ‎‏می دارند که: در زمان حضرت امیرالمومنین - علیه السلام - اگر کسی آن گونه‏‎ ‎‏لباس می پوشید انگشت نما نمی‏‎‎‎‏شد، ولی در زمان ما چنین نیست و مورد‏‎ ‎‏انکار جامعه می باشد. آنگاه می فرمایند بهترین لباس هر زمانی لباس اهل همان‏‎ ‎‏زمان است. ‏‎[21]‎

‏‏البته بعضی خواسته اند در اینجا این شبهه را مطرح کنند که حضرت‏‎ ‎‏امیرالمومنین - ‏‏علیه السلام - ‏‏ از باب خراج بر اسبها مالیات بسته اند، نه از باب‏‎ ‎‏زکات، ولی جوابش آن است که بر قرینۀ روایات دیگر که در آنها «صدقه» به‏‎ ‎‏کار رفته معلوم می‏‎‎‎‏شود، مراد زکات است نه خراج. ‏

‏‏البته در همین جا باید نکته را یادآور شد که نقش زمان و مکان در اجتهاد‏‎ ‎‏دارای قاعده است و هر کس نمی تواند صرفاً بخاطر این ادعا که «زمان و مکان در‏‎ ‎‏اجتهاد مدخلیت دارد» احکام الهی را دگرگون ساخته و به اصطلاح،‏‎ ‎‏«روشنفکرانه» گام بردارد، چرا که اگر دین با عقل آدمی قیاس شود، چیزی از‏‎ ‎‏آن باقی نخواهد ماند؛ مثلاً آیا می توان به مجرّد اینکه سفر در زمانهای گذشته با‏‎ ‎‏مشقت و سختی همراه بوده، ولی امروزه با وسایط نقلیۀ مجهز به راحتی می توان‏‎ ‎‏کیلومترها راه را طی نمود، فتوا داد که نماز در سفرهای امروزی تمام است؟!‏‎ ‎‏مگر ملاک سفر مشقت و سختی بوده؟ ! خلاصه این گونه فلسفه بافیها هم نوعی‏‎ ‎‏انحراف محسوب می‏‎‎‎‏شود. و روی همین جهات بود که همواره حضرت‏‎ ‎‏امام (ره) می فرمود: ‏

‏‏«این جانب معتقد به فقه سنتی و اجتهاد جواهری هستم و تخلف از آن را جایز‏‎ ‎‏نمی دانم. اجتهاد به همان سبک صحیح است». ‏‎[22]‎‏ ‏

‏‏ ‏
‏‎

‎

‏‏همچنین شهید آیةالله صدر (ره) چنین می گوید: ‏

‏‏برخی متفکران اسلامی که تسلیم واقعیتهای اجتماعی بودند و تلاش می کردند‏‎ ‎‏دین را تابع واقعیتها سازند، به جای اینکه بیندیشند چگونه می‏‎‎‎‏شود واقع را بر‏‎ ‎‏اساس «نصوص» تغییر داد. بر اساس این بینش، دلیل حرمت ربا و سود را تاویل‏‎ ‎‏برده و به این موضع رسیده اند که اسلام سود چند برابر را حرام دانسته، آنجا که‏‎ ‎‏از مرز معقول بگذرد، و گر نه سودهای متعارف را جایز دانسته است. ‏‎[23]‎

‏‏ ‏

‏‏(3) نقش زمان و مکان در اجتهاد‏‏ ‏

‏‏اکنون در صدد بیان چند نمونه از مواردی هستیم که نقش زمان و مکان را در‏‎ ‎‏اجتهاد بخوبی نشان می دهد و نظریات حضرت امام را نیز دربارۀ چند موضوع‏‎ ‎‏فقهی که تابع زمان و مکان هستند، ذکر می کنیم، امّا آن موارد عبارتند از: ‏

‏‏1 ـ خرید و فروش خون؛ 2 ـ فروش سلاح به دشمنان دین؛ 3 ـ شطرنج البته‏‎ ‎‏این سه مورد به عنوان نمونه ذکر می‏‎‎‎‏شود و ما در صدد استقصای کامل موارد‏‎ ‎‏نیستیم در پایان نیز به ذکر چند مساله از مسائل مورد نیاز جامعه طبق نظر حضرت‏‎ ‎‏امام می پردازیم. ‏

‏‏(1 ـ 3) خرید و فروش خون‏‏ ‏

‏‏چون در گذشته به علت عدم پیشرفت علم پزشکی و نبودن تجهیزات برای‏‎ ‎‏خون هیچ استفاده ای جز خوردن آن قابل تصور نبود و خوردن خون هم حرام‏‎ ‎‏بود، لذا فقها فتوا به بطلان و حرمت خرید و فروش خون می دادند؛ یعنی علاوه‏‎ ‎‏بر این که ثمن و مثمن منتقل نمی‏‎‎‎‏شود، کار حرامی هم انجام شده است، و این‏‎ ‎‏فتوا به این سبب بود که موضوع حرمت (جایز نبودن عمل) بر آن صدق می کرد.‏‎ ‎‏ولی با گذشت زمان و پیشرفت علم پزشکی برای خون منفعتهایی تصور شد،‏‎ ‎‏مانند تزریق آن به نیازمندانِ به خون و ... و ادلۀ حرمت استفاده از خون، در مورد‏‎ ‎
‏‎

‎‏خوردن آن است، پس استفادۀ از خون برای تزریق آن به محتاجان به خون،‏‎ ‎‏حرمت ندارد. ‏

‏‏همانطور که ملاحظه شد، ممکن است با گذشت زمان چیزی که منفعت‏‎ ‎‏عقلایی نداشته دارای منفعت شده از ادله حرمت خرید و فروش اشیای غیر‏‎ ‎‏قابل استفاده و یا دارای منافع حرام خارج شده و خرید و فروش آن حلال گردد. ‏

‏‏حضرت امام (ره) در کتاب شریف مکاسب محرمه در ضمن مواردی که دربارۀ‏‎ ‎‏نجاست آنها روایاتی وارد شده «خون» را آورده اند و در توضیح آن چنین گفته اند: ‏

‏‏اظهر آن است که می توان از «خون» ـ غیر از خوردن ـ استفاده نمود و خرید و‏‎ ‎‏فروش آن هم بدان منظور جایز است، چرا که آنچه از آیه و روایت در این زمینه‏‎ ‎‏وارد شده، دلالتی بر حرمت استفاده از خون بطور کلی ندارد. ‏‎[24]‎

‏‏و در ادامه به این نکته اشاره کرده اند که در زمانهای گذشته «خون» منفعتی‏‎ ‎‏غیر از خوردن نداشته لذا تحریم آن هم منصرف بهمان مورد (خوردن) می باشد.‏‎ ‎‏علاوه بر اینکه برای خون در زمان گذشته منفعتی غیر از خوردن وجود نداشته‏‎ ‎‏است، لذا ادله از اثبات حرمت سایر منافع خون قاصرند. ‏

‏‏در مورد حکم خرید و فروش و دلیل مساله چنین مرقوم داشته اند: ‏

‏‏از آنچه گذشت واضح می گردد که نهی از خرید و فروشِ هفت چیز که از‏‎ ‎‏جملۀ آنها خون می باشد (مرفوعه ابی یحیی واسطی)، مقصود، خرید و فروش‏‎ ‎‏خون برای خوردن می باشد، زیرا خوردن خون در آن مکانها و در آن زمانها‏‎ ‎‏مرسوم بوده، همچنان که روایات نیز بدین مطلب گواهی می دهند. پس صحیح‏‎ ‎‏آن است که اگر برای خون در این زمانها منفعت عقلایی متصور گردد، خرید و‏‎ ‎‏فروش آن جایز باشد ... ‏‎[25]‎

‏‏(2 ـ 3) فروش سلاح به دشمنان اسلام:‏‏ ‏

‏‏یکی از مسائل فقه که زمان و مکان نقش بارزی در آن دارند، مساله خرید و‏‎ ‎
‏‎

‎

‏‏فروش اسلحه به دشمنان اسلام است. زیرا گاهی مصلحت اقتضا می کند که‏‎ ‎‏اسلحه را مجانی و به صورت رایگان در اختیار گروهی از کفار قرار دهیم تا از‏‎ ‎‏حوزۀ اسلام دفاع کنند. در هر حال باید دید مقتضای مصلحت چیست؟ ‏

‏‏حضرت امام - قدس سره -  با اشاره به مطالب فوق اضافه می کنند که: ‏

‏‏بر ولی امر مسلمین لازم است که این گروه مشرک ـ که مدافع حوزه اسلام‏‎ ‎‏می باشند ـ را به هر وسیلۀ ممکن یاری و تایید نماید، بلکه اگر دولت مخالف‏‎ ‎‏(از اهل سنت) بر دولت شیعه هجوم آورد و بخواهد همگی شیعیان را به قتل‏‎ ‎‏رساند و آنها را به اسارت برده و مذهب ایشان را نابود گرداند، بر شیعه لازم‏‎ ‎‏است آنها را دفع کنند، هر چند به وسیلۀ آن گروه از کفار (که از آنها در امان‏‎ ‎‏باشند) و همچنین اگر کفار از تبعۀ حکومت اسلام و یا از مستملکات حکومت‏‎ ‎‏اسلام باشند و والی امر مسلمین بخواهد به وسیلۀ آنها دشمنان را دور نماید و‏‎ ‎‏حوزۀ اسلام را حفظ کند. و غیر از این موارد، از اموری که مصالح روز‏‎ ‎‏اقتضا می کند. ‏‎[26]‎

‏‏حضرت امام (ره) بر خلاف دیگر فقها که برخی از آنها برای جواز فروش‏‎ ‎‏سلاح به دشمنان، زمان «هدنه» (آتش بس) را شرط کرده اند و برخی دیگر بین‏‎ ‎‏کفار و مخالفین شیعه تفصیل قائل شده اند، مصلحت روز را ملاک و معیار‏‎ ‎‏می دانند و چنین می گویند: ‏

‏‏و بالجملة انّ هذا الامر من شوون الحکومة و الدولة و لیس امرا مضبوطاً، بل‏‎ ‎‏تابع لمصلحة الیوم و مقتضیات الوقت، فلا الهدنة مطلقا موضوع حکم لدی العقل‏‎ ‎‏و لا المشرک و الکافر کذلک‏‏. ‏‎[27]‎

‏‏(2 ـ 3) شطرنج:‏‏ ‏

‏‏یکی دیگر از مصادیق تغییر حکم بر حسب زمان و مکان مسالۀ شطرنج است.‏‎ ‎‏حضرت امام در جواب این سوال که: ‏

‏‏ ‏
‏‎

‎‏اگر شطرنج آلات قمار بودن خود را به طور کلی از دست داده باشد و چون‏‎ ‎‏امروز تنها به عنوان یک ورزش فکری از آن استفاده گردد، بازی با آن چه صورتی‏‎ ‎‏دارد؟ چنین پاسخ دادند: ‏

‏‏بر فرض مذکور اگر برد و باختی در بین نباشد، اشکال ندارد. ‏‎[28]‎

‏‏همان طور که ملاحظه شد تغییر موضوع، سبب می‏‎‎‎‏شود حکم نیز عوض شود‏‎ ‎‏و چیزی که حرام بوده، حلال شود. چنانکه خرید و فروش خون در زمانی حرام‏‎ ‎‏بود و در زمانی دیگر حلال گشت. ‏

‏‏اما در عین حال عده ای بعد از صدور فتوای فوق بر آشفتند و شعار «‏‏حلال‏‎ ‎‏محمد حلال ابداً الی یوم القیامة و حرامه حرام ابدا الی یوم القیامة‏‏»‏‎[29]‎‏ را سر دادند‏‎ ‎‏حضرت امام در پاسخ چنین می نویسد: ‏

‏‏و اما راجع به دو سوال یکی بازی با شطرنج در صورتی که از آلت قمار بودن‏‎ ‎‏به کلی خارج شده است، باید عرض کنم که شما مراجعه کنید به کتاب‏‎ ‎‏جامع المدارکِ مرحوم آیت الله آقای حاج سید احمد خوانساری که بازی با‏‎ ‎‏شطرنج را بدون رهن جایز می داند و در تمام ادله خدشه می کند، در صورتی که‏‎ ‎‏مقام احتیاط و تقوای ایشان و نیز مقام علمیت و دقت نظرشان معلوم است. اما‏‎ ‎‏این که نوشته اید از کجا سائل به دست آورده که شطرنج به کلی آلت قمار‏‎ ‎‏نیست، این از شما عجیب است، چون سوالها و جوابها فرض است و بنابر این‏‎ ‎‏آنچه را من جواب داده ام، در فرض مذکور است که اشکالی متوجه نیست و در‏‎ ‎‏صورت عدم احراز باید بازی نکنند. ‏‎[30]‎‏ ‏

‏‏و در پایان جواب نامه می نویسند: ‏

‏‏شما را نصیحت پدرانه می کنم که سعی کنید تنها خدا را در نظر بگیرید و‏‎ ‎‏تحت تاثیر مقدس نماها و آخوندهای بی سواد واقع نشوید، چرا که اگر بنا است‏‎ ‎‏با اعلام و نشر حکم خدا به مقام و موقعیتمان نزد مقدس نماهای احمق و‏‎ ‎
‏‎

‎‏ ‏

‏‏آخوندهای بی سوادی صدمه ای بخورد بگذارید هر چه بیشتر بخورد. ‏‎[31]‎‏ ‏

‏‏حضرت امام در جواب نامۀ دوم چنین نوشته اند: ‏

‏‏ ... ما باید سعی کنیم تا حصارهای جهل و خرافه را شکسته تا به سرچشمه‏‎ ‎‏زلال اسلام ناب محمدی - صلی الله علیه و آله - برسیم و امروز غریب ترین‏‎ ‎‏چیزها در دنیا همین اسلام است و نجات آن قربانی می‏‎‎‎‏خواهد و دعا کنید من نیز‏‎ ‎‏یکی از قربانی های آن گردم. ‏‎[32]‎

‏‏آری، همواره در طول تاریخ، بیان حقایق، قربانی های بی شماری داشته،‏‎ ‎‏ولی این مطلب نه تنها مردانِ مرد این میدان را مایوس نکرده، بلکه آنها را تشجیع‏‎ ‎‏کرده و سر را فدای دوست کردند چرا که خود را برای او می‏‎‎‎‏خواهند نه او را‏‎ ‎‏برای خود. لحظه لحظۀ زندگی حضرت امام (ره) نیز به همگان ثابت کرد که او‏‎ ‎‏فقط و فقط نگاهش به حق ـ جلّ و علی ـ بوده و در راه اعلای «کلمةالله» از هیچ‏‎ ‎‏کوششی فروگذار نکرد و انصافاً شهامت و جسارت بی نظیری داشت به حدّی که‏‎ ‎‏نامش پشت دشمن را می‏‎‎‎‏لرزاند. با توجه به همین مطالب است که انسان به عمق‏‎ ‎‏سخن حضرت امیرالمومنین علی - ‏‏علیه السلام - ‏‏ پی می برد که دربارۀ قضیۀ‏‎ ‎‏مخالفین حکومت و ولایتش می فرمود: ... ‏‏ایها الناس فانی فقاتُ عین الفتنة‏‎ ‎‏و لم یکن لیجتریء علیها احد غیری بعد ان ماج غَیهبها و اشتدّ کَلَبها‏‏. ‏‎[33]‎

‏‏ ـ نمونه ای از مسائل مورد نیاز جامعه: ‏

‏‏حضرت امام معتقد بودند که مجتهد باید در متن حوادث و رویدادها قرار‏‎ ‎‏گیرد، تا بتواند با درک نیازهای مختلف جامعه بدان پاسخ لازم و کافی بدهد.‏‎ ‎‏ایشان در مواقع مختلف و مقاطع گوناگون به این نکته اساسی اشاره می کردند.‏‎ ‎‏از جمله در «منشور برادری» موارد از موضوعهای نیازمند پژوهش را چنین‏‎ ‎‏توضیح داده اند: ‏

‏‏( ... نیاز عملی به این بحثها و مسائل است) مثلاً در مساله مالکیت و محدودۀ‏‎ ‎‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏آن، در مسائل پیچیدۀ پول و ارز و بانکداری، در مالیات، در تجارت داخلی و‏‎ ‎‏خارجی، در مزارعه و مضاربه و اجاره و رهن، در حدود و دیات، در قوانین‏‎ ‎‏مدنی، در مسائل فرهنگی و برخورد با هنر به معنای اعم، چون: عکاسی،‏‎ ‎‏نقاشی، مجسمه سازی، موسیقی، تئاتر، سینما، خوشنویسی و غیره در حفظ‏‎ ‎‏محیط زیست و سالم سازی طبیعت و جلوگیری از قطع درختها، حتی در منازل‏‎ ‎‏و املاک شخصی، در مسائل اطعمه و اشربه، در جلوگیری از موالید در صورت‏‎ ‎‏ضرورت و یا تعیین فواصل در موالید، در حل معضلات طبی، همچون پیوند‏‎ ‎‏اعضای بدن انسان و غیر به انسانهای دیگر، در مسالۀ معادن زیر زمینی و ملّی،‏‎ ‎‏تغییر موضوعات حرام و حلال و توسیع و تضییق بعضی از احکام در ازمنه‏‎ ‎‏و امکنۀ مختلف، در مسائل حقوقی و حقوق بین المللی و تطبیق آن با احکام‏‎ ‎‏اسلام، نقش سازندۀ زن در جامعه اسلامی و نقش تخریبی آن در جوامع فاسد و‏‎ ‎‏غیر اسلامی، حدود آزادی فردی و اجتماعی، برخورد با کفر و شرک و التقاط و‏‎ ‎‏بلوک تابع کفر و شرک، چگونگی انجام فرایض در سیر هوایی و فضائی و حرکت‏‎ ‎‏بر خلاف جهت حرکت زمین یا موافق آن با سرعتی بیش از سرعت آن و یا در‏‎ ‎‏صعود مستقیم و خنثی کردن جاذبۀ زمین و مهمتر از همۀ اینها، ترسیم و تعیین‏‎ ‎‏حاکمیت ولایت فقیه، در حکومت و جامعه، که همۀ اینها گوشه ای از هزاران‏‎ ‎‏مسالۀ مورد ابتلای حکومت و مردم است، که فقهای بزرگ در مورد آنها بحث‏‎ ‎‏کرده اند و نظراتشان با یکدیگر مختلف است و اگر بعضی از مسائل در زمانهای‏‎ ‎‏گذشته مطرح نبوده است و یا موضوع نداشته است، فقها امروز باید برای آن‏‎ ‎‏فکری بنمایند. ‏‎[34]‎‏ ‏

‎

‏‏پی نوشتها:‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏‎

‎

• ـ برای آگاهی بیشتر ر . ک: استاد مصباح یزدی، جامعه و تاریخ، ص 339 به بعد.
• ـ ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 288-290.
• ـ ر.ک: صحیفه امام،، ج 21، ص 217-218.
• ـ ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 291-293.
• ـ علی العاقل ان یکون عالما بزمانه، مقبلاً علی شانه.
• ـ اصول کافی، ج 1 و کتاب فضل العلم، باب البدع، حدیث 19.
• ـ فرازهایی از اسلام، ص 69 و 70.
• ـ ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 288-290.
• ـ ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 288-290.
• ـ ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 277-279.
• ـ ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 279-281.
• ـ بحارالانوار، ج 92، ص 15، حدیث 8.
• ـ (استاد شهید آیةالله مطهری (ره) می فرماید دستور سَبق و رِمایه (اسب دوانی و  تیراندازی) فرزندِ «وَ اَعِدُّوا لَهُم مَا استطعتم من قُوة» است. اسلام می گوید شما در تمام زمانها  باید حداکثر نیرومندی را داشته باشید. اسب دوانی و تیراندازی از نظر اسلام اصالت ندارد،  بلکه شکل اجرایی «اعدوالهم ما استطعتم من قوة» است). مقاله «اجتهاد قوه محرکه اسلام»،  شماره 125.
• ـ ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 150-151.
• ـ نهج البلاغه فیض، حکمت 17.
• ـ مقالۀ اجتهاد قوۀ محرکه اسلام، مجله پاسدار اسلام، شمارۀ 125.
• ـ ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 142-143.
• ـ (محمدبن یعقوب عن علی بن ابراهیم عن ابیه عن حماد بن عیسی عن حریز عن  محمدبن مسلم وزرارة عنهما - علیهما السلام -  جمیعاً قالا: وضع امیرالمومنین - علیه السلام -  علی  الخیل العتاق الراعیة فی کل فرس فی کل عام دینارین و جعل علی البرازین دیناراً).  وسائل الشیعة، ج 6، ص 51.
• ـ مجموعه آثار شهید صدر، مقاله تصویری از اقتصاد اسلامی / 33 (به نقل از مقاله آقای  اسماعیلی در مجله فقه ص 53 شماره 3).
• ـ وسائل الشیعة، ج 3، ص 350.
• ـ همان، ص 347.
• ـ ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 288-290.
• ـ اقتصادنا ص 405 به نقل از مقاله مجله آینه پژوهش (آقای مهریزی) شماره سوم.
• ـ امام خمینی (ره)، مکاسب محرمه ج 1، ص 38.
• ـ همان.
• ـ مکاسب محرمة، ج 1، ص 152.
• ـ همان، ص 153.
• ـ ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 29.
• ـ البته روشن است که بحث ما تغییر موضوع است نه حکم حاکم، اما برای توضیح  روایت «حلال محمد ... » مطلب زیر نقل می‎شود. (در حالی که این روایت مربوط به شان  ثابت آدمی و در رابطه با فطرت توحدی او می باشد که توسط هیچ کس قابل تغییر نیست،  اما قوانینی که عهده دار ادارۀ کیفیت ارتباط انسان با طبیعت است به چگونگی اجرای احکام  ثابت و دایمی بر می گردد. آنچه که حلقۀ رابط در تطبیق آن قوانین ابدی بر شرایط متغیر  اجتماعی است، ولایت به معنای حکومت و سرپرستی است که به ارادۀ تشریعی ولیّ تشریع  جعل شده است. جعل حاکمیت برای اولیای جامعه اسلامی همانند جعل ولایت برای پدر،  یک حکم اوّلی الهی است. حاکم اسلامی به برکت این حکم الهی است که در زمینه های  مختلف اجتماعی، اعم از زمینه های اقتصادی همانند امور مربوط به منابع طبیعی، جنگلها،  معادن، دریاها و ... و زمینه های سیاسی مانند تنظیم روابط بین الملل و زمینه های نظامی از  قبیل دفاع در برابر مهاجمین و تجهیز نیروهای رزمی، به تطبیق قوانین اسلامی و اجرای  احکام ثابت الهی مبادرت میورزد). آیت الله جوادی آملی، ولایت فقیه، ص 91 به بعد.
• ـ ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 150-151.
• ـ ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 151-152.
• ـ ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 160.
• ـ (ای مردم! بعد از آنکه امواج فتنه گسترش یافت و به آخرین حد خود رسید و کسی  جرئت نمی کرد، بر علیه آن اقدام کند، این من بودم که چشم فتنه را کور کردم ... ) صبحی  صالح، نهج البلاغه، خطبۀ 93.
• ـ ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 176-178.