دکتر رزمجو
در ارتباط با ابعاد هنری ـ ادبی نهضت عاشورا، این نهضت در شعر فارسی ـ از قدیمترین زمانها تا عصر حاضر ـ چه تأثیری داشته است؟ پیشینۀ ورود موضوع واقعۀ جانسوز کربلا در قلمرو شعر کهن پارسی چیست؟
یکی از انواع مهم شعر ـ از لحاظ محتوا و درونمایه ـ در ادب فارسی، شعر غنایی است که از متفرعات آن مرثیه می‌باشد. «مرثیه» که جمع آن «مراثی» است، به منظومه‌ای اطلاق می‌گردد که در آن شاعر محاسن و مکارم اخلاقی، بزرگواریها، رشادتها و صفات نیک شخصی را که فوت کرده یا به درجۀ رفیع شهادت رسیده است، به شکل و لحنی به رشتۀ نظم درآورد که بتواند در خواننده یا شنوندۀ شعر خود ایجاد تأثر و غم کند، به طوری که گاه اشک تحسر و تأسف را ـ در سوگ آن متوفی یا شهید ـ از دیدگان افراد جاری سازد.
تاریخچۀ مرثیهسرایی در سوگ شهیدان کربلا
در میان مراثی موجود در قلمرو شعر کهن فارسی ـ از نخستین دورۀ پیدایش شعر فارسی دری تا امروز ـ آثار فراوانی وجود دارد که موضوع آنها، ذکر مصائب و شرح شهادتها و فضائل پیشوایان اسلام، بهویژه شهادت حضرت اباعبدالله الحسین در رویداد جانسوز کربلا و دیگر دلاورانی است که در نهضت عاشورا به فیض شهادت نائل شدهاند.
سابقۀ سرودن مراثی منظوم در سوگ شهیدان کربلا در ادب عرب، به زمان وقوع این حادثه می‌انجامد و آنچنان که نقل شده است، پس از وقوع حادثۀ، جانسوز عاشورای سال 61 هجری در دشت نینوا، به هنگامی که حضرت امام زینالعابدین بههمراهی زینب کبری و دیگر افراد باقیمانده از خاندان حسینی، دوران اسارت خویش را در کوفه و شام می‌گذرانند،
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 240
امام سجاد به بشیر بن جذلم ـ شاعر اهل بیت عصمت ـ می‌فرمایند که به مدینه برود و مردم را از شهادت پدر بزرگوارشان باخبر کند و ضمناً اشعاری را در رثای شهیدان کربلا بسراید و برای اهالی مدینه بخواند و او نیز در امتثال این امر امام، دو بیت زیر را می‌سراید و وقتی وارد مدینه می‌شود آنها را در مسجد النبی ـ توأم با گریه‌ای از سر درد ـ بر مردم چنین عرضه می‌کند:
یا أهل یثرب لا مُقام َ لکم بها قُتِلَ الحسینُ فادمعی مدرارُ
الجسمُ منه بکربلا مُضَّرَجٌ و الرَّأس منه علی القَناة یُدارُ
ای اهل مدینه! دیگر در این شهر اقامت نکنید؛ زیرا حسین کشته شده و بدین سبب از چشم من اشک جاری است. بدن مطهر او در کربلا آغشته به خون بر خاک افتاده و سر مقدسش را در حالی که بر نیزه است (در شهرها) می‌گردانند.
پس از این رویداد غمرنگ ادبی، شاعرانی نظیر کمیت بن زید اسدی (شهادت: 126 هـ.ق)، سید اسماعیل حمیری (105ـ 173)، دعبل خزاعی(148 ـ 246) و سید رضی (359 ـ 406) به سرودن مراثی دربارۀ داستان کربلا و شهیدان مظلوم آن، می‌پردازند.
در تاریخ ادبیات فارسی، یادمان واقعۀ کربلا سابقه‌ای طولانی دارد، و اینکه عده‌ای تصوّر کرده‌اند سرودن مراثیِ مربوط به شهدای عاشورای سال 61 هجری، همچنین برگزاری مجالس تعزیه و سوگواری شهیدان نینوا، از زمان صفویه متداول گردیده است، اندیشه‌ای است نادرست و خلاف واقع است؛ زیرا با بررسی مختصری دربارۀ جریانهای ادبی سیاسی که از سده‌های نخستین اسلامی در ایران پیش می‌آید، مبرهن می‌شود که شاعران پارسی گوی از مدتها قبل از روی کار آمدن صفویه، به واقعۀ جانسوز عاشورا و حماسۀ بزرگی که شهدای کربلا به رهبری حضرت امام حسین به وجود آوردند، توجه داشته و این رویداد تاریخی را در آثار خود منعکس کرده‌اند. به عنوان نمونه جمالالدین
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 241
عبدالرزّاق اصفهانی که در قرن ششم هجری می‌زیسته است (ف 588)، در قصیدۀ معروف خود «لغزِِ آب» با مطلع ذیل:
آن جرمِ پاک چیست چو ارواح انبیا چون روح بالطافت و چون عقل باصفا
آنجا که سروده است:
مطلوب جستجوی سکندر به شرق و غرب مقصود آرزوی شهیدان کربلا
به داستان تشنگی شهدای کربلا، اشارت دارد. یا مصلحالدین سعدی شیرازی (691 ـ 604) در قصیده‌ای که با این مطلع سروده است:
شکر و سپاس و منّت و عزّت خدای را پروردگار خلق و خداوند کبریا
خداوند را به حرمت خاندان عصمت و خون پاک شهیدان نینوا سوگند می‌دهد و با توجه به واقعه غمانگیز عاشورا می‌سراید:
یا رب به نسل طاهر اولاد فاطمه یا رب به خون پاک شهیدان کربلا
دلهای خسته را به کرم مرهمی فرست ای نام اعظمت درِ گنجینۀ شفا
آنچه مسلم است اینکه از قرن هفتم هجری، عده‌ای از شاعران پارسی گوی ـ اعم از شیعه و سنی ـ برای اهل بیت عصمت ـ بویژه شهدای کربلا ـ مرثیه سروده‌اند که از جمله آنان سیفالدین فرغانی (ف: پیش از 749) است و با آنکه این شاعر بزرگوار، سنی حنفی بوده، در دیوان او قصیدۀ مؤثری است دربارۀ واقعۀ کربلا و دعوت خلق به ندبه کردن و گریستن و عزاداری بر «کشتۀ کربلا» و «فرزند رسول» و «گوهر مرتضی» که مطلع آن، این است:
ای قوم در این عزا بگریید بر کشتۀ کربلا بگریید
سیفِ فرغانی در این چکامۀ غرّای خود مدعی است که گریه کردن بر ماتم شهدای
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 242
نینوا مایۀ نزول غیث رحمت و زدودن غبار کدورت از دلهاست. در این دوران، از شاعرانی که از آنها و ذکر مناقب یا رثای خاندان پیامبر، اشعاری باقی مانده است، امامی هروی (ف: 686)، فخرالدین عراقی (ف: 688)، سلمان ساوجی (ف: 778)، خواجوی کرمانی (689 ـ 753) و سعید هروی (ف: 741) از دیگران مشهورترند.
سابقۀ سرودن مراثی برای ائمۀ معصومین و شهدای کربلا در ادب فارسی، به دوران آل بویه ـ دیالمه ـ که از سال 320 تا 488 هجری بر بخشی از جنوب ایران و عراق حکمروایی داشتهاند، می‌رسد. و از این هنگام است که گویندگان لطیفِطبع نازکخیال ایرانی با اعتقاد راسخی که به مکتب انقلابی کربلا و ارادتی که به خاندان عصمت و طهارت داشته و معتقد بوده‌اند که:
حسین مظهر آزادگی و آزادی است خوشا کسی که چنینش مرام و آیین است
ز خاک مردم آزاده بوی خون آید نشان شیعه و آثار پیروی این است
اشعاری را در ستایش یا رثای پیشوایان مذهب تشیع ـ به ویژه حضرت سیدالشهداء ـ می‌سرایند و در اجتماعات مسلمانان می‌خوانند و این جنبش ادبی ابتدا توسط مناقبخوانان یا مناقبیان که گویندگان پرشوری از مداحان اهل بیت هستند، به منصۀ ظهور می‌رسد، و پس از تألیف کتاب مشهور روضة الشهداء، اثر کمالالدین حسین بن علی کاشفی سبزواری (ف: 910)، اصطلاح «روضه» خوانی که از مراسم شیعیان می‌باشد، برای مجالس تعزیه و مرثیهخوانی شهدای کربلا و ائمه هدی به کار برده می‌شود و از این رهگذر خاطرۀ عاشورای حسینی و دلاوریهای آن ـ در تاریخ تشیع ـ جاودانه زنده می‌ماند.
از میان مرثیهسرایان دورۀ صفویه ـ که بهواسطۀ توجه پادشاهان این سلسله به حفظ شعائر دینی و تشویق شعرا به سرودن اشعار مذهبی، از ادوار پررونق ادب دینی ماست ـ
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 243
اهلی شیرازی (ف: 942)، بابا فغانی (ف: 925)، ضمیری اصفهانی (ف: 937) و بویژه محتشم کاشانی (ف: 996) ـ بهواسطه ترکیببند استوار و بلند خود ـ شهرت بیشتری دارند؛ و از آثار باقیمانده از مرثیهسرایان دوران زندیه، ترکیببند غرّا و چهاردهبندی حاج سلیمان صباحی بیدگلی (ف: 1218) در خور توجه است.
در عهد قاجاریه نیز به واسطۀ رواج مجالس روضهخوانی و اهمیتی که پادشاهان، رجال و مردم این عهد به برپایی مراسم سوگواری ـ خصوصاً در ایام محرم و صفر ـ می‌دهند، مرثیه سرایی ـ با توجه به احیای ابعاد هنری ـ ادبی نهضت عاشورا ـ رونق تازه‌ای پیدا می‌کند و آثار ممتازی توسط شاعرانی چون: وصال شیرازی (ف: 1262)، سروش اصفهانی (ف: 1285) و ادیبالممالک فراهانی (ف: 1336هـ.ق) سروده می‌شود. و در دورۀ معاصر نیز از شاعرانی نظیر ملک الشعراء صبوری (1259ـ 1322 هـ.ق) و ملکالشعراء بهار(1263 ـ 1330 هـ.ش)، امیری فیروز کوهی (1288 ـ 1360 هـ.ش)، غلامرضا قدسی (1304 ـ 1368 ش) و... مرثیه‌های شیوا و استوار در بزرگداشت قیام عاشورا به رشته نظم کشیده می‌شود و بعد از شکوفایی انقلاب اسلامی ایران ـ در بهمنماه 1357ش ـ که زمینه مساعد و شرایط کافی برای طرح و بررسی ابعاد مختلف فرهنگ عاشورا ـ در کشورمان ـ فراهم گشته است، شاعران متعهد و مسئول انقلاب، آثار فراوانی را در این مورد بهوجود آورده‌اند که بحث و گفتگو دربارۀ آنها و معرفی گویندگان هنرمندشان، به مجال و فرصتی دیگر نیاز دارد.
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 244