مقدمه
خداوند متعال در کتاب شریف قرآن میفرماید:
وَنَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْء؛ و ما قرآن را بر تو فرو فرستادیم در حالی که روشنگر همه چیز است.
در یک روایت امام صادق(علیه السلام) نیز فرموده است:
همانا خداوند تعالی همه چیز را در قرآن بیان فرموده است. به خدا قسم هیچ چیزی نیست که انسان بدان نیاز داشته باشد اما خدا آن را بیان نکرده باشد.
نظر آیت الله ناصر مکارم شیرازی دربارة این آیه، این است که قرآن کتاب کلی است. وی میگوید:
از این تعبیر با توجه به وسعت مفهوم «لکلّ شیء» به خوبی میتوان استدلال کرد که در قرآن، بیان همه چیز هست.
در نظر وی کلمه کُلِّ شَیْءٍ دارای مفهومی عام و گشاده است و بر همین اساس میگوید قرآن همه چیز را بیان میکند.
امام خمینی(رحمةالله) نیز دربارة قرآن فرموده است:
قرآن همه چیز است.
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 432
به هر حال میتوان نتیجه گرفت که قرآن کتاب جامع شئون زندگی همة انسانها تا روز قیامت است. همه انسانها میتوانند در طول زندگی خود رهنمودهای زندگی را از قرآن بگیرند.
ما در زندگی، درباره هر چیزی که میخواهیم بحث و برنامهریزی کنیم میبینیم قرآن هم برای آن برنامه دارد. برای مثال وقتی راجع به جامعه صحبت میکنیم میبینیم قرآن هم پیرامون آن حرفی میزند و مطالبی را بیان میکند.
مسلّم است که قرآن کتاب هدایت است. اگر قرآن برای امور مهم زندگی که ضامن خوشبختی انسانهاست چراغ هدایت را روشن نکند. و سکوت کند، سکوتش برخلاف هدف و حکمت آفرینش وی میباشد.
بلی قرآن کتاب هدایت است. اما هدایت برای کیست؟ این کتاب برای راهنمایی «انسان» است. هر موجودی که نوع خودِ انسان باشد قرآن برایش هادی و راهنماست. از این جهت میتوان گفت که منظور از انسان نه فقط زید و بکر و علی و امثال اینهاست؛ بلکه هر مصداق انسان «انسان» است؛ چه تنها زندگی بکند، چه گروهی که بدان جامعه نیز گفته میشود.
اینک که قرآن حاوی همه امور است مراد از آن چیست؟ محور همه چیز بودن قرآن چگونه است؟ اینجا باید دانست که اساس همه اموری که در قرآن کریم وجود دارد به منظور هدایت است. حرف اول قرآن معرفت به خداست. و ماورای آن، همه هدایت است.
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان نگاشته است:
مراد از کل شیء همه آن چیزهایی است که برگشتش به هدایت باشد.
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 433
امام خمینی(رحمةالله) هم فرموده است:
بدان که این کتاب شریف، چنانچه خود، بدان تصریح فرموده، کتاب هدایت و راهنمای سلوک انسانیت و مربی نفوس و شفای امراض قلبیه و نوربخش سیر الی الله است.
از آنجا که موضوع این مقاله در سایه موضوع «قرآن از دیدگاه امام خمینی» است سؤال میشود که نظر امام خمینی(رحمةالله) درباره قرآن چیست؟
کسانی هستند که قرآن را فقط برای مطالعه کردن که در مساجد خوانده میشود و در مسائل اجتماعی هیچ جایگاهی ندارد تصور میکنند. در حالی که امام (رحمةالله) درباره نقش مهم قرآن در همه چیز تصریح کرده است:
آیاتی که مربوط به جامعه بود آیاتی که مربوط به سیاست بود. آیاتی که مربوط به جنگ بود. آیات زیادی که اکثر آیات مربوط به این مسائل است، اینها را منسی کرده بودیم. یعنی، ما را وادار کرده بودند که منسی باشد.
در جایی دیگر فرموده است:
انسان غیر محدود است و مربی انسان غیر محدود است. و نسخة تربیت انسان که قرآن است غیر محدود است؛ نه محدود به عالَم طبیعت و ماده است، نه محدود به عالَم غیب است، نه محدود به عالَم تجرد است. همه چیز است.
همچنین فرموده است:
اسلام همه چیز برای مسلمین آورده است، همه چیز. قرآن در آن همه چیز است.
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 434
فصل اول: جایگاه کلی قرآن در اصلاح افراد جامعه
ما یک همچو کتابی داریم که مصالح شخصی، مصالح اجتماعی، مصالح سیاسی، کشورداری و همه چیزها در آن هست.
طبق فرمودة حضرت امام خمینی(رحمةالله): قرآن یک کتاب کلی است و تنها در بردارنده امور معنوی نیست. قرآن نه تنها امور شخصی و فردی را؛ بلکه همه امور انسانها را همچون امور اجتماعی، سیاسی و کشورداری را هم اصلاح میکند.
جامعه به معنای گروهی از انسانهاست که در سرزمینی زندگی میکنند و بهطور نسبی از مشارکت فرهنگی، تشکل مدنی، سیاسی و اقتصادی برخوردارند. یک جامعه از افراد گوناگون تشکیل یافته است. کوچکترین گروه اجتماعی، خانواده است، سپس مجموعهای از خانوادههای یک روستا، بعد شهر، کشور و... .
زندگی هر انسانی دارای سه بعد است: اول ارتباط زندگی فرد با خویش است؛ دوم ارتباط زندگی خود با جامعه است و سوم ارتباط زندگی خود با خداوند تعالی است.
در هر یک از ابعاد زندگی، خداوند قوانین مخصوصی برای انسان قرار داده است تا انسان در همه آنها موفق باشد. خداوند آن قوانین را کتابهای آسمانیاش قرار داد که در زمان معاصر، در قرآن کریم مکتوب است.
اگر تمام افراد یک جامعه، همة قوانین زندگی سه بعدی خویش را رعایت کنند یک جامعه سالم شکل میگیرد. بنابراین یک جامعه سالم وقتی افراد آن جامعه سالم باشند شکل خواهد گرفت. پس میتوان گفت ابعاد زندگی جامعه هم، از ابعاد زندگی افراد جامعه شکل میگیرد. به این معنا که اگر سه بعد زندگی همه افراد جامعه سالم باشد، چنین خواهد شد که یک مجموعهای از افراد سالم با ارتباط سالم در کنار هم زندگی میکنند.
قرآن به عنوان یک کتاب هدایت، همه آن ابعاد را به خوبی اداره میکند. قوانین و
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 435
دستوراتی برای جامعه و افراد آن میگذارد. امام(رحمةالله) در این باره فرموده است:
ما یک همچو کتابی داریم که مصالح شخصی، مصالح اجتماعی، مصالح سیاسی، کشورداری و همه چیزها در آن هست.
برای توضیح بیشتر سعی میکنیم نظریههای حضرت امام خمینی (رحمةالله) را درباره نقش قرآن در ابعاد زندگی انسان بیاوریم. نتیجه چنین خواهد بود که جایگاه قرآن در تنظیم و اصلاح ابعاد زندگی افراد جامعه و ایجاد یک جامعه سالم و صالح بسیار مهم است. بنابراین از یک لحاظ میبینیم که میتوانیم نقش قرآن در جامعه را همان وجود نقش قرآن در اصلاح افراد جامعه تصور نماییم.
نقش قرآن در تنظیم و اصلاح زندگی افراد جامعه از دیدگاه امام خمینی (رحمةالله) به شرح ذیل است:
1. اصلاح زندگی شخص در ارتباط با خود
از نظر امام اولین کارکرد قرآن کریم در اصلاح جامعه، اصلاح افراد آن جامعه است. افراد را اصلاح میکند سپس وقتی افراد اصلاح شدند دستور میدهد که خود آن افراد، جامعه را اصلاح کنند.
امام دربارة این بعد زندگی چنین میفرماید:
کتاب خدا آمده است که انسان را انسان کند. و همانطوری که جامعهاش را اصلاح بکند خودش ]را[ هم کامل کند تا برسد به مرتبه عالی.
در اینباره قرآن به افراد جامعه دستور میدهد تا خودشان را تهذیب و اصلاح بکند. سپس در مراحل بعد به آنها دستور میدهد تا دیگران را اصلاح کنند. قبل از اینکه خودش را اصلاح کند نباید دیگران را اصلاح کند. چون «فاقد الشیء لا یؤتی»؛ یعنی کسی که چیزی ندارد محال است به دیگری، چیزی اعطا کند.
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 436
خلاصه، قرآن به انسان دستور میدهد تا در این بعد زندگیاش (ارتباط زندگی خود با خود) خودش را اصلاح کند. بر همین اساس است که در اصلاح زندگی شخص نقش مهمی دارد.
همه آن به این هدف است که انسان برسد به مرتبه عالی.
2. اصلاح زندگی شخص در ارتباط با جامعه
قرآن در اصلاح جامعه نیز نقش مهمی دارد. به مؤمنان دستور میدهد تا جامعه خود را اصلاح کنند. چون اصلاح کردن جامعه بدون وجود افراد جامعه ـ به عنوان واسطه ـ محال است. دستور به اجرا کردن امر به معروف و نهی از منکر نمونهای از دستورهای قرآن و اهمیت دادن به زندگی اجتماعی است. مسلّماً تحقق چنین امری بدون وجود انسان به عنوان واسطه تحققناپذیر است.
قرآن کریم حاوی دستوراتی عام برای دومین بعد زندگی انسان است. امام خمینی(رحمةالله) فرموده:
آن قرآن را شما ملاحظه میکنید، قرآن مسایل سیاسیش و جنگیش و مقاتلهاش و اینهایش زیاد در آن طرح شده.
و نیز فرموده:
ما یک همچو کتابی داریم که مصالح شخصی، مصالح اجتماعی، مصالح سیاسی، کشورداری و همه چیزها در آن هست.
در جای دیگری هم فرموده:
مسأله دعوت به اجتماع، دعوت به سیاست، دعوت به مملکتداری و در عین حال که همه اینها عبادات است، عبادات جدای از سیاست و مصالح اجتماعی نبوده است.
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 437
برای نمونه، در اثبات وجود نقش قرآن در زندگی اجتماعی بشر سخنی از امام میآوریم:
اگر این اجتماع بزرگ اسلام یک وقتی به هم نزدیک بشوند و پیوند کنند، دیگر هیچ قدرتی نمیتواند با اینها مقابله کند.
امام در این سخن میخواهد ثابت کند که همبستگی یا وحدت دستور قرآن است.
3. اصلاح زندگی شخص در ارتباط با خدا
بیشک، قرآن دربارة سومین بعد زندگی حرفهای زیادی دارد. اساس همه دستورات قرآن در سومین بعد زندگی تقوا و پرهیزگاری است.
چون بحث ما درباره قرآن و جامعه است برای اینکه از مسیر بحث، دور نشویم نظر امام را درباره بعد سوم زندگی نمیآوریم.
اگر افراد جامعه سالم باشند و به هم بپیوندند، جامعه سالمی به وجود میآید. قرآن برای ایجاد اصلاح در سه بعد زندگی، قوانینی وضع کرده است که اگر رعایت بشود، جامعه سرانجام خوبی دارد. جایگاه و نقش کلی قرآن در جامعه به این معناست.
خلاصه
نقش قرآن در سه بعد زندگی را میتوان چنین خلاصه کرد:
الف) در ارتباط انسان با خود:
قرآن دستور میدهد که انسان قبل از همه چیز خودش را اصلاح کند.
ب) در ارتباط انسان با جامعه:
قرآن حاوی دستورات مهمی شامل امور اجتماعی، سیاسی، جنگی و امثال اینهاست. همچنین به وحدت بین افراد دستور میدهد.
ج) در ارتباط با خدا:
قرآن دستور میدهد که انسان باید مطیع خدا باشد.
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 438
فصل دوم: سعادت دو جهان جامعه
«قرآن کریم»ی که سعادت همه بشر را بیمه کرده است. «قرآن کریم»ی که هر کس در زیر بیرق او واقع بشود در دنیا و آخرت سعید است.
هیچ جامعهای نیست که سعادت را دوست نداشته باشد. همه انسانها فطرتاً سعادت را دوست دارند. ولی همه نمیتوانند سعادت حقیقی را تشخیص دهند. دین ما به ما بیان میکند که سعادت حقیقی انسان مال و ثروت نیست. جاه و مقام نیست. سعادت حقیقی انسان بهشت است. امام علی(علیه السلام) فرمود: قیمت انسان فقط بهشت است. انسان نباید خودش را برای چیزی دیگر بفروشد.
سعادت حقیقی انسان، رسیدن به رضایت خداوند است. راه رسیدن به سعادت چیست؟ امام خمینی(رحمةالله) میفرماید: قرآن تنها کتاب آسمانی است که راه رسیدن به سعادت حقیقی دو جهان را بیان میکند.
قرآن بیان کرده است که سعادت فقط از آن پرهیزگاران و باتقوایان است. خداوند میفرماید: إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ مَفَازاً؛ مسلماً برای پرهیزگاران، نجات و پیروزی بزرگی است. این آیه روشن میسازد که پیروزی بزرگ برای پرهیزگاران است، نه برای غیر آنان.
کسانی که از قرآن دور هستند آیا پرهیزگارند؟ هرگز اینطور نیست. ابتدا باید بدانیم پرهیزگاری چیست، و پرهیزگاران کیستند؟ آیت الله مشکینی درباره پرهیزگاری میگوید:
حفظ نفس از مخالفت خداوند تعالی به کمک انجام دادن آنچه که او حلال کرده و ترک آنچه که او حرام نموده.
بنابراین کسانی که واجبات را انجام میدهند و محرمات را ترک میکنند،
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 439
پرهیزگارند. و کسانی که اینطور نیستند، پرهیزگار نیستند. کسانی که پرهیزگاری پیشه نمیکنند قطعاً به سعادت نخواهند رسید. از این جهت جامعهای که دارای این افراد باشد، باید به سعادت برسد.
سؤال دیگری مطرح است و آن، اینکه واجبات و محرمات را از کجا میتوانیم بشناسیم؟ پاسخ این سؤال را امام خمینی اینگونه توضیح داده است:
باید قرآن بخوانیم، قبل از همة چیزها ببینیم قرآن چه میگوید. تکلیف ما و وظیفة ما ]را [قرآن تعیین میکند.
قرآن تعیینکننده وظایف و تکالیف انسان است. بدون وجود قرآن انسان چگونه میخواهد پرهیزگار بشود؟ چگونه میخواهد به سعادت برسد؟
امام خمینی (رحمةالله) در جایی دیگر سخنی با همان مضمون و درباره نقش قرآن در تعیین وظایف و تکالیف شرعی بیان فرموده است:
و یکی دیگر از مطالب قرآن شریف، بیان قوانین ظاهر شریعت و آداب و سنن الهیّه است.
اگر قرآن نباشد، انسان چگونه میتواند قوانین شریعت را بداند؟ بدون قرآن، انسان چگونه میتواند آداب و سنن الهیه را بشناسد؟ بدون استفاده و عمل به آن، انسان چگونه میتواند به حقایق قوانین شریعت و آداب و سنن الهیه پی ببرد؟ چگونه میتواند پرهیزگار بشود؟ چگونه میتواند به سعادت ابدی برسد؟
پرواضح است که اگر جامعه افرادی دور از قرآن داشته باشد هرگز نمیتواند به سعادت دو جهان برسد. چون تعیینکننده وظایف و تکالیف ما قرآن است.
روزی امام خمینی(رحمةالله) در جمع گروهی از مردم فلسطین دربارة ضرورت وجود قرآن به عنوان امام و هادی جامعه فرمود:
من توصیه میکنم به همة اقشار انسانی و به همة اقشار مسلمین و به همة اقشار
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 440
عرب که اگر بخواهند اینها غلبه کنند بر مشکلاتشان، باید تربیت اسلامی بشوند؛ باید روی نقشة اسلام حرکت کنند؛ قرآن هادی آنها باشد، «امام» آنها باشد.
مسلمانان با کمک قرآن میتوانند بر مشکلاتشان غلبه کنند. امام فرمود قرآن کریم باید هادی و امام باشد.
ایشان در جای دیگر تصریح فرمود که اگر به قرآن چنگ نزنیم هلاک میشویم:
ای قطرهها! به دریا متصل بشوید تا محفوظ باشید؛ و الا مستهلک و از بین میروید.ای افکار کوتاه! بیدار بشوید. خودتان را متصل کنید به این دریا؛ دریای الوهیت، دریای نبوت، دریای قرآن کریم.
اهمیت قرآن به عنوان منجی بشر و جامعه روشن شده است. ولی متأسفانه بیشتر مسلمانان، تا کنون نتوانستهاند استفادهای را که باید، از قرآن ببرند. همین، موجب بدبختی ماست. وقتی که چنین چیز پرمنفعتی داریم چرا استفاده نکنیم؟
امام خمینی (رحمةالله) در جمع نمایندگان شیعة جنوب لبنان اظهار تأسف کرد و فرمود:
اسلام همه چیز برای مسلمین آورده است، همه چیز. قرآن، در آن همه چیز است. لکن معالأسف ما استفاده از آن نکردهایم؛ و مسلمین مهجورش کردند. یعنی استفادهای که باید از آن بکنند نکردند. باید مردم را توجه داد، گرایش داد به اسلام.
حضرت امام در جایی دیگر فرمود:
مشکلات مسلمین زیاد است؛ لکن مشکل بزرگ مسلمین این است که قرآن کریم را کنار گذاشتهاند و تحت لوای دیگران درآمدهاند.
امام از میان همه مشکلاتی که مسلمانان دارا هستند. فقط دوری از قرآن کریم را
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 441
بیان میکند؛ چرا که، قرآن نور است. تصور کنید، در جایی که فاقد نور است آیا میتوان زندگی کرد؟ این به خوبی بیان میکند که قرآن در دیدگاه امام خمینی (رحمةالله) چقدر اهمیت دارد.
خلاصه اینکه جامعه وقتی میتواند به سعادت دو جهان برسد که از قرآن دور نباشد. نه تنها از قرآن دور نباشد، بلکه بهترین استفاده را از آن بکند به همین خاطر میتوانیم درک کنیم که جامعه اسلامی دور از قرآن هرگز به سعادت حقیقی نمیرسد. چه برسد به جامعه غیر اسلامی؟
خلاصه
نقش قرآن در جامعه را که در این فصل بیان شد میتوان در نکات ذیل خلاصه کرد:
1. قرآن سعادت جامعه در دنیا و آخرت را بیمه کرده است.
2. قرآن وظایف و تکالیف جامعه را بیان میکند.
3. قرآن هادی و پیشوای جامعه است.
4. قرآن نجاتدهنده امت از هلاکت است.
5. قرآن، همه چیز را برای سعادت مسلمانان بیان کرده است.
6. دوری از قرآن موجب ایجاد مشکلات بزرگ میشود.
فصل سوم: عزّت و پیروزی جامعه در سایه قرآن
وللهِِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ؛ عزّت مخصوص خدا و رسول او و مؤمنان است.
مسئولیت حفظ قوانین الهی و عمل به قرآن کریم که اساس عود عظمت و مجد اسلام و مسلمین است.
ما مسلمانیم و در واقع عزیزیم. از آیه فوق میتوانیم بفهمیم که عزت مال ماست!
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 442
ولی چرا در جهان امروز مسلمانان فقیرترین اقشار جامعه هستند؟ ما آزادیم؛ ولی چرا بیشترین فعالیت استعماریای که استعمارگران دارند در کشورهای اسلامی است؟
ما اگر دست از قرآن برنکشیم تا ابد پیروز خواهیم بود. ملت اسلام تا پناهگاهش اسلام است پیروز است. تا پرچم هستی ما قرآن است پیروزیم. نظر امام خمینی(رحمةالله) نیز درباره جامعه اسلامی همین است، نه چیز دیگر! نه اتکا به مال و ثروت، نه به قدرت، نه به کمیت افراد.
امام خمینی فرموده:
ملت ما تا پناهگاه او اسلام است پیروز است. پرچم قرآن تا بر فراز سر ملت ماست پیروز است. این رمز را حفظ کنید.
ما که پیرو او هستیم باید به دستورات وی عمل کنیم. دستور وی این است که قرآن پرچم ملت ما باشد. دستور وی این است که آن رمز را حفظ کنیم.
معلوم است که وقتی یک شخص میخواهد راهنمایی بشود باید راهنما داشته باشد. قرآن کتاب راهنماست. و چون کتاب راهنماست، در آن دستوراتی نیز وجود دارد. ولی فقط داشتن راهنما کافی نیست. باید طبق راهنما عمل کرد.
امام خمینی (رحمةالله) دربارة ضرورت عمل به کتاب راهنما خیلی تأکید میکرد. اگر همیشه دستورات قرآن را رعایت کنیم. بهرههای فراوانی خواهیم برد. برای مثال، امام خمینی بیان کرد که اگر به قرآن پایبند باشیم سیاست جهان، از آن ما خواهد بود:
قرآن وقتی میفرماید: وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَمِیعاً وَلا تَفَرَّقُوا و میفرماید: وَلا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ اینطور احکام مترقی سیاسی که اگر به آن عمل بشود سیادت عالم مال شماست.
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 443
امام همیشه در جاهای مختلف درباره ضرورت عمل به دستورات قرآن خیلی تأکید میکرد. روزی درباره عزت جامعه اسلام بیان نمود که اگر همیشه دستورات قرآن را رعایت کنیم شرافتمندانه زندگی خواهیم کرد. چشم طمع جهانخواران از ما برداشته میشود. دست تطاول و تجاوز آنان قطع میشود:
هان ای قطرههای جدا از اقیانوس قرآن و اسلام، به خود آیید و به این اقیانوس الهی متصل شوید، و به این نور مطلق استناره کنید تا چشم طمع جهانخواران از شما ببُرد، و دست تطاول و تجاوز آنان قطع شود، و به زندگانی شرافتمندانه و ارزشهای انسانی برسید.
خیلی از کشورهای اسلامی عزت و عظمت پیشین خود را از دست دادهاند. این صحنه دردناک، موجب سستی مسلمانان است. وقتی علت این بدبختی را جستوجو کنیم، پی خواهیم برد که علت، همان دوری از قرآن و عدم عمل به آن است.
اگر همیشه دستورات قرآن را رعایت کنیم و به آن عمل نماییم بردگی مسلمانان از بین میرود و به زندگی شرافتمندانه و عزت دوباره باز خواهند گشت. نقش قرآن کریم در جامعه همین است.
امام خمینی دربارة نقش قرآن در سلب مفاسد میفرماید:
اگر پناه به قرآن و اسلام بیاورید، اجنبی به خود اجازه نمیدهد که از شما سند بردگی بگیرد؛ اجازه نمیدهد که مفاخر ملی و اسلامی شما پایمال شود.
برای به دست آوردن عزت و عظمت از دست رفتة جامعه اسلامی، تنها یک چاره داریم و آن، همان پاسداری و عمل به قوانین قرآن است.
حضرت امام در اینباره به این مضمون میفرماید:
مسئولیت پاسداری قوانین الهی و عمل به قرآن کریم، تنها راه بازیابی عزت و
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 444
شکوه پیشین اسلام و مسلمین میباشد.
اما آیا رسیدن به پیروزی و به دست آوردن عزت کار آسانی است؟ وقتی به قرآن پناه ببریم و به آن عمل کنیم آسان است. در قرآن دستوری برای جامعه هست که امام عمل به آن را لازم میداند. آن دستور، اتحاد و همبستگی است. همة جامعهشناسان میدانند که اتحاد جامعه در تمام شئون زندگی اجتماعی، گوهری گرانبها و پرقیمت است.
خود امام برای همبستگی در جامعه اهمیت بسیاری قائل است و در اینباره فرموده است برای اینکه ما به پیروزی برسیم باید متحد شویم. همچنین فرموده است که قرآن این امر ضروری را بارها به ما شناسایی میکند:
این قضیه وحدت، در قرآن پافشاری روی آن شده است و با تعبیرهای مختلف این مسأله گوشزد شده است.
بیانات امام، دلالت میکند که قرآن در تحریک جامعه به سوی همبستگی، جایگاه عظیمی دارد. این قضیه دلالت میکند بر اینکه قرآن، امور اجتماعی مردم را ترک نمیکند و به آن اهمیت زیادی میدهد.
پیروزی ملت ایران در انقلاب اسلامی به خاطر نور قرآن بود. پیروزی ملت ایران و شکست خوردن رژیم شاه و پیروزی جوانان ملت ایران و شکست خوردن عراق به علت نورانیت قرآن کریم بود. نور همیشه بر ظلمت و تاریکی غلبه میکند.
امام خمینی(رحمةالله) در جمع بانوان جنوب شهر تهران دربارة تجلی نور قرآن در قلوب ملت ایران فرمودهاند:
این نور قرآن و اسلام است که در دلهای شما و در قلوب همه ملت ایران جلوه کرده است.
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 445
نیز در جمع کارکنان گمرک درباره قدرتی که ورای آنها وجود داشت و آنها را در شکست دادن سدهای شیطانی تشویق میکرد، فرمودند:
با توجه به قرآن، این سدها را شکستید؛ سدهایی که همه گمان میکردند ممتنع است شکستن آن.
لذا پیروزی و عزت را باید حفظ کنیم. برای حفظ آن هم چارهای به جز آشنا بودن به قرآن کریم نداریم. نظر امام در مورد اهمیت نقش قرآن در اینباره این است که همیشه جامعه را با قرآن آشنا سازیم و جامعه را با قرآن تربیت کنیم تا کشور و مملکتمان تا ابد سالم بماند.
امام خمینی در میان مسئولان کشورمان فرمودهاند:
اگر مردم را تربیت کنید، به یک تربیتی سالم، و دعوت کنید، به اینکه با خدا آشنا بشوند، با معارف الهی آشنا بشوند، با قرآن آشنا بشوند، اگر اینطور شد، کشور شما سالم میماند و به سایر جاها هم سرایت میکند؛ قهری است این.
نتیجهگیری
نقش قرآن کریم در جامعه به شرح ذیل است.
1. بیان میکند که عزت فقط مال جامعه اسلامی است.
2. چنگ زدن به آن، مایه پیروزی ابدی ملت است.
3. قرآن، مردم را در ایجاد همبستگی ملی تحریک میکند.
4. موجب نجات جامعه از دست استعمارگران میشود.
5. موجب شرافتمندانه زیستن میشود.
6. موجب رسیدن به ارزشهای انسانی است.
7. موجب به دست رسیدن قوای سیاسی است.
8. از پایمال شدن حقوق ملی و اسلام جلوگیری میکند.
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 446
9. موجب سلب بردگی از جامعه اسلام است.
10. تنها راه بازیابی عزت و شکوه پیشین اسلام و مسلمین است.
11. موجب جلوهگر شدن نور الهی در دلهای ملت میشود.
12. سبب روحیه دادن و تشویق در مبارزه است.
13. عمل به قرآن و تربیت قرآنی مایه سالم ماندن کشور است.
14. موجب سرایت موفقیت جامعه به سایر کشورها است.
فصل چهارم: انسانسازی ـ جامعهسازی
قرآن کریم... آمده است که انسان را بسازد. انسان بالقوه را انسان بالفعل و موجود بالفعل کند.
قرآن کتاب آدمسازی است؛ برای آدم ساختن آمده است. کتاب حیوانسازی نیست؛ کتاب تعمیر مادیت نیست؛ همه چیز است. انسان را به تمام ابعاد تربیت میکند. مادیات را قبول دارد در پناه معنویات؛ و مادیات را تبع معنویات قرار میدهد.
قرآن کتاب آدمسازی است. پیغمبرها آمدند آدمها را درست کنند. کاری دیگر جز این ندارند. در طول زندگیشان. پیغمبرهای بزرگ و ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ دنبال این بودند که تربیت کنند مردم را. خدای تبارک و تعالی انبیا را فرستاده برای تهذیب مردم، برای اصلاح مردم. اگر چنانچه اصلاح بشود یک فردی که در رأس جامعه است، یک ملایی که در یک جامعهای است اگر این ملا یک ملای صحیح باشد جامعه صحیح میشود، از باب اینکه همه توجه به او دارند.
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 447
مفهوم لفظ انسان
در این فصل محور بحث در مورد انسانساز بودن قرآن است. مقصود از کلمه انسان در این فصل، جامعه است. یعنی میخواهیم وقتی دربارة انسانسازی بحث کنیم منظورمان از انسان جامعه است؛ چون انسانسازی، شامل جامعهسازی نیز هست.
در علم منطق مباحثی درباره نسبتهای چهارگانه وجود دارد. آنجا مطرح میشود که در بین چند مفهوم، نسبتی مخصوص خود وجود دارد. اکنون میخواهیم مطرح کنیم که طبق علم منطق بین مفهوم انسان و مفهوم جامعه چه نسبتی در آن وجود دارد.
طبق علم منطق نسبت بین انسان و جامعه نسبت عموم و خصوص مطلق است. مثل نسبت بین آهن و فلز. بین فلز و آهن نیز همان نسبت وجود دارد چون همه آهنها فلز هستند و برخی از فلزها آهنند.
قرآن کتاب کلی است. برای هدایت انسان نازل شده است؛ نه فقط برای جامعه که مفهوم تنگی دارد. بنابراین، این مباحث را که در اصل، درباره لفظ انسان است بر لفظ جامعه تطبیق میدهیم. هنگامی که حضرت امام در مورد انسانسازی سخن میگوید سخنش شامل مفهوم جامعهسازی نیز میشود.
انسانسازی از دیدگاه امام خمینی
امام انسانسازی را یک بعدی نمیداند و قائل است ساختن انسان فقط ساختن جنبه معنویات انسان نیست. امام، انسان را نامحدود میداند:
انسان غیرمحدود است و مربی انسان غیرمحدود است. و نسخه تربیت انسان که قرآن است غیرمحدود است؛ نه محدود به عالم طبیعت و ماده است، نه محدود به عالَم غیب است، نه محدود به عالم تجرد است. همه چیز است.
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 448
از گفتار امام درک میکنیم که انسان موجودی فوقالعاده است. این معنا سخنی را تصدیق میکند که میگوید انسان میتواند همه چیز بشود. فقط نمیتواند خدا بشود. به همان جدّیت میگوید انسان غیرمحدود است.
از آنجا که انسان نامحدود است کتاب راهنمای وی هم نامحدود است. اگر کتاب راهنما محدود باشد چگونه انسان نامحدود را راهنمایی کند. بر همین اساس، قرآن فقط معنویت انسان را نمیسازد بلکه مادیات او را هم در نظر میگیرد.
انسانسازی قرآن، شامل تمامی مراحل زندگی انسان میشود.
امام خمینی در اینباره میفرماید:
قرآن کتابی است برای انسانسازی، در تمام مراحلی که انسان طی میکند.
مراحل انسانساز بودن قرآن
انسانسازی قرآن دارای مراحلی است. یکدفعه انسان را نمیسازد. سلسله مراتب انسانسازی قرآن چنین است که اولاً انسان را تهذیب میکند.
امام خمینی فرموده است:
در عین حال یک کتابی است که تهذیب اخلاق را میکند، استدلال هم میکند، حکومت هم میکند.
از گفتار امام و قراین دیگر میفهمیم که قرآن در مرحله اول قلب انسان را پاک میکند در درسهای اخلاقی اثبات شده است که قلب، سرچشمه همه رفتارهای انسان است. اگر قلب سالم باشد همه افعال نیز سالم است. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) هم فرموده است در وجود انسان مقداری خون غلیظ وجود دارد؛ اگر آن خون غلیظ سالم باشد همه جوارح هم سالم است. منظور سخن حضرت، همان است که پیشتر بیان شد.
قرآن بعد از تهذیب و پاک کردن قلب، انسان را متوجه آفرینش جهان میکند.
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 449
معرفت به خداوند اساس دین است. چنانچه امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه فرمود که اول دین معرفت به خداست.
امام خمینی نیز فرموده است:
آرمان اصلی وحی این بوده است که برای بشر معرفت ایجاد کند؛ معرفت به حق تعالی، در رأس همه امور، این معناست.
قرآن میخواهد انسان الهی بسازد، نه انسان مادی. انسان الهی هر کاری که میکند برای خداست و در راه خداست. وقتی همه افعال، خدایی شد دیگر هیچ نقصی در آن راه ندارد. انسان الهی جلوه خداست. چون خدا هرگز اشتباه نمیکند جلوه خدا نیز اشتباه نمیکند.
حضرت امام میفرماید:
قرآن، انسان ساخت؛ یک انسان الهی ساخت که با آن قدرت الهی پیشبرد کرد.
انسان ساختة قرآن کیست؟
بعد از آن مراحل قرآن انسانهای عالم تربیت میکند به نحوی که بهترین انسانها را به جامعه تقدیم میکند.
حضرت امام در اینباره فرموده:
و قرآن یک اعجوبهای است که اداره انسان را به همه اقشار میکند؛ در عین حالی که فقیه درست میکند، حکیم درست میکند، فیلسوف درست میکند، شمشیرزن درست میکند، جنگجو درست میکند.
فقیه، فیلسوف، شمشیرزن و... اگر ساخته قرآن باشد بهترین هستند. لذا یک جامعه ناپخته نتیجة عدم اجرای برنامههای انسانساز قرآن است.
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 450
بالاترین نوع انسانسازی
آنچه که موجب دهشت است این است که قرآن، انسان بالقوه را بالفعل میکند. همانطور که شیطان و هوای نفس، انسان بالقوه را بالفعل میکند. بیندیشید که انسان بالقوه چگونه است؟
از یک جنبه انسان بالقوه میتواند مثل کسانی که به اوج درجه کمال رسیدهاند، بشود. کسانی که به آن مقام رسیدهاند کاملترین انسانها هستند. کسانی همچون رسول خدا و امامان معصوم انسان کاملند. انسان میتواند و قابلیت دارد تا مثل آنها بشود. این، جنبة قرآنی است. این است هدف انسانسازی قرآن از دیدگاه امام خمینی (رحمةالله). اگر انسان بخواهد به قرآن تکیه کند قطعاً مثل پیامبر و امامان دیگر به اوج درجه کمال میرسد.
انسان حتی میتواند به پایینترین درجه پستی و ذلّت هم برسد. بالقوه، انسان میتواند فرعون بشود. نمرود و معاویه بشود. هدف ابلیس و شیطان در گمراه کردن انسان همین است. این جنبه شیطانی است.
لذا نکته مهمی که وجود دارد این است که یکی از نقشهای قرآن در جامعه، رساندن افراد جامعه به تکامل است.
تفکر امام خمینی (رحمةالله) نیز همین است:
آمده است که انسان را بسازد؛ انسان بالقوه را انسان بالفعل و موجود بالفعل کند.
امام در جای دیگر نیز فرموده است:
و قرآن کتاب انسانسازی است؛ انسان چون بالقوه، همه مراتب را دارد کتاب خدا آمده است که انسان را انسان کند و همانطوری که جامعهاش را اصلاح
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 451
بکند. خودش ]را[ هم کامل کند تا برسد به مرتبه عالی.
نیز فرموده:
قرآن کتاب آدمسازی است؛ برای آدم ساختن آمده است. کتاب حیوانسازی نیست؛ کتاب تعمیر مادیت نیست. همه چیز است. انسان را به تمام ابعاد تربیت میکند. مادیات را قبول دارد در پناه معنویات؛ و مادیات را تبع معنویات قرار میدهد.
خلاصه، قرآن همه ابعاد انسان را میسازد.
خلاصهای که از مباحث فوق میتوان برگرفت این است که:
1. قرآن همه انسانها را میسازد، نه فقط جامعه را.
2. قرآن تمام ابعاد انسانیت را میسازد.
3. قرآن اول دل انسان را میسازد.
4. سپس او را با نور توحید منور میسازد.
5. قرآن علما و افراد زبردست برای جامعه تربیت میکند.
6. بالاترین کیفیت انسانسازی قرآن این است که انسان بالقوه را بالفعل کند.
خاتمه
ما کتابی داریم که دشمنانمان از آن بدشان میآید و سخت ناراحت میشوند. آنها اسلام و قرآن مجید را به حال خود مضر میدانند. بنابراین، ما باید سرافراز باشیم و قرآن را جزء مفاخرمان بشماریم. آن را حفظ کنیم و از دست ندهیم و بهترین استفاده را از آن بکنیم.
امام درباره ناراحتی دشمنان از قرآن فرموده است:
امریکاست که اسلام و قرآن مجید را به حال خود مضر میداند. و میخواهد آنها را از جلو خود بردارد.
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 452
آنها میخواهند قرآن را حذف کنند؛ ولی ما نباید ساکت بمانیم و بگذاریم آنان موفق شوند. نباید بگذاریم آنان قرآن را نابود کنند. ولی معالأسف جامعه ما از قرآن، استفادهای را که باید، نمیبرد. زنبور بیعسل چه سودی دارد؟ عالم بیعمل همانند زنبور بیعسل است. ما قرآن داریم ولی باز هم گاهی در برابر دشمنان پیروزی کامل به دست نمیآوریم.
جای تأسف است که ما قرآن گرانبها داریم ولی از آن دوریم. دوری جامعه از قرآن، موجب بدبختی و زیان جبرانناپذیر است و دوری از آن گمراهی است.
امام در پاسخ خود به نامههای دانشجویان مسلمان مقیم امریکا و کانادا با اظهار تأسف میفرماید:
دوری دوَل اسلامی از قرآن کریم، ملت اسلام را به این وضع سیاه نکبتبار مواجه ساخته و سرنوشت ملتهای مسلمان و کشورهای اسلامی را دستخوش سیاست سازشکارانه استعمار چپ و راست قرار داده است.
آنچه موجب تزلزل سرنوشت ملت و جامعه اسلامی است همان دوری از قرآن کریم و عدم عمل به آیات خداوند است. در قرآن کریم آمده است که پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) در روز قیامت به خاطر رفتار امتش و مهجور کردن قرآن سخت ناراحت میشود.
امام درباره مهجوریت قرآن و وضع دردناک اسلام و مسلمین میفرماید:
در قرآن شریف هم میبینیم که پیغمبر اکرم شکایت کرده است به خدای تبارک و تعالی که إِنَّ قَوْمِی اتّخَذُوا هَذَا الْقرآنَ مَهْجُوراً. از مهجور بودن قرآن در نزد قومش و در امتش شکایت فرموده است. من این مهجوریت و مظلومیت را امروز در حضور شما آقایان محترم عرض میکنم که ببینید چه وضعی اسلام و مسلمین دارند.
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 453
وصیت امام به جامعة مسلمان درباره قرآن
ما نباید از قرآن دور باشیم. چه برسد به اینکه خود ما قرآن را دور کنیم. بارها امام خمینی ما را از دوری از قرآن برحذر میداشت. وی فرموده است علت ضعف دولتهای اسلامی همان دوری از قرآن است. و دوری از قرآن موجب برخی از زیانهای زندگی دینی، مثل ایجاد تفرقه مذهبی از طرف دشمن و در نهایت، از بین بردن و نابود کردن اسلام و دین است:
از دست برداشتن از قرآن کریم، اتکا نداشتن بر قواعد اسلام، این ضررها پیش میآید. تضعیف میکنند دول اسلامی را به ایجاد اختلاف مذهبی تا هم، مذهب را ببرند و هم دین را ببرند، و العیاذ بالله.
قرآن اگر به دنیا عرضه بشود همه به سوی آن خواهند شتافت. قرآن کتاب فوقالعادهای است. برنامة سعادت در آن است. چه کسی سعادت را دوست ندارد؟ همه انسانها دوستدار سعادتند. اگر همه، قرآن را ـ که محتوای آن سعادت است ـ درک کنند دوستدار آن خواهند شد. مقصر مسلمانان هستند. مسلمانان باید قرآن را آنطور که هست ارائه کنند. حضرت امام در اینباره میفرماید:
باید اسلام را ارائه بدهیم، به آنطوری که هست؛ قرآن را ارائه بدهیم به آن طوری که هست. اگر قرآن و اسلام ـ آنطور که هست ـ عرضه بشود به دنیا، همه مشتری او هستند... و احکام اسلام را ادراک کنند، همه مشتری او هستند.
حالا ما که پیروان آن بزرگوار هستیم نباید سخنان امام را بدون عمل به آن، رها سازیم. ما اگر دوستدار واقعی امام هستیم باید از هماکنون قرآن را خوب بخوانیم و ببینیم چه میگوید. تکالیف خویش را در قرآن بیابیم، سپس در انجام دادن آن کوشا باشیم تا پرهیزگار شویم. باید پرهیزگار باشیم تا به سعادت موعود دو جهان برسیم.
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 454
کتابنامه
قرآن کریم.
1. آداب الصلوة، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1378.
2. تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1380.
3. درسهای اخلاق، علی مشکینی، مترجم: علیرضا فیض، پارسایان، قم.
4. صحیفه امام، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1379.
5. فرهنگ بزرگ سخن، حسن انوری، چاپ اول، 1381.
6. الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، دارالکتب الإسلامیه، تهران، 1365.
7. المنطق، محمود منتظری، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 1384.
8. المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمدحسین طباطبائی، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1363.
مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 455