‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏بطن در لغت‏

‏‏بطن در لغت به معنای درون یا قسمت پوشیده و پنهان یک چیز است. خلیل بن ‏‎ ‎‏احمد در ‏‏العین‏‏، بطن را به معنای خلاف ظاهر؛ یعنی درون، در مقابل برون معنا ‏‎ ‎‏می‌کند: ‏‏«البطن فی کل شیء خلاف الظّهر، کبطن الأرض وظهرها، وکالباطن والظاهر».‏‎[1]‎‏ ‏‎ ‎‏اما راغب در ‏‏مفردات‏‏، اصل معنای بطن را اسم عضو درون انسان؛ یعنی شکم می‌داند. ‏‎ ‎‏ولی خلیل بن احمد معنای بطن را در همه جا همان درون، در مقابل برون یا خلاف ‏‎ ‎‏ظاهر می‌داند: «‏‏أصل البطنِ الجارحةُ وجمعه بطون. قال تعالی: ‏‏وَإِذْ أنْتُمْ أجِنَّةٌ فِی بُطُونِ ‏‎ ‎‏اُمَّهَاتِکُمْ‏‎[2]‎‏ ‏‏وقد بطنته أصبت بطنه والبطن خلاف الظهر فی کل شیء، ویقال للجهة ‏‎ ‎‏السفلی بطن وللجهة العلیا ظهر وبه شبه بطن الأمر وبطن البوادی...».‏‎[3]‎‏ طبرسی هم در ‏‎ ‎‏مجمع البیان‏‏ ‏‏بطن را مقابل ظهر معنا می‌کند: البطن خلاف الظهر. والبطن الغامض من ‏‎ ‎‏الأرض.‏‎[4]‎

‏‏بطن در قرآن‏

‏‏در قرآن، کلمۀ بطن شش بار به معنای شکم و معده آمده است: ‏‏اُولَئِکَ مَا یَأکُلُونَ فِی ‏‎ ‎
‏‎

‎‏بُطُونِهِمْ إِلا النّارَ‏‏؛‏‎[5]‎‏ ‏‏یُصْهَرُ بِهِ مَا فِی بُطُونِهِمْ وَالْجُلُودُ‏‏؛‏‎[6]‎‏ ‏‏فَمَالِؤُونَ مِنْهَا الْبُطُونَ‏‏؛‏‎[7]‎‏ ‏‏إِنّما ‏‎ ‎‏یَأکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَاراً‏‏؛‏‎[8]‎‎ ‎‏کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ‏‏.‏‎[9]‎

‏‏سه بار هم به معنای رحم آمده است: ‏‏وَقَالُوا مَا فِی بُطُونِ هَذِهِ اْلأنْعَامِ خَالِصَةٌ ‏‎ ‎‏لِذُکُورِنَا‏‏؛‏‎[10]‎‏ ‏‏وَاللهُ أخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ اُمَّهَاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً‏‏؛‏‎[11]‎‏ ‏‏وَإِذْ أنْتُمْ أجِنَّةٌ فِی بُطُونِ ‏‎ ‎‏اُمَّهَاتِکُمْ‏‏.‏‎[12]‎

‏‏سه بار هم به معنای مطلق درون موجودات استعمال شده است: ‏‏وَإِنَّ لَکُمْ فِی ‏‎ ‎‏اْلأنْعَامِ لَعِبْرَةً نُسْقِیکُمْ مِمَّا فِی بُطُونِهِ مِنْ بَیْنِ فَرْث وَ دَم لَبَناً‏‏؛‏‎[13]‎‏ ‏‏وَإِنَّ لَکُمْ فِی اْلأنْعَامِ لَعِبْرَةً ‏‎ ‎‏نُسْقِیکُمْ مِمَّا فِی بُطُونِهَا‏‏.‏‎[14]‎

‏‏یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ ألْوانُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ‏‏.‏‎[15]‎

‏‏یک بار به صورت بطائن و به معنای آن چه در داخل قرار دارد؛ یعنی محتویات ‏‎ ‎‏آمده است: ‏‏بَطَائِنُهَا مِنْ إِسْتَبْرَقٍ وَجَنَی الْجَنَّتَیْنِ دَانِ‏‏.‏‎[16]‎

‏‏دو بار به صورت باطن ـ یکی در مورد خداوند و به معنای پنهان و دیگری به ‏‎ ‎‏معنای داخل و طرف دیگر حجابی که بین دوزخیان و بهشتیان است ـ به کار رفته ‏‎ ‎‏است: ‏

‏
‏‎

‎‏هُوَ اْلأوَّلُ وَالآخِرُ وَالظّاهِرُ وَالْبَاطِنُ‏‏؛‏‎[17]‎‏ ‏‏فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ ‏‎ ‎‏وَظَاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذَابُ‏‏.‏‎[18]‎

‏‏با توجه به استعمالات قرآن کریم می‌توان گفت بطن به معنای مطلق درون است و ‏‎ ‎‏معده، و رحم و هر چیز دیگری که حالت پوشیدگی داشته باشد ـ در مقابل آن چه از او ‏‎ ‎‏نمایان است ـ باطن محسوب می‌شود. بنابراین بطن قرآن چیزی خواهد بود که حالت ‏‎ ‎‏درون و پوشیدگی داشته باشد و در مقابل ظاهر آن باشد. ‏

‏‏آیا قرآن باطن دارد؟‏

‏‏به‌طور قطع مراد از ظاهر قرآن همین متن و لفظ قرآن نیست؛ چون اگر مراد از قرآن ‏‎ ‎‏همین متن و لفظ باشد باطن قرآن معنایی است که این لفظ، از آن حاکی است. دربارۀ ‏‎ ‎‏این معنا برای باطن قرآن کسی شک و ابهام و اختلافی ندارد. مراد از ظاهر قرآن، ظاهر ‏‎ ‎‏حسی که با حواس درک شود، نیست؛ بلکه مقصود از ظاهر، معنا و یا مقاصدی که از ‏‎ ‎‏لفظ، ظاهر است و باطن قرآن اهداف، حقایق و یا معانی‌ای که از لفظ، فهمیده نمی‌شود. ‏‎ ‎‏معنایی که از لفظ فهمیده شود، باطن و پوشیده نیست ظاهر است. ‏

‏‏بنابراین، باطن قرآن باید چیزی باشد ورای معنایی که از لفظ هویداست و یا می‌توان ‏‎ ‎‏از لفظ آن معنا را فهمید. البته از نظر لغوی می‌توان به معنا هم ـ در مقابل لفظ ـ باطن ‏‎ ‎‏اطلاق کرد؛ به این اعتبار که لفظ با حواس قابل درک است و معانی با حواس قابل ‏‎ ‎‏درک نیست و پوشیده است؛ لیکن برای این معنا از باطن قرآن جای گفت‌وگو نیست و ‏‎ ‎‏همه کسانی که سخن از باطن قرآن گفته‌اند این معنا را اراده نکرده‌اند. باطن قرآن را ‏‎ ‎‏معنا و حقیقتی ورای این معنای ظاهری فرض کرده‌اند. حال آیا واقعاً قرآن، به جز ‏‎ ‎‏معنایی که لفظ از آن حکایت می‌کند، باطنی دارد؟‏

‏‏در آیات قرآن، مطلبی که دلالت بر باطن داشتن آن یا آیاتی از آن یا حداقل یک آیه ‏‎ ‎
‏‎

‎‏و یا کلمه باشد، موجود نیست. به عبارت دیگر این‌که قرآن و یا آیاتی از قرآن معنای ‏‎ ‎‏باطنی‌ای غیر از معنای ظاهری دارد، از خود قرآن به روشنی و تصریح استفاده نمی‌شود. ‏‎ ‎‏محققانی که در زمینۀ بطن، در قرآن تحقیق کرده‌اند به این واقعیت معترفند که در قرآن، ‏‎ ‎‏بر باطن داشتن قرآن تصریح نشده است. دلیل عمده دربارۀ وجود باطن و معنای باطنی ‏‎ ‎‏برای قرآن روایاتی است که در جوامع حدیثی شیعه و سنی آمده است. البته به آیاتی از ‏‎ ‎‏قرآن برای وجود باطن برای قرآن استدلال شده است که این آیات، ظهور ـ و نه ‏‎ ‎‏تصریح ـ در وجود باطن برای قرآن دارد.‏‎[19]‎

‏‏وجود بطن برای قرآن در احادیث متعددی تصریح شده است جناب آقای ‏‎ ‎‏حجة‌الاسلام علی اکبر بابایی در تحقیقی تحت عنوان «باطن قرآن کریم» روایاتی را که ‏‎ ‎‏بر وجود باطن در قرآن دلالت دارد جمع‌آوری و دسته‌بندی کرده است. به عقیدۀ ‏‎ ‎‏ایشان، شش دسته از روایات بر وجود باطن برای قرآن دلالت دارد: دسته اوّل روایاتی ‏‎ ‎‏است که تصریح دارد قرآن باطن دارد؛ دسته دوم روایاتی است که علاوه بر آن برای ‏‎ ‎‏باطن قرآن مشخصاتی را ذکر کرده است؛ دسته سوم روایاتی است که علاوه بر ‏‎ ‎‏تصریح بر باطن داشتن قرآن، معنای باطنی آیه را بیان کرده است؛ دسته چهارم ‏‎ ‎‏روایاتی است که معانی و مصادیقی برای آیات کلمات و حروف قرآن بیان کرده است ‏‎ ‎‏که معنای ظاهری نیست؛ دسته پنجم روایاتی است که خبر می‌دهد در قرآن مطالبی ‏‎ ‎‏است که جز خدا و ملائکه و راسخان در علم آن‌ها را نمی‌دانند؛ دسته ششم روایاتی ‏‎ ‎‏است که می‌گوید ثلث و یا ربع آیات قرآن دربارۀ اهل بیت است و همین مقدار ‏‎ ‎‏درباره دشمنان اهل بیت. چون از ظاهر قرآن این تطبیق به دست نمی‌آید پس باید ‏‎ ‎
‏‎

‎‏قرآن بطنی داشته باشد که بر اساس این روایات صحیح باشد.‏‎[20]‎

‏‏به ظاهر، کسی منکر وجود بطن برای قرآن نشده است. بسیاری از مفسران و ‏‎ ‎‏دانشمندان بر باطن داشتن قرآن تصریح و تأکید کرده‌اند. غزالی می‌گوید:‏

‏‏هر که منکر باطن قرآن شود از حد فهم خبر داده است.‏‎[21]‎

‏‏آلوسی صاحب ‏‏روح البیان‏‏ گفته است:‏

‏‏شایسته نیست انکار وجود معنای باطن برای قرآن، برای کسی که عقل و ایمان ‏‎ ‎‏دارد.‏

‏‏ذهبی صاحب ‏‏التفسیر والمفسرون‏‏، تفتازانی در ‏‏شرح عقاید النسفیه‏‏، زرکشی در ‏‏علوم ‏‎ ‎‏القرآن‏‏ هم بر معنای باطنی برای قرآن تصریح کرده‌اند.‏

‏‏ابن تیمیه هم وجود معنای باطن برای قرآن را به شرطی که حق باشد و مخالف ‏‎ ‎‏معنای ظاهری نباشد پذیرفته است. در این میان برخی از مفسران اغراق هم کرده‌اند. ‏‎ ‎‏زرکشی که از علمای اهل سنت است از بعضی از علمای اهل سنت نقل کرده است که ‏‎ ‎‏برای هر آیه، شصت هزار فهم وجود دارد! و آن‌چه از فهم آن باقی مانده است از بقیه ‏‎ ‎‏بیشتر است ! بعضی از علمای شیعه، شبیه همین سخن را گفته‌اند که برای قرآن هفت ‏‎ ‎‏بطن است و به روایتی استناد کرده‌اند که در مقدمه هشتم ‏‏تفسیر ‏‏صافی‏‏ آمده است. اما در ‏‎ ‎‏کتب حدیثی شیعه این‌که برای قرآن هفت و یا هفتاد بطن باشد موجود نیست و در ‏‎ ‎‏مقدمه ‏‏تفسیر ‏‏صافی‏‏ هم این حدیث به صورت ‏‏«‏‏وفی روایة اُخری‏‏»‏‏ بدون این‌که مصدر ‏‎ ‎‏حدیث را مشخص کند که پیامبر است یا امام و یا صحابی، نقل کرده است.‏‎[22]‎

‏‏به هر حال فرد مشخص و معروفی از علمای شیعه و سنی، منکر معنای باطنی برای ‏‎ ‎‏قرآن نیست. بحث و اختلاف در مقصود از بطن قرآن و معنای بطنی است. در حقیقت ‏‎ ‎‏ابهام در معنای بطن قرآن و سنخ این معانیِ بطنی است. آن‌چه مهم است، این است که ‏‎ ‎
‏‎

‎‏مقصود از بطن قرآن و سنخ معنای باطنی آیات مشخص شود و بر وجود و یا پذیرش ‏‎ ‎‏چنان معنایی برای قرآن، دلیل اقامه شود.‏

‏‏چیستی بطن قرآن‏

‏‏با توجه به معنای بطن، باطن قرآن باید چیزی پوشیده از فهم عادی باشد و در عین ‏‎ ‎‏حال قرار گرفتن باطن قرآن در برابر ظاهر، تداعی‌گر این ایده نیز هست که در مقایسۀ ‏‎ ‎‏باطن با ظاهر، اصالت با باطن قرآن است. هر چند این مطلب، از نفس معنای باطن به ‏‎ ‎‏دست نمی‌آید؛ لیکن از مقایسه باطن قرآن با ظاهر آن و روایاتی که درباره باطن قرآن و ‏‎ ‎‏همچنین تصور رایج در نزد مفسران، اصالت باطن قرآن ـ در مقابل ظاهر ـ کاملاً واضح ‏‎ ‎‏است. بنابراین می‌توان گفت که باطن قرآن باید دو ویژگی داشته باشد: پوشیده از فهم و ‏‎ ‎‏دید ظاهری باشد و در مقایسه با ظاهر قرآن از اصالت برخوردار باشد.‏

‏‏در این‌که این معنای پوشیده، از چه سنخی است بین مفسران اختلاف است. اکثر ‏‎ ‎‏مفسران تصور می‌کنند باطن قرآن از سنخ معانی ـ در مقابل معانی ظاهر آن ـ است. ‏‎ ‎‏همچنین تصور عمومی، باطن قرآن را در عرض ظاهر آن می‌انگارد. بنابراین باطن قرآن ‏‎ ‎‏معنایی است در عرض معنای ظاهری قرآن. برخی، معنای باطنی را معانی بلاغی ‏‎ ‎‏گرفته‌اند؛ برخی، معانی کلی‌ای که از آیه استفاده می‌شود گرفته‌اند؛ برخی نیز معنای ‏‎ ‎‏خلاف ظاهر آیه گرفته‌اند.‏‎[23]‎

‏‏امام خمینی درباره باطن قرآن نظریه ویژه‌ای دارد که قرآن نه تنها دارای بطن است ‏‎ ‎‏بلکه دارای بطون است و این بطون، نه در عرض هم، که در طول هم مراتب حقیقت ‏‎ ‎‏قرآن را تشکیل می‌دهند. نظریه امام دربارۀ بطن قرآن نظریه ابداعی و جدید است که ‏‎ ‎‏ریشه در تفکرات عرفانی او دارد و بیانگر حقیقت قرآن در دیدگاه اوست. بر اساس نظر ‏‎ ‎‏امام خمینی باید سخن از بطون قرآن گفت نه بطن قرآن و این بطون قرآن واقعاً حقایقی ‏‎ ‎
‏‎

‎‏است پوشیده و مخفی از دید انسان‌های عادی. در مقابل این بطون، ظاهر قرآن؛ یعنی ‏‎ ‎‏همان چیزی که انسان‌های عادی می‌فهمند قرار دارد. ظاهر قرآن برای همه قابل ‏‎ ‎‏دسترسی است. البته بعضی از مسائل ظاهر قرآن هم جز برای اولیای خدا و یا با ‏‎ ‎‏تفسیری که از آن‌ها رسیده باشد قابل فهم و دسترسی نیست. حضرت امام دربارۀ ظاهر ‏‎ ‎‏قرآن می‌فرماید:‏

‏‏قرآن کریم یک سفره‌ای است که خدای تبارک و تعالی به وسیلۀ پیغمبر اکرم در ‏‎ ‎‏بین بشر گسترده است که تمام بشر از آن هر یک به مقدار استعداد خودش ‏‎ ‎‏استفاده کند. این کتاب و این سفره گسترده در شرق و غرب و از زمان وحی تا ‏‎ ‎‏قیامت کتابی است که تمام بشر‏‏؛‏‏ عامی، عالم، فیلسوف، عارف، فقیه، همه از او ‏‎ ‎‏استفاده می‌کنند‏‏؛‏‏ یعنی، کتابی است که در عین حال که نازل شده است از مرحلۀ ‏‎ ‎‏غیب به مرحلۀ شهود و گسترده شده است پیش ما جمعیتی که در عالم طبیعت ‏‎ ‎‏هستیم، در عین حالی که متنزل شده است از آن مقام و رسیده است به جایی که ‏‎ ‎‏استفاده بتوانیم از او بکنیم، در عین حال، مسائلی در او هست که همۀ مردم، ‏‎ ‎‏عامی و عارف و عالم، و غیر عالم از او استفاده می‌کنند و مسائلی در او هست ‏‎ ‎‏که مختص به علمای بزرگ است، فلاسفۀ بزرگ است، عرفای بزرگ است، و ‏‎ ‎‏انبیا و اولیاست. بعض مسائل او را غیر از اولیای خدای تبارک و تعالی کسی ‏‎ ‎‏نمی‌تواند ادراک کند‏‏؛‏‏ مگر با تفسیری که از آنان وارد می‌شود.‏‎[24]‎

‏‏این ظاهر قرآن است که برای عموم است؛ ولی بطون قرآن برای انسان‌های عادی ‏‎ ‎‏قابل دسترسی نیست. از دیدگاه امام خمینی باطن قرآن از سنخ معانی نیست تا برای ‏‎ ‎‏انسان‌ها و با علوم رسمی قابل درک باشد؛ بلکه باطن قرآن، از سنخ حقایق است، و ‏‎ ‎‏برای درک این حقایق، مکاشفۀ تامه الهیه و یا تمسک به اهل بیت ـ که جایگاه نزول ‏‎ ‎‏وحی الهی هستند ـ لازم است. برای غیر اهل بیت فقط ظاهر قرآن که چهره‌ای از قرآن ‏‎ ‎
‏‎

‎‏است قابل درک می‌باشد. در نظر امام خمینی بواطن قرآن، با علوم رسمی مطلقاً قابل ‏‎ ‎‏درک نیست. برای درک آن، فقط تمسک به چشمه زلال اهل بیت لازم است. اهل بیت ‏‎ ‎‏هم، خود با تعلیم از جانب مخاطب قرآن؛ یعنی نبی اکرم می‌توانند به باطن‌های قرآن ‏‎ ‎‏دسترسی داشته باشند و نبی اکرم هم با مکاشفه تامه الهیه: ‏

‏‏برای قرآن، منازل و مراحل و ظواهر و باطن‌هایی است که پایین‌ترین مرحله آن ‏‎ ‎‏در پوسته الفاظ و گورهای تعینات قرار دارد، چنان‌چه در حدیث آمده است: ‏‎ ‎‏«همانا برای قرآن ظاهری و باطنی و حدی و مطلعی است» و این آخرین منزل ‏‎ ‎‏بهره زندانیان در تاریکی‌های عالم طبیعت است، و مراتب دیگر آن برای کسانی ‏‎ ‎‏است که از پلیدی‌ها و آلودگی‌های عالم طبیعت پاک گشته‌اند، و با آب زندگانی، ‏‎ ‎‏از چشمه‌های صاف و زلال وضو گرفته‌اند و به دامن اهل بیت عصمت و پاکی ‏‎ ‎‏چنگ زده‌اند به درخت مبارکه میمون پیوسته‌اند. به دستاویز محکمی که بریده ‏‎ ‎‏نمی‌شود متمسک گشته‌اند و به ریسمان محکمی که پاره نمی‌شود دست زده‌اند، ‏‎ ‎‏تا تأویل و تفسیر آنان بر پایه رأی و از پیش خود، ساخته نباشد. زیرا تأویل ‏‎ ‎‏قرآن را جز خداوند و پایداران در دانش نمی‌دانند.‏‎[25]‎

‏‏برای درک نظریه امام خمینی دربارۀ باطن قرآن باید حقیقت قرآن را از دیدگاه او ‏‎ ‎‏بشناسیم. از نظر امام خمینی حقیقت قرآن از شئون ذاتیه و حقایق علمیۀ حضرت ‏‎ ‎‏احدیت است. یعنی قرآن علم باری تعالی است، در حد بشر نیست و با علوم رسمی و ‏‎ ‎‏عقل بشری نمی‌توان به حقیقت آن دست یافت. به نظر حضرت امام حقیقت قرآن برای ‏‎ ‎‏ذات مبارک نبی اکرم‏‏(صلی الله علیه و آله و سلم)‏‏ با مکاشفه تامه الهیه میسر شد و برای دیگران میسر نیست؛ ‏‎ ‎‏مگر برای خُلّص اولیاء الله که با ختم نبوت در نور الهی مشترک هستند و بر اثر تبعیت ‏‎ ‎‏تامه از حضرت رسول فانی در او هستند. امام خمینی در کتاب ‏‏آداب الصلوة‏‏ دربارۀ ‏‎ ‎‏حقیقت قرآن می‌فرماید:‏

‏‏حقیقت قرآن شریف الهی قبل از تنزل به منازل خلقیه و تطور به اطوار فعلیه از ‏‎ ‎
‏‎

‎‏شئون ذاتیّه و حقایق علمیّه در حضرت واحدیّت است و آن حقیقت «کلام ‏‎ ‎‏نفسی» است که مقارعۀ ذاتیّه در حضرات اسمائیّه است. و این حقیقت برای ‏‎ ‎‏احدی حاصل نشود به علوم رسمیّه و نه به معارف قلبیّه و نه به مکاشفه غیبیّه ‏‎ ‎‏مگر به مکاشفۀ تامۀ الهیّه برای ذات مبارک نبیّ ختمی صلی الله علیه وآله در ‏‎ ‎‏محفل انس «قاب قوسین» بلکه در خلوتگاه سر مقام «أو أدنی». و دست آمال ‏‎ ‎‏عائله بشریه از آن کوتاه است مگر خلّص از اولیاء الله که به حسب انوار معنویه ‏‎ ‎‏و حقایق الهیّه با روحانیت آن ذات مقدس مشترک و به واسطۀ تبعیت تامه فانی ‏‎ ‎‏در آن حضرت شدند، که علوم مکاشفه را بالوراثه از آن حضرت تلقی کنند و ‏‎ ‎‏حقیقت قرآن به همان نورانیت و کمال که در قلب مبارک آن حضرت تجلّی کند ‏‎ ‎‏به قلوب آنها منعکس شود بدون تنزل به منازل و تطور به اطوار‏‏؛‏‏ و آن قرآن ‏‎ ‎‏بی‌تحریف و تغییر است و از کتاب وحی الهی کسی که تحمل این قرآن را ‏‎ ‎‏می‌تواند کند وجود شریف ولی الله مطلق علی بن ابی طالب، علیه السلام ‏‎ ‎‎]‎‏است‏‎[‎‏؛‏‏ و سایرین نتوانند اخذ این حقیقت کنند مگر با تنزل از مقام غیب به ‏‎ ‎‏موطن شهادت و تطور به اطوار ملکیّه و تکسّی به کسوه الفاظ و حروف دنیاویّه. ‏‎ ‎‏و این یکی از معانی «تحریف» است که در جمیع کتاب الهی و قرآن شریف ‏‎ ‎‏واقع شده و تمام آیات شریفه با تحریف بلکه تحریفات بسیار، به حسب منازل ‏‎ ‎‏و مراحلی که از حضرت اسماء تا اخیرۀ عوالم شهادت و ملک طی نموده، در ‏‎ ‎‏دسترس بشر گذاشته شده. و عدد مراتب تحریف مطابق با عدد مراتب بطون ‏‎ ‎‏قرآن است طابق النعل بالنعل‏‏؛‏‏ الا آن‌که تحریف تنزل از غیب مطلق به شهادت ‏‎ ‎‏مطلقه است و به حسب مراتب عوالم، و بطون رجوع از شهادت مطلقه به غیب ‏‎ ‎‏مطلق است... و سالک الی الله به هر مرتبه از مراتب بطون که نائل شد، از یک ‏‎ ‎‏مرتبه تحریف تخلص پیدا کند‏‏؛‏‏ تا به بطون مطلق، که بطن سابع است به حسب ‏‎ ‎‏مراتب کلیه که رسید، از تحریف مطلقاً متخلص شود. پس، ممکن است قرآن ‏‎ ‎‏شریف برای کسی محرّف به جمیع انواع تحریف باشد، و برای کسی به بعض ‏‎ ‎‏مراتب، و برای کسی محرّف نباشد... و چنانچه دانستی، فهم عظمت قرآن خارج ‏‎ ‎
‏‎

مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 2مجموعه مقالاتصفحه 256

‎‏از طوق ادراک است، لکن اشارۀ اجمالیه به عظمت همین کتاب متنزل، که در ‏‎ ‎‏دسترس همۀ بشر است، موجب فوائد کثیره است.‏‎[26]‎

‏‏نظریه امام خمینی درباره بطون قرآن مبتنی بر دو مبنای روایی و عرفانی است. اول ‏‎ ‎‏این‌که قرآن هفت یا هفتاد بطن دارد. اساس این مطلب، روایتی است که در ‏‏تفسیر ‏‏صافی‏‏ ‏‎ ‎‏آمده است:‏

‏‏بدان که همان‌گونه که کتاب تدوین الهی را بطن‌های هفتگانه است به یک اعتبار و ‏‎ ‎‏هفتاد بطن است به یک اعتبار که جز خداوند و راسخان در علم نمی‌دانند و جز ‏‎ ‎‏پاکیزگان از پلیدی‌های معنوی و پاکیزگان از اخلاق نکوهیده به آن دست ‏‎ ‎‏نمی‌یابند... .‏‎[27]‎‏ قرآن مراتب دارد، هفت بطن یا هفتاد بطن از برای قرآن است. از این ‏‎ ‎‏بطون تنزل کرده است تا رسیده است به جایی که با ما می‌خواهد صحبت کند.‏‎[28]‎

‏‏مبنای دیگر امام، که یک مبنای عرفانی است این است که حقیقت قرآن تجلی ‏‎ ‎‏خداوند با صفات جلالیه و جمله بر قلب پیامبر است. امام خمینی در این باره ‏‎ ‎‏می‌فرماید: ‏

‏‏پیش اهل معرفت این کتاب شریف از حق تعالی به مبدئیّت جمیع شئون ذاتیه و ‏‎ ‎‏صفاتیه و فعلیه و به جمیع تجلیات جمالیه و جلالیه صادر شده، و دیگر کتب ‏‎ ‎‏سماویه را این مرتبت و منزلت نیست... و اما عظمت مرسل الیه و متحمل آن: پس ‏‎ ‎‏آن قلب تقی نقی احمدی احدی جمعی محمدی است که حق تعالی به جمیع ‏‎ ‎‏شئون ذاتیه و صفاتیّه و اسمائیّه و افعالیّه بر آن تجلی نموده، دارای ختم نبوّت و ‏‎ ‎‏ولایت مطلقه است‏‏؛‏‏ و اکرم بریّه و اعظم خلیقه و خلاصۀ کون و جوهرۀ وجود و ‏‎ ‎‏عصاره دار تحقق و لبنة اخیره و صاحب برزخیت کبری و خلافت عظمی است.‏‎[29]‎

‏
‏‎

‎‏دیگران باطن قرآن را در عرض ظاهر قرآن معرفی می‌کنند و ظاهر و باطن قرآن را ‏‎ ‎‏همانند دو روی یک سکه می‌دانند. اما امام به صراحت بیان می‌کند که ظاهر قرآن در ‏‎ ‎‏طول باطن قرآن است و بر همین اساس است که امام خمینی برای قرآن، نه یک بطن، ‏‎ ‎‏بلکه هفت و به وجهی هفتاد بطن قائل است که هر یک از این بطون مراتب حقیقت و ‏‎ ‎‏تنزلات قرآن است. ‏

‏‏ویژگی‌های دیدگاه امام درباره بطن قرآن‏

‏‏دیدگاه امام خمینی درباره بطن قرآن چهار ویژگی دارد:‏

‏‏اولین ویژگی نظریه ابداعی امام خمینی دربارۀ بطن قرآن این است که وی بطون ‏‎ ‎‏قرآن را از سنخ حقایق می‌داند. گفتنی است دربارۀ بطن قرآن دو دیدگاه وجود دارد: ‏‎ ‎‏دیدگاه معناشناسانه و دیدگاه وجودشناسانه. بر اساس دیدگاه معناشناسانه، بطن از سنخ ‏‎ ‎‏معانی و مفاهیم است. علامه طباطبایی و آیت‌الله خویی و آیت‌الله معرفت ـ و تقریباً ‏‎ ‎‏بیشتر کسانی که درباره بطن نظر داده‌اند ـ طرفدار دیدگاه معناشناسانه‌اند و بطن قرآن را ‏‎ ‎‏از سنخ معانی می‌دانند؛ هر چند در توضیح آن اختلاف دارند. اما امام خمینی طرفدار ‏‎ ‎‏دیدگاه وجودشناسانه است و حقیقت بطن قرآن را نه از سنخ معانی، بلکه از سنخ ‏‎ ‎‏حقایق می‌داند.‏

‏‏نکته‌ای که شایان دقت است، این است که علامه طباطبایی تأویل قرآن را از سنخ ‏‎ ‎‏حقایق می‌داند. نباید توهم شود که تأویل در نظر علامه طباطبایی همان بطون و حقیقت ‏‎ ‎‏قرآن در نظر امام خمینی است؛ چون بطنی که در نظر امام خمینی از سنخ حقایق است ‏‎ ‎‏با تأویلی که از نظر علامه طباطبایی از سنخ حقایق است، جز شباهت اسمی، اشتراک ‏‎ ‎‏دیگری ندارد؛ چون علامه طباطبائی تأویل قرآن را مستند خطاب‌های قرآن معرفی ‏‎ ‎‏می‌کند:‏

‏‏أنّ الحق فی تفسیر التأویل أنّه الحقیقة الواقعیة التی تستند إلیها البیانات القرآنیة من ‏‎ ‎‏حکم أو موعظة أو حکمة وأنّه موجود لجمیع الآیات القرآنیة محکمها ومتشابهها ‏‎ ‎
‏‎

‎‏وأنّه لیس من قبیل المفاهیم المدلول علیها بالألفاظ بل هی من الاُمور العینیة المتعالیة ‏‎ ‎‏من أن یحیط بها شبکات الألفاظ‏‏.‏‎[30]‎

‏‏امام خمینی حقیقت قرآن را مظهر تجلی علمی خداوند می‌داند که این علم به ‏‎ ‎‏مراتب متنزّل شده است تا به جایی رسیده که برای بشر قابل درک باشد. امام خمینی در ‏‎ ‎‏این باره می‌فرماید:‏

‏‏پیش اهل معرفت این کتاب شریف از حق تعالی به مبدئیّت جمیع شئون ذاتیّه و ‏‎ ‎‏صفاتیّه و فعلیّه و به جمیع تجلّیات جمالیّه و جلالیّه صادر شده و دیگر کتب ‏‎ ‎‏سماویه را این مرتبت و منزلت نیست.‏‎[31]‎

‏‏ویژگی دوم نظریه امام خمینی این است که باطن قرآن از سنخ معانی نیست. ‏‎ ‎‏حقیقت قرآن با علوم و معارف و حواس و تفکر بشری قابل دسترسی نیست. هیچ ‏‎ ‎‏کسی نمی‌تواند با علوم و اطلاعات بشری، باطن قرآن را کشف و درک کند.‏

‏‏ویژگی سوم نظریه امام این است که قرآن نه یک باطن بلکه هفت و یا هفتاد بطن ‏‎ ‎‏دارد. تعداد هفت و یا هفتاد احتمالاً بر اساس روایتی است که در ‏‏تفسیر ‏‏صافی‏‏ آمده ‏‎ ‎‏است. این دیدگاه ناشی از نظریه حضرت امام دربارۀ حقیقت قرآن است که مبتنی بر ‏‎ ‎‏مبانی عرفانی او است. یعنی حقیقت قرآن نه این متن موجود، بلکه تجلی ذات احدیت ‏‎ ‎‏با صفات جمالیه وجلالیه است.‏

‏‏چهارمین ویژگی نظریه ابداعی امام این است که ظاهر قرآن در مقابل بطن و یا ‏‎ ‎‏بطون قرآن نیست، بلکه در امتداد آن است. همه کسانی که درباره بطن اظهار نظر ‏‎ ‎‏کرده‌اند بطن را در عرض ظاهر قرار داده‌اند؛ ولی بر اساس نظریۀ امام خمینی، ظاهر ‏‎ ‎‏قرآن همین متن موجود در طول بطن است و این ظاهر صورت متنزل شده بطن و ‏‎ ‎‏حقیقت قرآن است. بنابراین باطن و ظاهر قرآن مثل دو روی سکه نیست که هر کدام ‏‎ ‎‏متفاوت از دیگری باشد و یک نوع پیوستگی داشته باشند.‏

‏
‏‎

‎‏به نظر امام خمینی رابطه ظاهر با باطن، مثل رابطه چشمه نور نسبت به شعاعی است ‏‎ ‎‏که از این چشمه ساطع می‌شود. شعاعی که از یک چشمۀ نوری ساطع شده، نور است ‏‎ ‎‏ولی حقیقت نور نیست. چهره، نماد و نمایشی از نور است نور اصلی، چشمۀ نور یا ‏‎ ‎‏مرکز اصلی نور است. قرآن هم حقیقتی است که از علم خداوند نشأت گرفته، و آن چه ‏‎ ‎‏در دست ما است (لفظ و محتوای قرآن که از لفظ فهمیده می‌شود) همانند شعاعی که از ‏‎ ‎‏چشمۀ نوری ساطع است، مثل شعاع نوری که از چشمه نوری خورشید ساطع است و ‏‎ ‎‏به منظومه شمسی و خصوصاً زمین حیات می‌بخشد. این اشعه نور است ولی حقیقت ‏‎ ‎‏نور، خورشید است. این شعاع چهره نوری است همان‌طور که شعاع نور خورشید تا به ‏‎ ‎‏ما رسیده است مراتب و منازلی را طی کرده است و دچار تنزّلات و تحریفات شده ‏‎ ‎‏است تا به جایی رسیده است که برای ما قابل استفاده باشد. حقیقت قرآن هم که علم ‏‎ ‎‏الهی است دچار تنزّلاتی شده است و در قالب مفاهیم و معانی در آمده و پس از آن ‏‎ ‎‏لباس عربیت پوشیده است تا برای ما قابل فهم شده است. این معانی که لباس عربیت ‏‎ ‎‏پوشیده ظاهر قرآن است اما باطن قرآن و حقیقت قرآن نیست. حقیقت قرآن در نظر امام ‏‎ ‎‏خمینی چیزی دور از دسترس بشر عادی و فقط پیامبر خدا به حقیقت دسترسی دارد: ‏‎ ‎‏لاَ یَمَسُّهُ إِلا الْمُطَهَّرُونَ‏‏. ‏‏بنابراین، با عقل و علم هرگز نمی‌توان به بطون و حقیقت ‏‎ ‎‏قرآن دست یافت؛ بلکه باطن قرآن از سنخ وجود و قرآن در حقیقت، تجلّی ذات ‏‎ ‎‏خداوند است و فقط مطهرون به این باطن دسترسی دارند. همان‌طور که شعاع نور ‏‎ ‎‏خورشید برای ما مفید و قابل استفاده است و در عین حال عین خورشید نیست این ‏‎ ‎‏قرآن مکتوب هم برای استفاده ما فرستاده شده است ولی در عین حال عین حقیقت ‏‎ ‎‏قرآن نیست.‏

‏‏ ‏