حجةالاسلام و المسلمین هاشم‌زاده هریسی
جایگاه امام(ع) در ساختار فرهنگی ـ اعتقادی جامعۀ عصر خویش
موقعیت امام را در میان مسلمانان آن روز چگونه تحلیل می‌کنید؟ آیا جامعۀ مسلمان آن عصر، امام را به عنوان امام معصوم می‌شناخت؛ یعنی یک تلقی شیعی از ایشان داشت یا تنها به عنوان یک مصلح و فرزند رسول‌الله به حضرت می‌نگریست؟
اینکه آیا در آن زمان برداشت مردم از امام، فردی دارای مقام و منصب الهی و مقدس، بوده یا تنها به چشم یک مصلح به او نگاه می‌کردند که اگر برای اصلاح جامعه قیام کند، در صورت لزوم او را یاری خواهند داد، مسئله‌ای است که برای پاسخ دادن به آن، از کلمات و گفته‌ها نمی‌توان چندان کمک گرفت. اما از بررسی موقعیت جامعه و شرایط تاریخی آن زمان، جنگها و بیعتها، این‌طور برداشت می‌شود که غیر از خواصی که امام‌شناس بودند و امام را آن‌طور که ما می‌دانیم و می‌شناسیم، می‌شناختند، دیگران چنین علمی و چنین بینش و درکی نسبت به امام نداشتند و یکی از عللی که امام حسین در تشکیل حکومت موفق نشد، همین بود.
پس آیا می‌توان این طور برداشت کرد که مردم آن زمان اصولاً شیعه نبوده‌اند و بیعتشان با حضرت علی و امام حسن هم به عنوان حاکم جامعه و خلیفۀ رسول‌الله بوده است، نه به عنوان امام معصوم و برگزیدۀ خداوند؟
عوام مردم، نه، نبوده‌اند. اگر بودند که در خانه‌هایشان نمی‌نشستند امام را دعوت کنند و بعد هم خودشان به جنگ او بروند و او را بکشند. افرادی که از یزید تبعیت کردند، چند دسته
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 61
بودند: یک دسته کسانی بودند که تبعیتشان از روی رعب و ترس بود. دسته دیگر کسانی بودند که تطمیع شده بودند و انگیزه آنها ریاست و مقام و پول بود و دسته سوم افراد فریب‌خورده‌ای بودند که یزید را خلیفه قانونی که مردم با او بیعت کردهاند، می‌دانستند.
از سوی همان دعوت کنندگان امام از لشکر کوفه، گاهی کلمات واقعاً شرم‌آوری نسبت به امام حسین ادا می‌شد. در بعضی از نقل‌های تاریخی آمده است که امام حسین وقتی می‌خواست نماز بخواند و فرصت نماز خواندن می‌طلبید، با تمسخر می‌گفتند: نماز می‌خواهد بخواند؟! یا زمانی که دور خیمه‌ها آتش روشن کرده بودند تا یک قدری جلو حملۀ غافلگیرانۀ دشمن را بگیرند، می‌گفتند: آتش قبل از آتش جهنم فراهم کرده‌اید! اینها اکثرشان از کوفیها بودند. بنابراین، این شناخت را اکثریت جامعه نداشت و یکی از مشکلات و سختیهای نهضت همین بود والّا در یک محیط سالم و صالح و آگاه حرکت کردن، مشکلی ندارد؛ اما خواصی بودند که امام را به عنوان برگزیده الهی قبول داشتند.
برخی از محققان، شیعه را به دو معنی مطرح می‌کنند: یکی شیعۀ به معنای اخص است(همان خواص که نام بردید) که اطرافیان امام بودند و تعدادشان هم کم بود و یکی هم شیعه به معنای اعم که اکثریت مردم بودند که اینها حتی در عبادات و اعمالشان به فقه اهل سنت عمل می‌کردند و معتقدند یکی از علتهایی که از ائمه قبل از امام صادق و امام باقر، روایت فقهی کم داریم این است که توده مردم به فقه اهل سنت عمل می‌کردند و بنابراین، ائمه با پرسش‌های فقهی زیادی مواجه نمی‌شدند. آیا شما این تقسیم را می‌پذیرید؟
آنچه که گفتم به تعبیری همین معنا است، البته مقداری تفاوت دارد. من گفتم که اکثریت مردم امام‌شناس نبودند و امام را به عنوان یک مرد الهی نمی‌شناختند. تنها خواصی بودند که امام‌شناس بودند و شیعۀ خاص. این خواص هم تنها کسانی که در عاشورا و حادثۀ کربلا حضور داشتند، نبودند، دیگران هم بودند. افرادی بودند که یا از جریان عاشورا اطلاع
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 62
نداشتند و بعد از وقوع آن، با خبر شدند و یا به صحنۀ حادثه دسترسی نداشتند، اما در کل هر تعداد هم که بودند، جمعیت زیادی نبودند.
دیگر آنکه وقتی می‌گویم امام‌شناس نبودند نه به این معنا که آنها سنی بودند، نه، بلکه اصلاً نمی‌فهمیدند که شیعه چیست، سنی چیست. نه امام را می‌شناختند و نه مسائل را می‌دانستند و نه آن‌قدر پای‌بند مسائل بودند. اکثریت این چنین بودند. حتی اگر بگوییم که اینها به فقه اهل سنت عمل می‌کردند، یک وجهه علمی به آنها داده‌ایم، در حالیکه آنها به این مسائل توجه نداشتند و اصلاً در این وادیها نبودند، در وادی دنیایشان بودند. کوتاه‌فکر بودند و ناآگاه، نه اسلام را می‌شناختند و نه با تفکر مأنوس بودند. نه احکام الهی را به آن معنا می‌شناختند و نه حسین را و در عین حال مسلمان هم بودند و اعمال خود را نیز بر طبق آنچه از این زبان و آن زبان شنیده و در رفتار صحابه و خلفا دیده و به آن روش خو گرفته بودند، انجام می‌دادند.
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 63
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 64