‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ریشۀ تأویل‏‏ ‏

‏‏واژۀ تأویل از واژه‌های بحث‌انگیز قرآن کریم است. در عرف عرب هم این واژه، ‏‎ ‎‏معنای سیالی دارد. سیالی در معنای تأویل نیز ناشی از این است که تأویل در حقیقت ‏‎ ‎‏مفهومی ذهنی است؛ یعنی امری انتزاعی از یک عمل ذهنی است. عمل ذهنی بودن ‏‎ ‎‏تأویل موجب شده است که تعیین دقیق مرز آن دشوار باشد، چون امر ذهنی، بسته به ‏‎ ‎‏ذهن هر کس، با تفاوت‌هایی شکل می‌گیرد. در جست‌وجوی لفظی در کتب لغت، ‏‎ ‎‏ادبیات عرب، علوم قرآنی و احادیث، برای تأویل حدود ده معنا و استعمال یافتیم که ‏‎ ‎‏می‌توان گفت: در عین این‌که وجه مشترکی هم بین این ده معنا می‌توان یافت، ‏‎ ‎‏تفاوت‌هایی هم در تعیین محدودۀ دقیق معنای تأویل و تعبیر از این معنا و حدود آن ‏‎ ‎‏وجود دارد. ‏

‏‏بیش‌تر اهل لغت و مفسران، تأویل را از «اول» به معنای رجوع گرفته‌اند؛ اما قولی ‏‎ ‎‏وجود دارد که تأویل از ریشه «أئل»، به معنای تدبیر، سیاست و ادارۀ یک چیزی است. ‏‎ ‎‏قول سوم که غیر معروف‌تر نیز هست، این است که تأویل از «اوَل» در مقابل «ثانی» اخذ ‏‎ ‎‏شده است. ‏

‏‏در بررسی معانی تأویل، رد پای معنای ریشه‌ای تأویل هم به خوبی پیداست: راغب ‏‎ ‎‏گزینۀ نخست را ترجیح می‌دهد؛ به دلیل این‌که در زبان عرب ماده‌ای که دو حرف اول ‏‎ ‎
‏‎

‎‏اصلی، از یک جنس باشد، کم است.‏‎[1]‎‏ در ‏‏لسان‌العرب‏‏ ‏‏و بسیاری دیگر کتب لغت نیز ‏‎ ‎‏همین ریشه برای تأویل تأیید و بیان شده است.‏‎[2]‎

‏‏از نظر تفسیری، بحث تأویل قرآن و چیستی تأویل قرآن، مستقیماً ناشی از اختلافی ‏‎ ‎‏است که در مقصود از «تأویل» در آیۀ ‏‏وَمَا یَعْلَمُ تَأوِیلَهُ إِلا اللهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ‏‎[3]‎‏ ‏‎ ‎‏درگرفته است.‏

‏‏چیستی تأویل‏‏ ‏

‏‏بیش‌تر لغت‌دانان و مفسران، تأویل را اخص از تفسیر می‌دانند. در توضیح دقیق تأویل ‏‎ ‎‏هم سخنان متفاوتی بیان شده است: بسیاری مفسران، با این‌که تأویل را به معنای تفسیر ‏‎ ‎‏دانسته‌اند، بین معنای تأویل و تفسیر فرق گذاشته‌اند. بیان این فرق‌ها به نوعی تعریف ‏‎ ‎‏تأویل، در اصطلاح تفسیر است. دربارۀ تأویل در عصر حاضر کسی بیش‌تر از علامه ‏‎ ‎‏طباطبایی سخن نگفته است. ایشان کوشیده است تا همۀ معانی بیان شده برای تأویل را ‏‎ ‎‏یاد و نقد کند و خود معنای جدیدی را بیان کرده است. فشردۀ سخن علامه طباطبایی ‏‎ ‎‏در معانی تأویل در اصطلاح مفسران، می‌تواند تصویری از دیدگاه اکثریت مفسران را از ‏‎ ‎‏معنای تأویل ارائه کند. علامه در بررسی معنای تأویل می‌گوید: چهار معنا برای تأویل ‏‎ ‎‏بیان شده است: ‏

‏‏1. تأویل به معنای تفسیر.‏

‏‏2. تأویل به معنای حمل لفظ بر خلاف ظاهر.‏

‏‏3. قول سوم این است که تأویل معنایی از معانی آیات است که ضمن این‌که ‏‎ ‎
‏‎

‎‏مخالف ظاهر لفظ نیست، جز خدا کسی از آن آگاهی ندارد یا جز خدا و راسخان در ‏‎ ‎‏علم، دیگری از آن آگاه نیست.‏

‏‏4. قول چهارم این است که تأویل از سنخ معنای لفظ نیست، بلکه حقیقتی است که ‏‎ ‎‏کلام، چه خبری و چه انشایی، به آن متکی است؛ مثل مصلحتی که منشأ امر و دستوری ‏‎ ‎‏شده است یا نفس واقعه‌ای که در گذشته واقع شده است و از آن خبر داده می‌شود یا ‏‎ ‎‏واقعه‌ای که در آینده واقع خواهد شد و از آن خبر داده می‌شود.‏‎[4]‎‏ علامه پس از نقل این ‏‎ ‎‏چهار قول، هفت قول دیگر را هم نقل می‌کند و معتقد است که این هفت قول، از ‏‎ ‎‏شعب و فروع قول اول است: ‏

‏‏الف. تفسیر أعم از تأویل است و استعمال تفسیر، بیش‌تر در الفاظ و مفردات است ‏‎ ‎‏و استعمال تأویل در معانی و جمله‌ها، و تأویل بیش‌تر در کتب الهی است و تفسیر در ‏‎ ‎‏همه جا.‏

‏‏ب. تفسیر بیان معنای لفظی است که یک احتمال بیش‌تر ندارد و تأویل تشخیص ‏‎ ‎‏یکی از محتملات است، با استنباط از دلیل. ‏

‏‏ج. تفسیر، بیان معنای قطعی از لفظ است و تأویل ترجیح یکی از محتملات غیر ‏‎ ‎‏قطعی. ‏

‏‏د. تفسیر بیان دلیل مراد و تأویل بیان حقیقت مراد. ‏

‏‏هـ . تفسیر، بیان معنای ظاهر لفظ است و تأویل بیان معنای مشکل. ‏

‏‏و. تفسیر متعلق به روایت است و تأویل متعلق به درایت و فهم. ‏

‏‏ز. تفسیر به شنیدن و پذیرفتن است و تأویل استنباط و تفکر. ‏

‏‏علامه طباطبایی این هفت قول را از فروع قول اول می‌داند و همۀ این هفت قول و ‏‎ ‎‏چهار قول قبلی را رد کرده، می‌گوید: ‏

‏‏فهذه سبعة أقوال هی فی الحقیقة من شعب القول الأوّل الذی نقلناه یرد علیها ما یرد ‏‎ ‎
‏‎

‎‏علیه وکیف کان فلا یصحّ الرکون إلی شیء من هذه الأقوال الأربعة وما ینشعب ‏‎ ‎‏منها.‏‎[5]‎

‏‏5. به نظر علامه، تأویل از سنخ معنا و مفهوم نیست، بلکه از امور حقیقی و واقعی ‏‎ ‎‏است که مستند بیانات قرآنی است:‏

‏‏إنّ الحقّ فی تفسیر التأویل أنّه الحقیقة الواقعیة التی تستند إلیها البیانات القرآنیة من ‏‎ ‎‏حکم أو موعظة أو حکمة وأنّه موجود لجمیع الآیات القرآنیة محکمها ومتشابهها ‏‎ ‎‏وأنّه لیس من قبیل المفاهیم المدلول علیها بالألفاظ بل هی من الاُمور العینیة المتعالیة ‏‎ ‎‏من أن یحیط بها شبکات الألفاظ.‏‎[6]‎

‏‏6. از سخن مرحوم آیت الله خویی چنین بر می‌آید که ایشان تأویل را از سنخ معانی ‏‎ ‎‏و مفاهیم یعنی ما یرجع الیه الکلام می‌داند؛ نه امور واقعی: ‏

‏‏فالمراد بتأویل القرآن، ما یرجع إلیه الکلام، وما هو عاقبته، سواء أ کان ذلک ظاهراً ‏‎ ‎‏یفهمه العارف باللغة العربیة، أم کان خفیاً لا یعرفه إلا الراسخون فی العلم.‏‎[7]‎

‏‏7. آیت الله معرفت نیز دو معنا برای تأویل می‌آورد، نخست تأویل به معنای توجیه ‏‎ ‎
‏‎

‎‏متشابه و دیگری معنای ثانوی کلام که «بطن» هم نامیده می‌شود:‏

‏‏ویتلخص الکلام فی حقیقة التأویل أنّه یستعمل فی موردین: الأوّل: فی توجیه ‏‎ ‎‏المتشابه، سواء کان کلاماً متشابهاً، أم عملاً مثیراً للریب و التأویل بهذا المعنی خاصّ ‏‎ ‎‏بالآی المتشابهة فحسب. الثانی فی المعنی الثانوی للکلام، المعبّر عنه بالبطن، تجاه ‏‎ ‎‏المعنی الأوّلی المعبّر عنه بالظهر والتأویل بهذا المعنی عام لجمیع أی القرآن فإنّ ‏‎ ‎‏للقرآن ظهراً وبطناً وربما لای سبعة بطون.‏‎[8]‎

‏‏ایشان سپس به رد نظر ابن تیمیه ـ که تأویل را وجود عینی کلام معنا کرده ـ ‏‎ ‎‏می‌پردازد و نظریۀ علامه را توجیه لطیف همان سخن ابن تیمیه می‌داند. ‏

‏‏علامه طباطبایی‏‏(رحمةالله)‏‏ آرای مفسران را در چهار قول جمع‌بندی کرده بود که قول ‏‎ ‎‏نخست خود هفت فرع داشت. قول اول و دوم دربارۀ حقیقت تأویل، بر این استوار ‏‎ ‎‏است که تأویل، مصدر یا اسم مصدر است، بنابراین تأویل یا بر فعل انسان یا بر حاصل ‏‎ ‎‏فعل انسان اطلاق می‌شود. در قول سوم و چهارم، تأویل معنای مصدری یا اسم ‏‎ ‎‏مصدری ندارد و حاکی از عمل انسان هم نیست، بلکه تأویل چیزی است در خود ‏‎ ‎‏قرآن. بر اساس قول سوم، تأویل معنایی در ورای معانی ظاهری قرآن است. نظریۀ ‏‎ ‎‏آیت‌الله خویی و آیت الله معرفت نیز بر همین مبنا استوار است. اما نظریۀ چهارم نظریۀ ‏‎ ‎‏ابن تیمیه است. نظریۀ خود علامه نیز همین است که تأویل از جنس معانی نیست؛ از ‏‎ ‎‏جنس حقایق عینی است؛ البته در توضیح این حقیقت، بین نظریه ابن تیمیه و علامه ‏‎ ‎‏تفاوت است.‏

‏‏بنابراین، در مجموع دربارۀ چیستی و ماهیت تأویل قرآن کریم، سه نظریه است که ‏‎ ‎‏هر یک بیان مختلفی دارد:‏

‏‏الف. نظریۀ عمل‌انگاری که نظریه بیش‌تر مفسران و لغت‌دانان است.‏

‏‏ب. نظریه معناانگاری تأویل که نظریۀ آیة الله خویی و آیة الله معرفت است.‏

‏
‏‎

‎‏ج. نظریة حقیقت‌انگاری تأویل که نظریۀ ابن تیمیه و علامه طباطبایی است.‏

‏‏از بررسی کاربردهای واژۀ تأویل در قرآن، روایات، کتب اهل لغت و تفاسیر چنین ‏‎ ‎‏به دست می‌آید که غالب مفسران و اهل لغت تأویل را به معنای مصدری و اسم ‏‎ ‎‏مصدری به کار برده‌اند؛ یعنی همانند واژۀ تفسیر که معنای مصدری و اسم مصدری ‏‎ ‎‏دارد، اطلاق تفسیر و تأویل در حین انجام معنای مصدری است و اطلاق این دو واژه بر ‏‎ ‎‏حاصل این عمل، معنای اسم مصدری است. ‏

‏‏به نظر می‌رسد، نظریه معناانگاری و حقیقت عینی‌انگاری تأویل، برای درک و تفسیر ‏‎ ‎‏آیه‌ای از قرآن کریم است که تأویل قرآن را مخصوص خدا یا راسخان در علم شمرده ‏‎ ‎‏است. این دو نظریه، در حقیقت برای توجیه عدم علم غیر خدا و یا راسخان در علم به ‏‎ ‎‏تأویل قرآن است و خواسته‌اند، با معنای پنهانی و حقیقت‌انگاشتن تأویل، عدم علم غیر ‏‎ ‎‏خدا و راسخان را توجیه کنند؛ لیکن استعمال عربی و قرآن و روایات مخالف ‏‎ ‎‏معناانگاری یا حقیقت‌انگاری تأویل قرآن است و در روایات تأویل، به معنای تفسیر ‏‎ ‎‏آمده است. ‏

‏‏بیش‌تر اهل لغت و مفسران تأویل را مرادف و به معنای تفسیر می‌دانند؛ با این ‏‎ ‎‏تفاوت که تأویل بیش‌تر در معانی است؛ نه لفظ. در ‏‏لسان العرب‏‏ ‏‏آمده است:‏‎[9]‎‏ بعضی ‏‎ ‎‏مفسران تأویل را به معنای تفسیر کلامی که معنای مختلف داشته باشد یا تفسیر کلام ‏‎ ‎‏متشابه،‏‎[10]‎‏ برخی دیگر تأویل را به معنای تفسیر مرجع و «مایؤول إلیه الشیء» دانسته‌اند: ‏‎ ‎‏«التأویل تفسیر ما یؤول إلیه الشیء وقد أوّله تأویل أو تأوله بمعنی‏‏».‏‎[11]‎‏ برخی دیگر، ‏‎ ‎‏تأویل را باز گرداندن شیء به هدفی که از آن قصد شده است‏‎[12]‎‏ و برخی نیز آن را ‏‎ ‎‏معنای توجیه کلام و حمل آن بر معنای خلاف ظاهر یا حمل لفظ بر معنای محتمل ‏‎ ‎
‏‎

‎‏مرجوح این معنا در سخنان معنا کرده‌اند.‏‎[13]‎

‏‏این تعریف‌ها بیش‌تر به تعریف تأویل قرآن نظر دارد. همچنین در کتب لغت، ‏‎ ‎‏تأویل، به معنای اجتهاد در صدر اسلام و در زمان صحابه، مکرر استعمال شده است که ‏‎ ‎‏در کلام فقها هم آمده است.‏‎[14]‎‏ همچنین تأویل به معنای تدبیر و اصلاح معنا نیز آمده ‏‎ ‎‏است. ‏‏لسان العرب‏‏ ماده «أل» را از أیاله، به معنای اصلاح گرفته است و سپس تأویل را ‏‎ ‎‏به معنای تدبیر و اصلاح معنا، به نقل از ابومنصور معنا کرده است.‏‎[15]‎‏ در برخی کتاب‌های ‏‎ ‎‏لغت و به نظر برخی مفسران، تأویل به معنای مرجع (معنای وصفی) آمده است. در ‏‎ ‎‏برخی کتب لغت، یکی از معانی و کاربردهای تأویل، مرجع یعنی هدف اصلی از سخن‏‎[16]‎‏ ‏‎ ‎‏معنا شده است؛ این معنا تنها در مورد تأویل قرآن گفته شده است. تفاوت این معنا با ‏‎ ‎‏معنای سوم این است که در معنای سوم، تأویل تفسیر مرجع است و در این معنا، تأویل ‏‎ ‎
‏‎

‎‏خود مرجع قرآن؛ نه این‌که تفسیر غایت و مرجع آیات قرآن باشد. علامه طباطبایی و ‏‎ ‎‏آیة الله خویی تأویل را به همین معنا، یعنی مرجع گرفته‌اند.‏

‏‏تأویل در قرآن‏

‏‏در قرآن کریم شانزده بار واژۀ تأویل به کار رفته است. این واژه در سورۀ یوسف هفت ‏‎ ‎‏بار آمده است که در همۀ موارد به معنای تعبیر خواب است‏‎[17]‎‏ و اگر همه موارد به تأویل ‏‎ ‎‏خواب مربوط نباشد، باز هم هیچ ربطی به تأویل قرآن ندارد. دو بار هم در سورۀ کهف ‏‎ ‎‏دربارۀ همسفر موسی است که کودکی را می‌کشد و کشتی را سوراخ می‌کند و دیوار ‏‎ ‎‏کجی را تعمیر می‌کند و هر بار اعتراض موسی را می‌بیند. در پایان هم هدف خود را از ‏‎ ‎‏این کارها بیان می‌کند و می‌گوید: ‏‏هَذَا فِرَاقُ بَیْنِی وَبَیْنِکَ سَاُنَبِّئُکَ بِتَأوِیلِ مَا لَمْ تَسْتَطِعْ ‏‎ ‎‏عَلَیْهِ صَبْراً‏‎[18]‎‏ تا این‌که می‌فرماید: ‏‏ذلک تأویلُ ما تَسْطِعْ عَلَیْهِ صَبْرا‏‏ً‏‎[19]‎‏ این دو مورد هم ‏‎ ‎‏به تأویل قرآن ربطی ندارد.‏

‏‏دو بار هم به صورت «تأویلاً» در سورۀ نساء و اسراء آمده است که در این دو مورد ‏‎ ‎‏برای جمله قبل تمیز واقع شده است: ‏‏یَا أیُّهَا الّذِینَ آمَنُوا أطِیعُوا اللهَ وَأطِیعُوا الرَّسُولَ ‏‎ ‎‏وَأولِی اْلأمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِی شَیْء فَرُدُّوهُ إِلَی اللهِ وَالرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللهِ ‏‎ ‎‏وَالْیَوْمِ الآخِرِ ذَلِکَ خَیْرٌ وَأحْسَنُ تَأوِیلاً‏‎[20]‎‏ در این‌جا تأویل، تمیز برای احسن است و ‏‎ ‎‏معنای جمله این است که «این کار بهتر و نیک‌تر است از جهت تأویل». با توجه به ‏‎ ‎‏این‌که نزاع بر سر تفسیر یک چیز است، می‌توان گفت که تأویل در این آیه، به معنای ‏‎ ‎
‏‎

‎‏تفسیر است؛ یعنی اگر ما در چیزی اختلاف کردیم، بهتر این است که برای تفسیر به ‏‎ ‎‏خدا و رسولش مراجعه شود. این آیه با آیۀ 83 سورۀ نساء هم معنا است: ‏‏وَإِذَا جَاءَهُمْ ‏‎ ‎‏أمْرٌ مِنَ اْلأمْنِ أوِ الْخَوْفِ أذَاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَإِلیَ اُولِی اْلأمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ ‏‎ ‎‏الّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْ لا فَضْلُ اللهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ لاتَّبَعْتُمُ الشَّیْطَانَ إِلا قَلِیلاً‏‏؛‏‎[21]‎‏ اما در ‏‎ ‎‏سورة اسراء، تأویل به صورت تمیز، پس از چند جملۀ هم سیاق و عطف بر هم آمده ‏‎ ‎‏است: ‏‏وَلاَ تَقْرَبُوا الزِّنیَ إِنّهُ کَانَ فَاحِشَةً وَسَاءَ سَبِیلاً * وَلاَ تَقْتُلُوا النَّفْسَ الّتِی حَرَّمَ اللهُ إِلا ‏‎ ‎‏بِالْحَقِّ وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِیِّهِ سُلْطَاناً فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنّهُ کَانَ مَنْصُوراً * وَلا ‏‎ ‎‏تَقْرَبُوا مَالَ الْیَتِیمِ إِلا بِالّتِی هِیَ أحْسَنُ حَتَّی یَبْلُغَ أشُدَّهُ وَأوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کَانَ مَسْؤُلاً * ‏‎ ‎‏وَأوْفُوا الْکَیْلَ إِذَا کِلْتُمْ وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِیمِ ذَلِکَ خَیْرٌ وَأحْسَنُ تَأوِیلاً‏‎[22]‎‏ آیا «تأویلا» ‏‎ ‎‏در این‌جا، تمیز برای وزن به قسطاس است یا برای مجموع مطالب، که طی چند آیه ‏‎ ‎‏پیش از آن بیان شده است؟ به نظر می‌رسد، با توجه به پیوستگی مطالب، تأویل تمیز ‏‎ ‎‏برای مجموع این مطالب باشد. در این صورت، معنای تأویل این است که مجموع این ‏‎ ‎‏مطالب، بهترین و نیک‌ترین تفسیر است. در هر حال، در این دو مورد هم، تأویل به ‏‎ ‎‏قرآن ربطی ندارد و از آن قرآن اراده نشده است.‏

‏‏در پنج مورد دیگر که طی سه آیه آمده است، احتمال دارد که منظور از تأویل، ‏‎ ‎‏تأویل قرآن باشد. دو مورد در سورۀ آل عمران می‌باشد: ‏‏هُوَ الّذِی أنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ ‏‎ ‎‏مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ اُمُّ الْکِتَابِ وَاُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأمَّا الّذِینَ فِی‌قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا ‏‎ ‎‏تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأوِیلَهُ إِلا اللهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ ‏‎ ‎‏آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا یَذّکّرُ إِلا اُولُوا اْلألْبَابِ‏‏.‏‎[23]‎‏ دو مورد هم در سورۀ اعراف ‏‎ ‎‏می‌باشد: ‏‏وَ لَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِکِتَاب فَصَّلْنَاهُ عَلیَ عِلْم هُدیً وَرَحْمَةً لِقَوْم یُؤْمِنُونَ‏‏؛‏‎[24]‎‏ ‏‏هَلْ ‏‎ ‎‏یَنْظُرُونَ إِلا تَأوِیلَهُ یَوْمَ یَأتِی تَأوِیلُهُ یَقُولُ الّذِینَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ ‏‎ ‎
‏‎

‎‏فَهَلْ لَنَا مِنْ شُفَعَاءَ فَیَشْفَعُوا لَنَا أوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَیْرَ الّذِی کُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُوا أنْفُسَهُمْ وَضَلَّ ‏‎ ‎‏عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ‏‏.‏‎[25]‎‏ و یک مورد هم در سورۀ یونس است: ‏‏أمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ ‏‎ ‎‏فَأتُوا بِسُورَة مِثْلِهِ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ * بَلْ کَذَّبوا بِمَا لَمْ ‏‎ ‎‏یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمَّا یَأتِهِمْ تَأوِیلُهُ کَذَلِکَ کَذَّبَ الّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ ‏‎ ‎‏الظّالِمِینَ‏‏.‏‎[26]‎

‏‏در این آیات، طلب تأویل و در انتظار تأویل بودن، نکوهش شده است، چون هم به ‏‎ ‎‏اهل زیغ نسبت داده شده است و هم در کنار «ابتغاء الفتنه» آمده است؛ اگر ما تأویل را ‏‎ ‎‏به معنای «ما یرجع الکلام» بدانیم، چه آن «ما یرجع» را معانی بدانیم، چنان که در سخن ‏‎ ‎‏آیة‏‏ ‏‏الله خویی است و چه حقایق قرآن که نظریۀ علامه طباطبایی است و چه باطن قرآن ‏‎ ‎‏بدانیم که نظر آیة‏‏ ‏‏الله معرفت است و چه وجود عینی مطالب قرآن که نظر ابن تیمیه ‏‎ ‎‏است. نکوهش ابتغاء تأویل و نکوهش در انتظار تأویل قرآن بودن دلیلی ندارد، بلکه ‏‎ ‎‏حُسن هم دارد. قرآن از مردم می‌خواهد که در قرآن تفکر، تدبّر و تعقل کنند تا متذکر ‏‎ ‎‏شوند و از طرفی خواستن معنا یا حقایق یا بطن قرآن و حتی در انتظار معانی یا حقایق ‏‎ ‎‏یا بطن قرآن بودن را نکوهش کند. دیگر این‌که در این آیات، به اهل زیغ و کافران طلب ‏‎ ‎‏تأویل نسبت داده شده است که آن‌ها تأویل می‌کنند و در پی تأویل هستند؛ در حالی که ‏‎ ‎‏ما می‌بینیم که نه اهل زیغ و نه کافران، دنبال معانی، حقایق و باطن قرآن نیستند و اصلاً ‏‎ ‎‏در پی فهم قرآن نیستند.‏

‏‏به هر حال، در زبان عرب، تأویل مصدر است و به معنای بطن یا حقایق یا معانی ‏‎ ‎‏استعمال نشده است، پس در روایات هم قطعاً تأویل به معنای حقایق یا معانی نیست. ‏‎ ‎‏علامه نیز خود به صراحت اعلام می‌کند که در روایات، تأویل به معنای مد نظر وی ‏‎ ‎‏نیامده است؛ از این رو همۀ روایاتی را که درباره تأویل است، خلاف ظاهر قرآن می‌داند:‏

‏
‏‎

‎‏أمّا الروایات فإنّها مخالفة لظاهر الکتاب فإنّ الروایات المثبتة، أعنی الدالّة علیَ أنّ ‏‎ ‎‏الراسخین فی العلم یعلمون التأویل فإنّها أخذت التأویل مرادفاً للمعنی المراد من لفظ ‏‎ ‎‏المتشابه ولا تأویل فی القرآن بهذا المعنی، کما روی من طرق أهل السنة: أنّ ‏‎ ‎‏النبی(صلی الله علیه و آله و سلم) دعا لابن عباس فقال ـ أللهمّ فقّهه فی الدین وعلّمه التأویل وما روی من ‏‎ ‎‏قول ابن عباس: أنا من الراسخین فی العلم وأنا أعلم تأویله،... فإنّ لازم هذه ‏‎ ‎‏الروایات علیَ ما فِهِموه أن یکون معنی الآیة المحکمة تأویلاً اللآیة المتشابهة وهو ‏‎ ‎‏الذی أشرنا إلیه أنّ التأویل بهذا المعنی لیس مورداً لنظر الآیة وأمّا الروایات النافیة ‏‎ ‎‏أعنی الدالّة علی أنّ غیره لا یعلم تأویل المتشابهات مثل ما روی أنّ ابن عباس کان ‏‎ ‎‏یقرأ: وما یعلم تأویله إلا الله ـ ویقول الراسخون فی العلم آمنا به وکذلک کان یقرأ ‏‎ ‎‏أبی بن کعب وما روی أنّ ابن مسعود کان یقرأ: وإن تأویله إلا عند الله ـ والراسخون ‏‎ ‎‏فی العلم یقولون آمنا به فهذه لا تصلح لإثبات شیء أمّا أوّلاً فلأنّ هذه القراءات لا ‏‎ ‎‏حجّیة فیها وأمّا ثانیاً فلأنّ غایة دلالتها أنّ الآیة لا تدل علی علم الراسخین فی العلم ‏‎ ‎‏بالتأویل وعدم دلالة الآیة علیه غیر دلالتها علی عدمه کما هو المدّعی فمن الممکن ‏‎ ‎‏أن یدلّ علیه دلیل آخر.‏‎[27]‎

‏‏تأویل قرآن از نگاه امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ ‏

‏‏امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ دربارۀ حقیقت تأویل قرآن، به صورت ویژه سخن نگفته است و تأویل قرآن ‏‎ ‎‏را تعریف نکرده است؛ لیکن از موارد کاربرد تأویل در سخن ایشان می‌توان چنین استنباط ‏‎ ‎‏کرد که ایشان تأویل را در معنای تفسیر به‌کار گرفته است؛ یعنی تفسیر را معنای عام کرده ‏‎ ‎‏است؛ به دیگر سخن، تأویل توضیح دادن مراد خدای متعال است. از همین رو، گاهی ‏‎ ‎‏تفسیر و تأویل قرآن را به معنای تفسیر حقیقت قرآن؛ و گاهی تفسیر و تأویل را به معنای ‏‎ ‎‏مذموم، یعنی توجیه آیات قرآن و حمل آن‌ها بر معنای دلخواه و تفسیر به رأی به کار برده ‏‎ ‎‏است؛ مثلاً برای موارد زیر، تفسیر و تأویل، به معنای مذموم آن به کار رفته است: ‏

‏
‏‎

‎‏و اخیراً لازم است تذکر دهم که نویسندگان و متفکران محترم از تأویل و تفسیر ‏‎ ‎‏قرآن کریم و احکام اسلام با آرای خود ـ جداً ـ خودداری کنند.‏‎[28]‎

‏‏البته با آن تفسیرهایی که از اهل تفسیر وارد شده است و ما به رأی خودمان ‏‎ ‎‏نمی‌توانیم قرآن را تأویل کنیم. ما باید «إنّما یعرف القرآن من خوطب به» ما از ‏‎ ‎‏طریق وحی و از طریق وابستگان به وحی قرآن را اخذ می‌کنیم و بحمدالله از آن ‏‎ ‎‏راه هم غنی هستیم.‏‎[29]‎

‏‏در این سخن، تأویل به معنای تفسیر آمده است و تأویل قرآن را بی‌استناد به معارف ‏‎ ‎‏اهل بیت نفی کرده است. در سخن نخست از تفسیر و تأویل قرآن با ارادۀ شخصی منع ‏‎ ‎‏شده که مقصود تفسیر به رأی است. بنابراین، از نظر امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ هم، تفسیر به رأی ‏‎ ‎‏تأویل مذموم است. در سخن دیگری به این مطلب یعنی این‌که تفسیر به رأی، همان ‏‎ ‎‏تأویل مذموم است، تصریح شده است: ‏

‏‏برای قرآن منازل و مراحل و ظواهر و باطن‌هایی است که پایین‌ترین مرحلۀ آن ‏‎ ‎‏در پوستۀ الفاظ و گورهای تعینات قرار دارد، چنان‌که در حدیث آمده است: ‏‎ ‎‏«همانا برای قرآن ظاهری و باطنی و حدّی و مطلعی است» و این آخرین منزل، ‏‎ ‎‏بهرۀ زندانیان در تاریکی‌های عالم طبیعت است، و مراتب دیگر آن فقط برای ‏‎ ‎‏کسانی است که از پلیدی‌ها و آلودگی‌های عالم طبیعت پاک گشته‌اند، و با آب ‏‎ ‎‏زندگانی، از چشمه‌های صاف و زلال وضو گرفته‌اند و به دامن اهل بیت ‏‎ ‎‏عصمت و پاکی چنگ زده‌اند ‏‎]‎‏و‏‎[‎‏ به درخت مبارکۀ میمون پیوسته‌اند. به ‏‎ ‎‏دستاویزی محکم که بریده نمی‌شود، متمسک گشته‌اند و به ریسمان محکمی که ‏‎ ‎‏پاره نمی‌شود، دست زده‌اند، تا تأویل و تفسیر آنان بر پایه رأی و از پیش خود ‏‎ ‎‏ساخته نباشد، زیرا تأویل قرآن را جز خداوند و پایداران در دانش نمی‌دانند.‏‎[30]‎

‏
‏‎

‎‏به هر حال، امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ تأویل را به معنای حقایق‌انگاری یا معناانگاری به کار ‏‎ ‎‏نبرده است. در هیچ سخن و نوشته ایشان، تأویل به این دو معنا، به کار نرفته است؛ ولی ‏‎ ‎‏تقریباً در همه جا تأویل، همراه با تفسیر و در معنای تفسیر به کار رفته است و نشان ‏‎ ‎‏می‌دهد که تأویل در دیدگاه ایشان، همانند بیش‌تر مفسران و اهل لغت به معنای تفسیر ‏‎ ‎‏است؛ با این تفاوت که بیش‌تر مفسران و لغت‌دانان تأویل را تقریباً اخص از تفسیر ‏‎ ‎‏می‌دانند و تأویل را نوعی تفسیر؛ اما از فحوای سخنان امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ این گونه بر می‌آید ‏‎ ‎‏که ایشان تأویل را مرادف و مترادف با تفسیر معنا کرده است. دلیل بر این که امام ‏‎ ‎‏خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ تأویل را مترادف با تفسیر می‌داند، این است: نخست این‌که امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ ‏‎ ‎‏تأویل و تفسیر را با هم استعمال کرده است. در همین دو سخنی که از ایشان نقل ‏‎ ‎‏کردیم، این مطلب وجود داشت: نویسندگان و متفکران محترم از تأویل و تفسیر قرآن و ‏‎ ‎‏احکام اسلامی، با ارادۀ خود جداً خودداری کند، تا تأویل و تفسیر آنان بر پایه رأی و از ‏‎ ‎‏پیش خود ساخته نباشد. دوم این‌که امام خمینی‏‎ ‎‏(رحمةالله)‏‏تأویل شخصی را به معنی تفسیر به ‏‎ ‎‏رأی دانسته است. در این دو سخن، در هر دو مورد، تأویل شخصی تفسیر دانسته شده ‏‎ ‎‏است. سوم این‌که چنان که در ذیل این سخن تأویل قرآن را مخصوص خداوند و ‏‎ ‎‏راسخان در علم می‌داند، در سخنی دیگر، تفسیر حقیقت قرآن را مخصوص خدا و ‏‎ ‎‏راسخان در علم می‌داند و می‌گوید: ‏

‏‏تفسیر قرآن یک مسأله‌ای نیست که امثال ما بتوانند از عهدۀ آن برآیند. بلکه ‏‎ ‎‏علمای طراز اول هم که در طول تاریخ اسلام، چه از عامه و چه از خاصه، در ‏‎ ‎‏این باب کتاب‌های زیاد نوشته‌اند ـ البته مساعی آنان مشکور است ـ لکن هر ‏‎ ‎‏کدام روی آن تخصص و فنّی که داشته است یک پرده‌ای از پرده‌های قرآن کریم ‏‎ ‎‏را تفسیر کرده است، آن هم به‌طور کامل معلوم نیست بوده ‏‎]‎‏باشد.‏‎[‎‏ مثلاً عرفایی ‏‎ ‎‏که در طول این چندین قرن آمده‌اند و تفسیر کرده‌‌اند، نظیر محیی الدین در ‏‎ ‎‏بعضی از کتاب‌هایش، عبدالرزاق کاشانی در تأویلات، ملا سلطانعلی در تفسیر، ‏‎ ‎‏این‌هایی که طریقه‌شان طریقۀ معارف بوده است، بعضی‌شان در آن فنی که ‏‎ ‎
‏‎

‎‏داشته‌اند خوب نوشته‌اند؛ لکن قرآن عبارت از آن نیست که آن‌ها نوشته‌اند. آن ‏‎ ‎‏بعضی از اوراق قرآن و پرده‌های قرآن است.‏‎[31]‎

‏‏تعریف اهل لغت و مفسران برای تفسیر این است که تفسیر معنای لفظ یا معنای ‏‎ ‎‏ظاهر از لفظ یا معنای قطعی لفظ است که در همین هفت قولی که برای بیان فرق تأویل ‏‎ ‎‏و تفسیر ذکر شد، آمده است. در مجموع بیش‌تر مفسران و اهل لغت، تفسیر را توضیح ‏‎ ‎‏معنای لفظ می‌دانند؛ لیکن امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ بر اساس مبانی قرآن شناختی ویژۀ خود که بر ‏‎ ‎‏مبانی عمیق عرفانی استوار است، در تعریف تفسیر، با دیگران اختلاف نظر دارد و ‏‎ ‎‏تعریفی از تفسیر ارائه می‌کند که موافق آن چیزی است که در قرآن و روایات برای ‏‎ ‎‏تفسیر قرآن بیان شده است و با آنچه اهل لغت و مفسران در تعریف تفسیر گفته‌اند، ‏‎ ‎‏متفاوت است؛ بنابراین، با توجه به این‌که امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ تأویل را مترادف با تفسیر به ‏‎ ‎‏کار برده است و از طرفی تفسیر قرآن را متفاوت با آنچه نزد مفسران است، معنا ‏‎ ‎‏کرده‌اند، برای درک حقیقت تأویل از نظر امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ باید حقیقت قرآن و حقیقت ‏‎ ‎‏تفسیر را از دیدگاه امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ بشناسیم.‏

‏‏حقیقت قرآن از دیدگاه امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ ‏

‏‏در نظر امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏، حقیقت قرآن، نه این الفاظ و نه معانی این الفاظ، بلکه حقایقی ‏‎ ‎‏است که این الفاظ، معانی و مفاهیم حاکی از آن است، حقایقی که خدا اراده کرده ‏‎ ‎‏است، پیامبر او و بشر، از طریق پیامبر، به آن‌ها آگاهی یابد . بنابراین، الفاظ، معانی و ‏‎ ‎‏مفاهیم و نیز رسالت پیامبر، وسیله‌ای برای رسیدن به هدفی است که همانا حقیقت قرآن ‏‎ ‎‏است، همان‌گونه که لفظ خود به خود ارزشی ندارد و تنها وسیله برای رسیدن به معانی ‏‎ ‎‏و مفاهیم ورای این الفاظ است، معانی، مفاهیم، قصص، استدلال و احکامی که در قرآن ‏‎ ‎‏است، همه وسیله است برای این‌که انسان، به هدف و مقصدی که قرآن برای آن ‏‎ ‎
‏‎

‎‏فرستاده شده است، برسد. قرآن واقعی حقایقی است که معانی از آن‌ها حکایت می‌کند. ‏‎ ‎‏امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ در عبارات متعدد، بر این مطلب تصریح کرده است: ‏

‏‏قرآن که از مقولۀ سمع و بصر نیست، از مقوله الفاظ نیست، از مقوله اعراض ‏‎ ‎‏نیست‏‏؛‏‏ لکن متنزلش کردند.‏‎[32]‎

‏‏انگیزۀ بعثت آوردن این کتاب بزرگ است و تلاوت کردن این کتاب بزرگ و ‏‎ ‎‏آیۀ عظیم الهی است. گرچه همۀ عالم آیات حق تعالی هستند، لکن قرآن کریم ‏‎ ‎‏فشرده از تمام خلقت و تمام چیزهایی ‏‎]‎‏است‏‎[‎‏ که در بعثت باید انجام بگیرد.‏‎[33]‎

‏‏مرحوم سید مصطفی خمینی دربارۀ تفسیر قرآن از نظر امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ می‌نویسد:‏

‏‏پدر محقق و آشنا به رموز قرآن و برخی اسرار آن می‌فرمایند: «همانا تفسیر قرآن ‏‎ ‎‏برای کسی جز خداوند تعالی، میسور نیست، زیرا قرآن علم حق است که پایین ‏‎ ‎‏آمده و احاطۀ بر آن در امکان ‏‎]‎‏کسی‏‎[‎‏ نیست».‏‎[34]‎

‏‏از نظر امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ این کتاب ملفوظ، چهره‌ای از قرآن است. حقیقت قرآن از ‏‎ ‎‏دسترس افراد عادی دور است. تنها «مطهّرون» به حقیقت قرآن دسترسی دارد؛ ایشان در ‏‎ ‎‏کتاب ‏‏سر الصلوة‏‏ می‌‏‏نویسد:‏

‏‏حقیقت قرآن شریف الهی قبل از تنزل به منازل خلقیه و تطور به اطوار فعلیه از ‏‎ ‎‏شئون ذاتیه و حقایق علمیه در حضرت واحدیّت است و آن حقیقت «کلام ‏‎ ‎‏نفسی» است که مقارعۀ ذاتیه در حضرات اسمائیه است. و این حقیقت برای ‏‎ ‎‏احدی حاصل نشود، به علوم رسمیه و نه به معارف قلبیه و نه به مکاشفۀ غیبیه ‏‎ ‎‏مگر به مکاشفۀ تامۀ الهیه برای ذات مبارک نبی ختمی صلی الله علیه وآله در ‏‎ ‎‏محفل انس «قاب قوسین» بلکه در خلوتگاه سر مقام «او ادنی». و دست آمال ‏‎ ‎‏عائلۀ بشریه از آن کوتاه است مگر خُلّص از اولیاء الله که به حسب انوار معنویه ‏‎ ‎
‏‎

‎‏و حقایق الهیه با روحانیت آن ذات مقدس مشترک و به واسطۀ تبعیت تامه فانی ‏‎ ‎‏در آن حضرت شدند.‏‎[35]‎

‏‏چیستی تفسیر از دیدگاه امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏

‏‏از نظر امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ تفسیر، شرح مقاصد یک کتاب است؛ نه شرح معانی الفاظ و آراء ‏‎ ‎‏مفسران دربارۀ معانی لفظ. بنابراین، توضیح لفظ، اسباب نزول، شرح قصه، و بحث‌های ‏‎ ‎‏لغوی، ادبی، تاریخی و اختلاف قرائت‌ها، و طرح آرای دیگران، تفسیر نیست. ممکن ‏‎ ‎‏است مقدمۀ تفسیر یا دلیل برای یک تفسیر باشد؛ ولی خود این امور تفسیر نیست. ‏‎ ‎‏تفسیر توضیح و بیان هدفی است که در ورای متن نهفته است. امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ معتقد ‏‎ ‎‏است که تعلیم و تعلّم قرآن هم، از جهات ادبی، بلاغی، تاریخی، سبب نزول، اختلاف ‏‎ ‎‏قرائت‌ها و بیان اختلاف آراء مفسران، نه تنها تفسیر قرآن نیست، بلکه حجاب فهم قرآن ‏‎ ‎‏و غفلت از ذکر الهی است. بر همین اساس، ایشان معتقد است آنچه تا حال به عنوان ‏‎ ‎‏تفسیر انجام شده کامل نیست:‏

‏‏بلکه مفسرین بزرگ ما نیز عمدۀ همّ خود را صرف در یکی از این جهات یا ‏‎ ‎‏بیشتر کرده و باب تعلیمات را به روی مردم مفتوح نکرده‌اند. به عقیدۀ نویسنده ‏‎ ‎‏تاکنون تفسیر برای کتاب خدا نوشته نشده. به‌طور کلی معنی «تفسیر» کتاب آن ‏‎ ‎‏است که شرح مقاصد آن کتاب را بنماید‏‏؛‏‏ و نظر مهم به آن، بیان منظور صاحب ‏‎ ‎‏کتاب باشد. این کتاب شریف، که به شهادت خدای تعالی کتاب هدایت و تعلیم ‏‎ ‎‏است و نور طریق سلوک انسانیت است، باید مفسّر در هر قصه از قصص آن، ‏‎ ‎‏بلکه هر آیه از آیات آن، جهت اهتداء به عالم غیب و حیث راه‌نمایی به طرق ‏‎ ‎‏سعادت و سلوک طریق معرفت و انسانیت را به متعلّم بفهماند. مفسِّر وقتی ‏‎ ‎‏«مقصد» از نزول را به ما فهماند مفسر است، نه «سبب» نزول به آن طور که در ‏‎ ‎‏تفاسیر وارد است. در همین قصۀ آدم و حوا و قضایای آن‌ها با ابلیس از اول ‏‎ ‎
‏‎

‎‏خلقت آن‌ها تا ورود آن‌ها در ارض، که حق تعالی مکرر در کتاب خود ذکر ‏‎ ‎‏فرموده، چقدر معارف و مواعظ مذکور و مرموز است و ما را به چقدر از معایب ‏‎ ‎‏نفس و اخلاق ابلیسی و کمالات آن و معارف آدمی آشنا می‌کند و ما از آن غافل ‏‎ ‎‏هستیم.‏‎[36]‎

‏‏ایشان در جای دیگر می‌فرماید: زبان قرآن زبان رمز است که بسیاری رموز آن برای ‏‎ ‎‏ما قابل فهم نیست: ‏

‏‏قرآن یک زبان دارد، یک نحو صحبت می‌کند و همۀ مطالب را دارد، منتها ‏‎ ‎‏بسیارش در رمز است که ما نمی‌توانیم بفهمیم.‏‎[37]‎

‏‏این سخن امام که تفسیر شرح مراد و مقاصد متکلم است؛ نه شرح معانی لفظ و ‏‎ ‎‏اسباب نزول، نکتۀ دقیقی است که بر بسیاری مفسران پوشیده مانده است و می‌بینیم که ‏‎ ‎‏کتب تفاسیر مملو از مباحث ادبی، عقلی، فلسفی، تاریخی و بسیاری علوم دیگر است. ‏‎ ‎‏در حقیقت کتب تفسیر، کشکولی است از همه مطالب، و امام در این تعریف، به نکتۀ ‏‎ ‎‏دقیقی اشاره دارد که روایات تفسیری امامان‏‏(علیهم السلام)‏‏ نیز بر همین اساس است و مقاصد و ‏‎ ‎‏مراد خدای متعال را از آیات شرح کرده است؛ بی‌این‌که به مباحث دیگر بپردازد. ‏

‏‏می‌توان گفت که تفسیر قرآن به قرآن و تفسیر قرآن با روایات و تفسیر عقلی، ‏‎ ‎‏عرفانی، اشاری، رمزی و تفسیر باطنی از اقسام شرح مراد است و امام هم بیش‌تر ‏‎ ‎‏توجهش به این تفاسیر و تفسیر به این معنا، یعنی شرح مقصود و هدف از یک چیزی، ‏‎ ‎‏هم در سخن و هم در فعل است. خواب یوسف یک لفظ، یک معنا و یک مقصود ‏‎ ‎‏داشت. عمل همسفر موسی‏‏(علیه السلام)‏‏ نیز یک عمل بود که یک معنا داشت (حرمت و قبح ‏‎ ‎‏فعل) و در عین حال یک هدف داشت که معنا را توجیه می‌کرد. ‏

‏‏در قرآن و روایات هم تفسیر به معنای سطح سوم، یعنی آشکار کردن مقصود آمده ‏‎ ‎‏است. در قرآن کریم، واژۀ تفسیر و کلاً ماده «فسر» یک بار استعمال شده است‏‎ ‎
‏‎

‎‏وَلا یَأتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلا جِئْنَاکَ بِالْحَقِّ وَأحْسَنَ تَفْسِیراً‏‎[38]‎‏ در روایات نیز شاید کلمه تفسیر ‏‎ ‎‏نخستین بار به تفسیر به رأی اطلاق شده است و به شدت از آن نهی شده است. در ‏‎ ‎‏استعمال واژۀ تفسیر در این آیه، دو نکتۀ اساسی می‌توان یافت: نخست این‌که تفسیر ‏‎ ‎‏مراتب دارد. وقتی تفسیر احسن داریم، به ناچار تفسیر حسن و غیر حسن هم خواهیم ‏‎ ‎‏داشت. دوم این‌که چون تفسیر در این‌جا وصف برای مَثَل آمده است، نشانگر آن است ‏‎ ‎‏که تفسیر، بیان هدف و مراد از یک چیز است؛ نه بیان مدلول و معنای آن، چون تفسیر ‏‎ ‎‏مثل توضیح هدف و مراد از آوردن آن، مثل در موقعیت مذکور است؛ نه توضیح مدلول ‏‎ ‎‏الفاظ مَثَل و نیز کاربرد تفسیر در روایات تفسیر به رأی، این نکته را روشن می‌کند که ‏‎ ‎‏تفسیر در حقیقت همان گونه که امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ توضیح داده است، توضیح هدف و مراد ‏‎ ‎‏از یک چیز است که در تفسیر به رأی از آن نهی شده است؛ نه شرح معانی یا ابزار به ‏‎ ‎‏کار رفته در یک چیز.‏

‏‏نتیجه‏

‏‏امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ در سخنان و نوشته‌هایش؛ تأویل را به معنای تفسیر استعمال کرده است ‏‎ ‎‏و از مجموع سخنان ایشان این گونه استنباط می‌شود که امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ تفسیر و تأویل ‏‎ ‎‏را مترادف می‌دانسته است؛ لکن حقیقت تفسیر قرآن در نظر امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏، با حقیقت ‏‎ ‎‏تفسیر در نظر دیگر مفسران، متفاوت است. در نظر دیگر مفسّران، حقیقت تفسیر قرآن، ‏‎ ‎‏شرح معانی الفاظ قرآن است؛ ولی از دیدگاه امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏، تفسیر قرآن شرح مقصود ‏‎ ‎‏آیات قرآن است و شرح مقصود آیات به‌طور کامل در توان کسی جز مخاطب قرآن، ‏‎ ‎‏یعنی رسول اکرم و اهل بیت مطهرش‏‏(علیهم السلام)‏‏ نیست.‏

‏‏ ‏

‏‎

‎