تأثیر فرهنگ عاشورا بر شعر
پس از انقلاب اسلامی
﷼ محمد دانشگر
مقدمه:
در تاریخ زندگی بشر، بویژه مبارزات حق و باطل، همواره حرکتهایی منحصر به فرد و بی‌نظیر در ابعاد گوناگون وجود داشته که نه تنها خود، آفریننده تحولها و به وجود آورنده شگفتیهای بدیعی شده، بلکه نقطه عطف والا و شایسته‌ای گردیده است که از هر نظر قلبها و اندیشه‌ها را متوجه خود ساخته است.
اگر نخستین درگیری و نبرد میان دو چهره شاخص و برجسته حق و باطل را کشته شدن «هابیل» به دست «قابیل» بدانیم، بی‌گمان آنگونه که قرآن فرموده است، موجب پیدایی بسیاری از مسائل و همزمان با آن، موضوع رقم خوردن حیات و مرگ انسانها و جوامع بشری مطرح می‌شود که علاوه بر خبر دادن از اهمیت شگرف این مبارزات، تأثیر عمیق و بی‌همتای آنها نیز بیان شده است.
«مِنَ اَجْلِ ذلِکَ کَتَبْنا عَلیٰ بَنی اِسْرائِیلَ اَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْْسٍ اَوْ فسادٍ فی الاَرض فَکَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمیعاً وَ مَنْ اَحیاها فَکَاَنّما اَحْیا الناس جَمیعاً». (مائده / 32)
(بدین سبب بر بنی اسرائیل چنین حکم نمودیم که هرکس نفسی را بدون حق قصاص و یا بی‌آنکه فساد و فتنه‌ای در روی زمین کند به قتل برساند، مثل آن باشد که همه مردم را کشته. و هرکه نفسی را حیات بخشد، مثل آن است که همه مردم را حیات بخشیده است.)
بعثت پیامبران از سوی حق و آوردن شریعتهای الهی و دعوت از مردم برای پذیرفتن دین حنیف و روی آوردن به یکتاپرستی و دوری از شرک، و برقراری قسط و عدل در جامعه،
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 1صفحه 129
همواره قرین درگیری بین نمایندگان شرک و کفر با جبهه توحید بوده است که مصداق همان فرمودۀ قرآن کریم است.
اندکی تأمل و دقت نظر در ابعاد مختلف این حرکتها و مبارزه‌ها و تأثیر آنها، ما را به راستی و حق بودن آیه آگاه می‌سازد؛ چراکه بعثت تمام پیامبران همچون نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و پیامبر اسلام ـ صلوات الله علیهم اجمعین ـ به منظور زنده کردن و احیای جوامع بشری بوده است. از سوی دیگر، نبودن امام و جانشینی مشخص برای هر یک از پیامبران پیشین، باعث می‌شد که با مرور زمان و وقوع رویدادهای گوناگون و دخالت دشمنان و نا آگاهان و بستن پیرایه‌های مختلف بر شریعت آنان، به تدریج احکام و دستورهای دینی به کمرنگی و حتی بی‌رنگی گراید، تا جایی که پیامبر و فرستاده دیگری از جانب خداوند، مبعوث شود و با شریعتی تازه، انسانها را به سوی فلاح و رستگاری رهنمون گردد.
دین خاتم پیامبران و دعوت ایشان، این ویژگی را داشت که امام و جانشینی مشخص، تضمین کننده سلامت دستورهای دینی بود، و در عین حال با معیاری مشخص و میزانی قابل اعتماد، از تحریف کلام خداوند و ایجاد شکوک و شبهه و برداشتهای نادرست و غرض آلود در کتاب مبین جلوگیری می‌کرد. چنین اصلی در پیامبران پیشین وجود نداشت و به همین دلیل، کتاب آسمانی آنان تحریف شد و اهداف و بیان آنان را تیره و مکدر ساخت و پیروان به گمراهی افتادند و دین از خاصیت بهره‌دهی اصلی خویش بازماند.
همان حرکت معمول و رایج در جلوگیری از دعوت حق و گسترش دین توسط پیامبران و رسیدن ندای توحید به گوش جان انسانهای منتظر و خسته از بیداد کفر و طاغوت، همزمان با بعثت خاتم پیامبران نیز آغاز شد. اما این بار، چون ندای الهی عالمگیر و دعوت، فراگیر و گسترده بود، و کمتر کسی می‌توانست خود را از مخاطب بودن این ندا مستثنا کند، و دین کامل و پیامبر، آخرین بود، جبهه کفر و طاغوت از تمام توان و کوشش خود بهره گرفت، تا بتواند ضربات سنگین و خرد کننده‌ای بر پیکر این ندای رهایی بخش و آزاد کنندۀ انسانها وارد کند و بدین جهت، بارها همه اسلام با همه کفر در صحنه‌های مختلفی روبرو شد.
تمام تلاش و کوشش پیامبر(ص) و یاران اندکش در مکه و تحمل فشارهای ویرانگر و کشنده‌ای که از سوی مشرکان وارد می‌شد، بیانگر همین بسیج کامل به منظور درهم کوبیدن
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 1صفحه 130
حق است. جنگهای پی‌درپی مخالفان و مشرکان در مدینه، دنباله همان حرکتهای شوم و مذبوحانه معاندان در مکه بود که البته عاملی بر فشردگی صفوف مسلمانان و روی آوردن انسانهای حقیقت‌جو و سالم و پاک به دین اسلام به شمار آمد.
مخالفان داخلی و مشرکان از پای ننشستند و تا زمانی که پیامبر(ص) در قید حیات بود، با تمام امکانات و نیروی خود برای از بین بردن دین اسلام کوشیدند. اما این تلاشها مؤثر نیفتاد و دین اسلام روز به روز گسترش بیشتری یافت.
پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) سیاست و شیوه مخالفان تغییر کرد. آنان دریافتند که از میان برداشتن دین، غیرممکن است و لذا نقشه خطرناکی طرح کردند تا از درون، ضربه‌های ویرانگری بر دین وارد کنند. و در این مسیر نیز از همه امکانات خود سود جستند. از کسانی که ایمان ضعیفی داشتند، تا دنیا پرستان و به ظاهر دوستان بهره بردند و سالها کوشیدند تا به تدریج به هسته‌های مرکزی حکومت راه یابند. (چگونگی کاربرد شیوه‌های آنان در این زمینه، از جمله مسائلی نیست که در این مقال بگنجد و به بحث مستقلی نیاز دارد).
آنان که روزی پرچمدار شرک علیه اسلام بودند و در صف اول مبارزه علیه حق قرار داشتند و شمشیر اسلام، جان آنان و نزدیکانشان را نشانه رفته بود، امروز عَلَم اسلام‌خواهی بر دوش گرفتند و غم دین خوردند و برای زنده کردن شعارهای اسلامی اشک تمساح ریختند و در جایگاه خلیفه رسول خدا(ص) بانی تبلیغ دین و شناساندن اسلام به مردم و جهاد در راه خدا شدند!
این گونه بود که تحریف از درون آغاز شد و لباس دین وارونه گشت و تبلیغات دستگاه اموی، حق را از درون مورد تهدید قرار داد، به گونه‌ای که نه فقط مؤمنان راستین بلکه اصل اسلام در معرض خطر قرار گرفت. تهدید، بسیار عمیق و جدی، و سرمایه‌گذاری مخالفان برای محو آثار اسلام اصیل و قرآن کریم، همه جانبه بود. براین اساس، باید کسی به مصاف این دشمنان سرسخت می‌رفت که جانش، جان اسلام و خونش، خون پیامبر باشد. از این رو، نزدیک‌ترین فرد به رسول خدا(ص) مردی از سلاله پاک اهل بیت، حجت زمان، ودیعه خداوند در زمین، سالار جوانان بهشت، حضرت امام حسین ـ سلام الله علیه ـ قیام کرد و مردانه و با اخلاص و صفا، گام در راهی نهاد که هدفش یاری دین برحق جدش بود. در این راه، خود و عزیزترین کسانش را قربانی دین مبین کرد و با شهادت مظلومانه‌اش، اسلام را برای همیشۀ تاریخ زنده نگه داشت.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 1صفحه 131
حضرت حسین بن علی(ع) و یاران باوفایش، با نثار خون خویش، حماسه‌ای بی‌همتا در جهان اسلام و فرهنگ بشری به وجود آوردند که قاموس مردانگی، آزادی، حق طلبی، ایثار و شهادت از آن زنده شد و فرهنگ و تمدن اسلامی را به یکباره دگرگون ساخت و اکنون پس از صدها سال، شاهد پیروی مسلمانان واقعی در اقصی نقاط جهان از این حرکت خدایی هستیم.
ملت بزرگ و امت فداکار ایران به رهبری سلاله‌ای پاک از همان خاندان، حضرت امام خمینی ـ رضوان الله تعالی علیه ـ همان راه را در طول مبارزات حق طلبانۀ خود پیمود و سرانجام در روز 22 بهمن ماه 1357 توانست با غلبه بر طاغوت زمان، مظاهر و ارزشهای اسلامی را زنده کند و با تبدیل اسلام ظاهری به اسلام ناب محمدی، ندای روحبخش توحید را به سرتاسر جهان برساند.
در این مرحله از تاریخ نیز دشمنان اسلام و قرآن، تاب تحمل نداشتند، پس عَلَم مخالفت برافراشتند و با همه امکانات و نیرو‌های خود، در نهایت بی‌رحمی و شقاوت به جنگ اسلام و مسلمین آمدند. اما پایداری ملت مسلمان ایران به رهبری داهیانه حضرت امام خمینی(س) به شعار الهی «خون بر شمشیر پیروز است» مصداق بخشید، و ثابت کرد که «حق» همواره ماندنی است و آنچه ضایع و از بین رفتنی است کفر و شرک و طاغوت است.
اگر در حادثه خونبار عاشورا، جان انسانهای آزاده به درد آمد و در سوگ سالار شهیدان، اشک ریختند. و اگر گویندگان و شاعران آگاه و ژرف اندیش، در رثای حسین(ع) و مظلومیت او و یاران شهیدش آثار ارزشمندی نگاشتند و سرودند و فریاد این مظلومان همیشۀ تاریخ را به گوش جهانیان رساندند، امروز نیز شاعران و نویسندگان درد آشنا، هوشمند و آگاه، ظلم و ستم و بیداد طاغوتیان و مقاومت مردانه و جانانه امت اسلامی و رهبری بی‌نظیر امام خمینی را در قالب شعر و سرود و کلماتی آهنگین و ادبیانه با بیانی شیوا به گوش تمامی انسانهای آزاده می‌رسانند.
همانندیهای دو حادثه عظیم عاشورا و انقلاب اسلامی ایران، فراوان است و شاعران و گویندگان، از این همانندیها به خوبی استفاده کردند و تأثیرپذیری امت حقیقت‌جوی ایران اسلامی را در قالب شعر بیان نمودند و در این راه به توفیقهای بزرگی دست یافتند.
بی‌گمان استقصا و جستجوی کامل برای نشان دادن تأثیر فرهنگ عاشورا بر ادبیات
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 1صفحه 132
معاصر ـ پس از پیروزی انقلاب اسلامی ـ آنهم در متون نظم میسّر نیست. اما از آنجا که:
آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید
در این مقاله می‌کوشیم تا برخی از جلوه‌های این تأثیرپذیری را همراه با نمونه‌هایی به اجمال و در حد بضاعت ناچیز خویش بنمایانیم.
بیان این نکته اساسی را نباید فرو گذاشت، که تأثیرپذیری از فرهنگ عاشورا و بررسی گونه‌های مختلف آن در شعر قبل از انقلاب و ادبیات دوران مقاومت و ستمشاهی، خود از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. اینکه کدام دسته از شاعران به این مهم اقدام کرده‌اند، بیان چه جنبه‌هایی را در کلام خود برگزیده‌اند، تعبیرات لفظی و تشبیهات ادبی و استعاره‌‌های آنان چگونه بوده، قدرت کلام و میزان نفوذ نَفَس آنان تا چه پایه رفته است، چه ابعادی از تأثیرپذیری را وجهه سخن خویش قرار داده‌اند و...؟ زمانی که این بررسیها صورت گرفت، آیه‌های فراوانی برای انجام داوریهای فرهنگی و ادبی همه جانبه حاصل می‌شود که هم با عنایت به افراد و گویندگان و هم با توجه به جنبه‌های کلامی، فرهنگی، ادبی و... قابل مقایسه و تطبیق و آنگاه نتیجه گیری است که فرصت و مجال دیگری می‌طلبد.
از آنجا که آوردن نمونه‌های نثر ـ که در بسیاری موارد، مثلاً به آوردن تمام یک داستان یا بیش از نیمی از آن می‌انجامد ـ مقاله را بسیار مفصل می‌کند تا بتواند حال و هوای تأثیر را به طور کامل نشان دهد، صرفاً در این سطور، متون نظم در قالب ادبیات معاصر و آن هم شعر پس از پیروزی انقلاب اسلامی مورد بررسی و استناد قرار گرفته است. تا از این رهگذر، گوشه‌ای از این فراخنای بیکران و قطره‌ای از این اقیانوس عظیم، به عنوان نمونه ارائه شود.
یادآوری این نکته مهم ضروری است که استشهاد به شعر برخی و فروگذاردن اثر و کلام برخی دیگر، نه به معنای برتری و تفضیل یکی بر دیگری است ـ که ترجیح بلامرجح خواهد بود ـ بلکه فقط از باب ذکر نمونه و مثال است و نه مسئله‌ای دیگر. که مجال آوردن تمام نمونه‌های شعری از هر دست به هیچ رو، در یک مقاله امکان پذیر نیست و کتابها و رساله‌های مفصل می‌طلبد.
انواع ادبی و قالبها:
در شعر پس از انقلاب می‌توان از جهت قالب مورد انتخاب و یا به اصطلاح، نوع
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 1صفحه 133
ادبی برگزیده توسط شاعر به قالبها و انواع ادبی زیر اشاره کرد:
بیشتر شاعران، قالب و نوع غزل و رباعی را به این منظور برگزیده‌اند. پس از آن نوبت به «مثنوی» و سپس «چهار پاره» می‌رسد. از قالب «شعر نو» نیز بسیاری به همین منظور استفاده کرده و بهره جسته‌اند. البته برای تعیین میزان نوع ادبی برگزیده شده توسط شاعران، باید ابتدا استقصا و جستجوی کاملی فراهم آید و سپس با ذکر آمار دقیق، داوری و اظهار نظر قطعی صورت پذیرد که مجال آن کار مفصل در این مقاله مختصر فراهم نیست. این گفته فقط بر پایه حدس و گمان و تخمین و مطالعه برخی از آثار استوار است.
ترکیبات لفظی و ادبی:
به طور کلی ترکیبات و تعبیرات مختلف و گوناگون ادبی از سوی شاعران و اربابان سخن در ارائه تأثیر پذیری از فرهنگ عاشورا انتخاب و بیان شده است، که ارائه نمونه‌های کامل پس از جستجوی زیاد امکان‌پذیر خواهد بود. در اینجا فقط به عنوان نمونه برخی از این تعبیرات و ترکیبات، در هر قسمت پس از بیان نمونه‌های شعری و برای آشنایی بیشتر با انتخاب و گزیده‌های لفظی شاعران ارائه می‌گردد.
محورها و موضوعات کلی تأثیر پذیری:
بیان تأثیر پذیری فرهنگ عاشورا را در شعر پس از انقلاب می‌توان در چندین محور و موضوع دانست که از جمله به موارد زیر اشاره، و نمونه‌هایی ذکر می‌شود:
الف. موضوع مدح، ستایش و تمجید که بی‌تردید مقوله‌ای بسیار مفصل و در خور اعتناست. البته این گونه کلام به هیچ‌رو، در ستودن و یاد کردن از واقعۀ عاشورا منحصر نمی‌شود، بلکه مشاهده می‌شود که اکثریت قریب به اتفاق شاعران در این زمینه کوشیده‌اند حال و هوای اوضاعی را که از آن متأثرند، نیز در بیان خود بگنجانند، که گاه با ذکر الفاظ مربوط به صحنه کربلا و نام و یاد قهرمانان آن واقعه بی‌نظیر و حماسه دینی سترگ همراه است و در پاره‌ای از موارد نیز به اشاراتی تمثیل گونه بسنده شده و الفاظ مربوط به واقعه ذکر نشده، بلکه این مفاهیم و مضمونهاست که بر قلم و بیان شاعر گذشته و در شعر او نمودار گشته است.
از آن جمله به عنوان برخی از ابیات مثنوی بلند «ساقی حق» از شاعر گرانمایه
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 1صفحه 134
علی موسوی گرمارودی نقل می‌شود:
ای تشنۀ عشق روی دلبند برخیز و به عاشقان بپیوند
در جاری مهر، شستشو کن وانگاه زخون خود، وضو کن
زان پای که در این سفر آیی گر «دست دهی»، سبکتر آیی
روجانب قبلۀ وفا کن با دل، سفری به کربلا کن
بنگر به نگاه دیدۀ پاک خورشید، به خون تپیده در خاک
افتاده وفا به خاک گلگون قرآن به زمین فتاده در خون
عباس علی، ابوفضایل (در خانۀ عشق کرده منزل)
مثنوی با ماجرای شهادت حضرت عباس(س) پرچمدار کربلا و تشنگی آن بزرگوار با وجود دسترسی به آب و قطع شدن دستان مبارک سردار کربلا ادامه می‌یابد و در پایان چنین می‌آید:
در حسرت آن کفی که برداشت از آب و فروفکند و بگذاشت
کف بر لب رود و در تکاپوست هر آب رونده در پی اوست
هر موج به یاد آن کف و چنگ کوبد سرخویش را به هر سنگ
چون مه شب چارده برآید دریا به گمان فراتر آید
ای بحر بهل خیال باطل این ماه کجا و بو فضایل
گیرم دو سه گام برتر آیی کو حدّ حریم کبریایی
مشاهده می‌شود که چگونه برداشت و تعبیرات جاودانه ادبی از آن حرکت بی‌نظیر تاریخی انجام شده است.
حال به برخی از ترکیبات لفظی این مثنوی توجه شود: سرو بلند باغ ایمان، قمری شاخسار احسان، شاخ درخت باوفایی، میوۀ باغ کبریایی، خوبترین، سیراب از آب عشق، آتش حق، دستان خدا، قامت حیدری، عمر گل، ماه، کفّۀ کاینات، ساقی حق و...
غزل زیر نیز نمونه‌وار نقل می‌شود:
بازهم در نظرم عرصۀ جولان پیداست گریۀ آب روان خیمۀ عطشان پیداست
مرد شش ماهه چه گفته است که در بستر خون بر گلویش اثر بوسۀ پیکان پیداست
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 1صفحه 135
سید سبز که آیینه زلال دل اوست روح دریاست که در دشت نمایان پیداست
قدسردار که در علقمه افراخته است اهتزازی است که چون پرچم الوان پیداست
این حسین است روان در دل زینب که صداش در سکوت شب در فاجعه پنهان پیداست
بر سر نیزه لب نور تلاوت دارد شام در پرتو این آیۀ یزدان پیداست
و تعبیرات لفظی: صولت مرد، خنجر عریان، ظهر مجروح، مقتل سرخ، جاده شب، خون سواران، کوفه ظلمت زده و...
و نیز: در اعتلای دین توحیدی گره خورد نام بلند کربلا با نام کعبه
همچنین غزلهای روح آفتاب، خطبه خوان عشق، خون خدا و مثنوی بلند «پیر مشعل کش» و «سنبل سرخ» از مجموعۀ شعر در «آینۀ شقایق» در این قسمت قابل توجه است.
ب. ترغیب، تشویق و تهییج رزمندگان جبهه‌های نبرد و دفاع مقدس:
با هدف الگو گرفتن، تقلید و پیروی از حرکت آزادیبخش و ایثارگرانۀ سالار شهیدان در تطبیق وضع موجود با هدف الهی و مخلصانه آن حضرت.
آنچنان که در مقدمه به اشارتی گذشت، گونه‌های همانندی در ستیز حق و باطل و رویارویی اسلام و اسلام نمایان در حرکت امام حسین(ع) و حرکتها و فعالیتهای نظامی پس از انقلاب اسلامی در ایران بسیار فراوان است. شاعران متعهد و فرزانه از این بابت، کلام خود را به عرش برین رسانده، همپایه ارجمندترین سخنان اولیای حق و جاویدان صحنه کلام قرار داده‌اند. می‌توان گفت که در عرصۀ هشت سال دفاع مقدس رزمندگان پرتوان این خطوط جبهه‌های نبرد و نور، با سلاح آتشین و پرنفوذ کلام خود، افزون بر اینکه تیرهای کشنده‌ای در کام دشمن نشاندند، نیروی پرتوان و روح قدسی و نَفَس گرم الهی و فرشتگان مقرب ذات کبریایی بودند که دمی از جهاد قلمی خود باز نایستادند و وظیفه و رسالت مقدس خود را به خوبی شناختند و دین خود را به سرور آزادگان عالم و رهروان طریق پویا و زندۀ آن حضرت و تمام آزادیخواهان ادا کردند و نام و یادی جاودانه برجای
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 1صفحه 136
گذاشتند.
هم با این هدف است که شاعر، گاه صحنه‌های حماسه جاوید کربلا را توصیف می‌کند و از این رهگذر برای تشویق و ترغیب و تهییج صحنه‌های کربلایی امروزین بهره می‌گیرد و گاه با نظیره سازی به این مهم پرداخته است؛ از جمله در غزلی با مطلع زیر:
ای پرستوها که دارد غبطه بر پروازتان هرکه از اوج رهایی بشنود آوازتان...
آمده است:
طیّ راه عشق کردید و چنین ره بسپرید راهیان کربلا یاران حق پردازتان
و یا مطلع غزلی مشهور و جاودانه:
از خوان خون گذشتند صبح ظفر سواران پیغام فتح دارند آن سوی جبهه یاران
آمده:
در کربلای تاریخ مردانه در ستیزند رزم آوران اسلام با خیل نابکاران
در شام سرد سنگر روشن چراغ خون است ای آب دیده تر کن لبهای روزه داران
در غزلی با مطلع:
ز هشیاران و از مستان جدایید طلوع فجر اخلاص و صفایید
آمده است:
غروب فصل بی باران ظلمت طلوع ماجرای کربلایید
و یا:
رزم آوران، یاران، دلیران شیران خونین یال ایران
چنین می‌خوانیم:
خورشید را در سینه دارید شب را به بند نور آرید
از کربلای پر بلایید چون جوشش خون خدایید
چون عزمتان در آختن بود چون رزمتان در تاختن بود
دیو پلید اهرمن را بتهای شیطانی «من» را
با آختن‌هاتان زدودید شعر شقایق را سرودید
و یا رباعیهای زیر:
ما سالک راهیم ره سرخ حسین از نسل دلاوران بدریم و حُنین
پوشیده کفن جمله به صف استادیم تا آنکه چه فرمایدمان پیر خمین
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 1صفحه 137
٭ ٭ ٭
پوشیده به تن دلاوران شربۀ خون آشفته سپاه خصم از حربۀ خون
در سنگر حق و باطل هنگام نبرد شمشیر ستم شکسته از ضربۀ حق
در غزلی دیگر چنین آمده است:
ز جان گذشته به آیین سرخ سربازی سزد به یاری یار یگانه برخیزید
و نیز در غزلی با مطلع:
ای جان گرفته در شب توفان صدایتان رویید روی جادۀ خون جان پایتان
آمده:
شوریدگی کنید که در عرصۀ خطر تنهاست‌های صف شکنان، کربلایتان
ج. بیان وقایع امروزین و توصیف واقعه‌ها با استفاده از همانندیهای فرهنگی و انطباق مفهومی
مقصود از بیان همانندیها و تشابهات، آن چیزی است که به عنوان صحنه نبرد جاودانه کربلا مطرح است، با نمونه موجود و زنده آن که پیش روی هر بیننده قرار دارد. چنین توصیفی تمام جلوه‌ها و جنبه‌های انقلاب اسلامی را در برمی‌گیرد؛ از ورود امام راحل ـ قدس سره الشریف‌ـ تا توصیف دقیق و گویای صحنه‌های نبرد و یاد کردن آزادگان، شرح دلاوریهای رزمندگان، سپاهیان و بسیجیان جبهه‌های نور، خانواده شاهدان شهید، رحلت و عروج امام بزرگوار و تمام مظاهر ارزشمند و جاودانه انقلاب اسلامی.
اینجاست که بیان اوج می‌گیرد، به حرکت تعالی می‌بخشد، و هر حرکتی را که گام در دنباله آن حرکت سترگ گذاشته است، زنده و پویا می‌کند و این مهم یکی از اهداف بزرگ و متعالی و ارجمند شاعر و ادیب است. در واقع، در این قسمت آنچه بیش از هرچیز توجه خواننده را به خود جلب می‌کند، انطباق مفهومی و هم آوایی و هماهنگی فرهنگی است که جان کلام و مایه اصلی سخن شاعر است که به‌درستی از عهده آن برآمده و آن را در قالب بیان ارائه کرده است.
در این محور نیز گاه شاعر از الفاظ مربوط به واقعه عاشورا بصراحت نام برده و یاد کرده و گاهی نیز بدون آوردن آن الفاظ و نام قهرمانان، صرفاً بیان مفهومی از مفاهیم آن واقعه سترگ در پیش روی شاعر قرار گرفته است. اینک در این بخش، نمونه‌هایی به اجمال
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 1صفحه 138
ذکر می‌شود:
علمدار سپاه عشق را نازم که با همت کند بیدست در میدان مردی رایت افرازی
نبازم پاسداری را که با شور ابوالفضلی کند ایثار، دست و جان و سر، مانند خرازی
٭ ٭ ٭
سپاه شوم یزیدی زکربلا بگریخت حسین عصرستم آمد از محرم صبح...
به جستجوی شهیدان کربلای وطن امیر قافله با اشک و آه می‌آید
من کربلا را دوست دارم آن شهر مثل خانۀ ماست
تصویر هرچیزی که خوب است در چهرۀ این خانه پیداست
من کربلا را دوست دارم با گنبد زیبای پاکش
با مرقد سبز حسینش با سرخی گلرنگ خاکش
جز نام خوب کربلا نیست هر روز بر روی زبانم
یاد خوشش همواره جاری است چون خون گرمی در رگانم
این روزها صدام کافر این خانه را از ما گرفته
خورشید گرم خنده‌ها را از گوشۀ لبها گرفته
اما یقین فردا شود باز با عزم ما این ره دوباره
زیبا شود دنیای ما هم چون آسمان پرستاره
ای کربلا، رزمندگان را شوق تو تا آنجا کشانده
رزمندگان مژده که دیگر تا کربلا راهی نمانده
٭ ٭ ٭
در جبهه فروغ مهر جانان دیدم عشاق گذشته از سروجان دیدم...
از پیر و جوان به عشق دیدار حسین دلدادۀ جان به کف فراوان دیدم
٭ ٭ ٭
از بادۀ گلگون بلا مدهوشم با رهسپران کربلا همدوشم
ای شب چو ستاره گر به خون غلتیدم خورشید وش از متن فلق می‌جوشم
٭ ٭ ٭
چنانکه گل به سر شاخسار می‌لرزد مرا به سینه دل داغدار می‌لرزد
سموم فاجعه از هرکرانه می‌گذرد چو یال توسن بی‌شهسوار می‌لرزد
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 1صفحه 139
ز سعی توست، هلا، زینب زمانۀ ما که کاخهای ستم را حصار می‌لرزد
٭ ٭ ٭
زین پیش حرامی صفتی در حرم دوست نشکست چنین حرمت مهمانی ما را
از کرب و بلا با عطش زخم رسیدیم یارب بپذیر این همه قربانی ما را
٭ ٭ ٭
همه نغمۀ نایی نینوایی به نی نوای نواگر گرفته...
چو زینب زنانی به رغم اسارت ره دخت زهرای اطهر گرفته
زنده عالم ز اشتیاق روی اوست در همه ذرات، های و هوی اوست
قامت صبر زمان پوسیده است لاله‌های کربلا روییده است
لاله‌ها در راه سرخ انتظار پرپرنداز اشتیاق روی یار
٭ ٭ ٭
وارث پرچم بلند حسین بوی این خاک بوی عاشوراست
و آن غباری که می‌رسد از دور از هجوم پلشت رهزنهاست
٭ ٭ ٭
در مثنوی «شهیدان» با مطلع:
خورشید تبعیدی به زندان افق بود شب در هجوم بال خفاشان قُرُق بود
آمده است:
چون اولیا بال و پر پروازشان، حق چون مرغ حق، زیر و بم آوازشان حق
با ذوالجناح نور تا معراج راندند تا وعده‌گاه عشق تا حلاّج راندند
تا ورد لبهاشان سرود سرخ «لا» شد هرجا زمینی بود آنجا کربلا شد...
با ما بجز اسرار بیداری نگفتند بیدارمان کردند و خود در خاک خفتند
٭ ٭ ٭
شهر ما آنکه خفته بود آرام سخت افتاد در فغان و خروش
نالۀ یا حسین و یا زینب از زن و مرد می‌رسید به گوش
٭ ٭ ٭
شهید گر شوم اینک به کربلای وطن دل تپندۀ تاریخ می‌شوم گفتم
باز هفتاد و دو تن را ای عزیزان اربعین شد
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 1صفحه 140
باز یاد کشتگان کربلا با ما قرین شد...
چاوشان عشق بر لب، ذکر تسلیماً لامرک جاودان زان سرفرازان پرچم فتحاً مبین شد
مدینه تاب ندارد برای مکه، هنوز تشنه کرب و بلا در عزای مکّه، هنوز...
ز دشت ماریه زینب سوی حجاز آمد حسین با تن بی سر به مکّه باز آید
٭ ٭ ٭
ما نوای سرخ خون را نایی‌ایم از چه می‌ترسیم عاشورایی‌ایم...
صلح قسط و قاسط و ناس است این قطعنامۀ دست عباس است، این
دشت خون راهی هی و هو را گرفت پیر ما را بغض عاشورا گرفت
سایبان دجله و زمزم تویی وارث خون، وارث آدم تویی
ای حسین مرد صحرای قیام زینبی رفتار کن با این پیام
٭ ٭ ٭
در پاسخ آن «سرجدا» شد خون ما پیک از هر سری آید جدا لبیک لبیک
از این افق تا آن افق سرخ است یکدست فتح جهان با این سپاه سربریده است
من آمدم مولا فدای آن صدایت یک کربلا لبیک خون ریزم به پایت
٭ ٭ ٭
بهمن ای اسطورۀ ایثار و خون بوی جان از کربلا آورده‌ای
٭ ٭ ٭
ای وای خدایا اُسَرا را که خبر کرد در کرب و بلا خون خدا را که خبر کرد...
ای شمع زبانسوخته در شام غریبان آن چشم و چراغ دل ما را که خبر کرد
٭ ٭ ٭
در توصیف امام در غزلی با مطلع:
بوی گندم بوی باران می‌دهی بوی عطر تازۀ نان می‌دهی
آمده است:
بوی عاشورای خونین حسین بوی گلزار شهیدان می‌دهی
د. جنبه‌های ادبی همراه با بهره‌گیری از استعاره، تشبیه و تعبیرهای مجازی:
گرچه در خلال اشعار نقل شده در تمام صحنه‌ها چنین موردی فراوان یافت می‌شود و اصولاً این مرحله دستاویز اصلی ارباب سخن است، اما از جهت بازبینی و اهمیت نظر به
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 1صفحه 141
دیدگاه خاص شاعران برای نمونه، آثاری را نیز در این زمینه به استشهاد می‌طلبیم تا همانندیهای برگزیدۀ شاعر بیان وجه شبه‌ها و الهامبخش آنان مشخص گردد.
بی‌درد مردم، ما خدا، بی‌درد مردم نامرد مردم، ما خدا، نامرد مردم
از پا حسین افتاد و ما بر پای بودیم زینب اسیری رفت و ما بر جای بودیم
از دست ما بر ریگ صحرا قطع کردند دست علمدار خدا را قطع کردند...
نوباوگان مصطفی را سر بریدند مرغان بستان خدا را سر بریدند
در برگریز باغ زهرا برگ کردیم زنجیر خاییدیم و صبر مرگ کردیم...
خورشید را بر نیزه؟ آری اینچنین است خورشید را بر نیزه دیدن سهمگین است
بر صخره از سیب ز نخ برمی‌توان دید خورشید را بر نیزه، کمتر می‌توان دید
٭ ٭ ٭
از لب بام کفتری پرزد از دل زن کبوتر شادی
مرد در فکر نینوای نبرد مرد در فکر روز آزادی
٭ ٭ ٭
بذری که ریخت برزگر دل به کربلا از خون سرخ مردم ایران شکفته شد
٭ ٭ ٭
من درای کاروان حسرتم سربدار نینوای محنتم
٭ ٭ ٭
درباره آمدن امام(س) به خاک وطن:
سوار بارۀ نور از پگاه می‌آید دهید مژده که آن پیر راه می‌آید
به جستجوی شهیدان کربلای وطن امیر قافله با اشک و آه می‌آید
هـ. استفاده از هماهنگی و هم‌آوایی الفاظ برای قافیه ساختن:
وجه غالب در این مورد آن است که شاعر با استفاده لفظی از هم‌آوایی و هماهنگی دو لفظ «حسینی» و «خمینی» و بیان همانندیهای فرهنگی و مفهومی، تطابقها، توصیفات و تأثیرات گوناگون واقعه عاشورا را بیان کرده است. نمونه‌ها در این زمینه بسیار زیاد است که به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم:
چارده قرن بسی گل واشد از یکی روح خدا پیدا شد
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 1صفحه 142
گلی آزاده ز صحرای خمین خونش آمیخته با خون حسین
٭ ٭ ٭
مردی که بود از دودۀ احمد تبارش در آستین دست علی با ذوالفقارش
مردی که بود اندر رگش خون حسینی روح خدا فرید قرن ما خمینی
٭ ٭ ٭
در سوگ امام راحل در شعری با مطلع:
نه چراغی است نه شمعی، همه جا خاموش است کوچه در کوچه عزادار و علم بر دوش است...
آمده است:
شام این بادیه صد شور نیستان دارد رنگ، تاریک‌تر از شام غریبان دارد
مردم کوچۀ ما شور حسینی دارند سوزها بر جگر از هجر خمینی دارند
٭ ٭ ٭
ای علمدار ره سرخ حسین پیشوای شیعیان پیر خمین
٭ ٭ ٭
در شعری با مطلع:
ای زن ای رحمت خداوندی نورایمان، فروغ خرسندی
آمده است:
تویی ای زن زبان عاشورا زینب کاروان عاشورا...
سرنهادی به خط پیر خمین شد جوانت فدای راه حسین
و ـ یکی از جنبه‌های بسیار فراگیر و گسترده از رهگذر فرهنگ عاشورا، تمام مفاهیمی است که به طور کلی به شهید و شهادت، دادن خون، ایثار جان، از خودگذشتگی و... مربوط است. پرداختن به این فصل و بخش از سخن بسیار مفصل است و به درازا می‌کشد که از باب نمونه و برای جلوگیری از غفلت و فراموشی به ذکر چند نمونه اکتفا می‌شود:
دیباچۀ عشق و انقلاب است شهید منظومۀ سرخ آفتاب است شهید
فریاد بلند ظهر عاشورا را با سرخی خون خود جواب است شهید
٭ ٭ ٭
خون شهید مایۀ احیای دین ماست مذهب به غیر خون تو احیا نمی‌شود
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 1صفحه 143
٭ ٭ ٭
گل اشکم شبی وا می‌شد ای کاش همه دردم مداوا می‌شد ای کاش
به هرکس قسمتی دادی خدایا شهادت قسمت ما می‌شد ای کاش
٭ ٭ ٭
آن نوجوانانی که سرخ سرخ رفتند باید بدانی نخلهای سبز سبزند
آوای شورانگیز نی از نینوایند دلدادگان خاک سرخ کربلایند
آنان اقاقیهای فردایی سپیدند آنان شهیدند و شهیدند شهیدند
نخل دین پژمان شده است از آتش بیداد و جهل تا شود شاداب، باید دادش از ایثار، ثار
کتابنامۀ منابع و مآخذ:
1ـ از نخلستان تا خیابان (مجموعه شعر)، علیرضا قزوه، نشر همراه، 1369، تهران
2ـ با بلبلان سرمست عشق (مجموعه شعر شب شعر در دانشگاه صنعتی اصفهان) تنظیم از محمدعلی مشایخی، جهاد دانشگاهی دانشگاه صنعتی اصفهان، 1363.
3ـ در آینۀ شقایق (مجموعه شعر) احد ده بزرگی، انتشارات برگ، 1367، تهران
4ـ رجعت سرخ ستاره (مجموعه شعر) علی معلم، انتشارات حوزۀ اندیشه و هنر اسلامی، 1360، تهران
5ـ ساقه‌های سبز (آثار برگزیدۀ مسابقۀ قلم) وزارت آموزش و پرورش، 1366، تهران
6- سوگنامه (برگزیده اشعار شاعران معاصر در سوگ عارف کامل، حضرت امام (رض)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ دوم، 1369، تهران
7ـ سوره (جُنگ دوم، مجموعه شعر و داستان و مقاله) انتشارات حوزۀ اندیشه و هنر اسلامی، 1360، تهران
8ـ شعر انقلاب (گزیدۀ اشعار دربارۀ انقلاب اسلامی) دفتر اول، وزارت ارشاد اسلامی، 1365، تهران
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 1صفحه 144
9ـ شکوفه‌ای تازه در بهار انقلاب (اشعار برگزیده نخستین کنگره شعر و ادب دانشجویان سراسر کشور) جهاد دانشگاهی دانشگاه مشهد، 1364
10ـ غریبانه (مجموعه شعر) پرویز بیگی حبیب آبادی، امیرکبیر، تهران 1369
11ـ کوثر (گاهنامۀ ادبی و هنری خواهران) شماره یک به کوشش فاطمه راکعی، حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1366، تهران
12ـ هشت فصل عشق (مجموعه اشعار چهارمین کنگره شعر دفاع مقدس ـ 1373) بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس، 1374، تهران.
13ـ همصدا با آب و آیینه (مجموعه شعر دفاع مقدس) دفتر سوم، معاونت تبلیغات و انتشارات نیروی زمینی، 1371، تهران
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 1صفحه 145
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 1صفحه 146
پی نوشتها:
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 1صفحه 147