عاشورانامه
محمد حسن بکایی
عاشورا چیست؟
عاشورا روز دهم و یا روز نهم از ماه محرم است که مسلمانها پیش از واجب شدن روزۀ ماه رمضان آن روز را روزه می‌گرفتند.
«عاشورا» از زمانهای بسیار قدیم برای ارباب ادیان، کلمۀ شناخته شده‌ای بوده است، حضرت موسی(علیه‌السلام) در اثنای رازگویی با خدای سبحان از علت برتری امت محمّد(صلی الله علیه و آله) بر دیگر امتها جویا میشود و حضرت حق تعالی آن را در ده صفت بیان می‌کند و در عداد آنها عاشورا را می‌شمارد، حضرت کلیم‌الله از عاشورا می‌پرسد و ایزد منان «عاشورا» را این گونه می‌شناساند: روز گریستن بر جگرگوشۀ محمد(ص) و روز عزاداری و سوگواری در مصیبت آن عزیز، ای موسی: هرگاه بنده‌ای از بندگانم «عاشورا» را روز عزا بداند و در مصیبت آن بگرید دستیابی به بهشت برای او ثابت میشود. و بنده‌ای نیست که در آن روز مالی را در راه دوستی فرزند پیامبر اسلام صرف کند مگر اینکه هفتاد برابر آن به او عاید میشود و گناه او آمرزیده شده در بهشت قرار می‌گیرد. ای موسی: سوگند به عزت و جلال خودم اگر مردی یا زنی در آن روز سرشگ چشمی جاری سازد برای او پاداش صد شهید نوشته میشود.
پیشوای ششم جهان تشیع برای شب و روز «عاشورا» با عنایت به حوادث جانسوز آن روز برنامه‌های زیارتی، عبادتی از نماز و روزه و زیارتخوانی برای دوستداران پیشوای سوم شیعیان تنظیم کرده‌اند به جلدهای: 5 / 225 و 295 و 7 / 206 و 338 و 339 و 340 و 341 و 10 / 373 و 393 و 394 کتاب وسایل الشیعه مراجعه گردد.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 327
«عاشورا» قبل از واقعۀ کربلا اصلاً نام روز دهم محرم نبوده است بلکه روز دهم ماه تشری بوده است و یهودیان «عاشورا» را روز پیروزی موسی بر فرعون می‌دانستند و آن روز را «روزۀ کئیپور» می‌گرفتند، و مسلمانان تا پیش از تعیین ماه رمضان این روز را روزه می‌گرفتند تا آنکه روزۀ ماه رمضان بر مسلمانان فریضه شد. در دوره‌های بعد، مسلمین را روزۀ «عاشورا» مکروه اعلام شد و از ائمه شیعه روایاتی نقل شده که «عاشورا» روز روزۀ «فرزند مرجانه» است و روزی است که دشمنان اهل‌بیت، به مناسبت کشته شدن امام حسین(ع) آن روز را روزه می‌گرفتند و این روز از نظر اهل‌بیت رسالت روز شومی است. و اهمیت روز عاشورا در تاریخ اسلام و به خصوص در مذهب شیعه به مناسبت شهادت امام حسین(ع) و یاران او است که در عاشورای سال61 هجری قمری اتفاق افتاده است. این حادثۀ ناگوار بر پیکر بشریت زخمی است که هنوز تازه مانده است و با همه مخالفتی که پس از واقعۀ کربلا در بزرگداشت و اهمیت آن میشد شیعیان کوشیدند که روز عاشورا فراموش نشود و عاقبت توانستند «عاشورا» را به عنوان «روز مصیبت عمومی» رسمیت دهند. اما در دوران حکومت امویان این روز، روز فرخنده‌ای شمرده میشد، عامۀ مردم در این روز به شادی می‌پرداختند و شیرینی میخوردند و لباس می‌پوشیدند، (و هو یوم تبرکت به بنو امیه و ابن آکلة الأکباد) و حتی بعد از زوال حکومت بنی‌امیه نیز این رسم مدتها بر جای ماند.
اما فعالیت شیعه برای اولین بار در سال352 هـ.ق به صورت بارز و آشکار در تاریخ اسلام نمودار شد، بدین معنی که با قدرت یافتن آل‌بویه در بغداد مرکز خلافت اسلام، معزّالدوله دیلمی در عاشورای این سال فرمان داد که مردم در این روز به سوگواری امام حسین و اهل‌بیت پیغمبر بپردازند و در این روز بازارها را بستند و خرید و فروش را تعطیل کردند، قصابان کشتار نکردند و آشپزان غذا نپختند و سقایی را تعطیل نمودند و در بازار قبّه‌هایی برافراشتند و زن و مرد با چهره‌های نیلی و موی پریشان در حالی که جامه‌های خود را چاک زده بودند در شهر بغداد ظاهر گشتند و نوحه کردند و بر گونه زدند و هیچ یک از اهل سنت نتوانستند مخالفت کنند چرا که قدرت شیعه بسیار شده بود و همچنین شیعه، از همان ایام روز «عاشورا» به زیارت تربت امام حسین(ع) در کربلا رفتند در قرنهای بعدی به خصوص از روزگارصفویه به بعد، هر سال بر اهمیت این عزای بزرگ مذهبی افزوده شد و امروز در میان شیعیان جهان روز «عاشورا» روز عزای بزرگ مذهبی تلقی میشود.
روز دهم محرم سال61 هـ.ق شهادت حضرت ابا عبدالله الحسین(ع) و یارانش اتفاق افتاد، و هماره امام سجاد(ع) به یاد واقعۀ طفّ بوده و اشک می‌ریخت و ائمۀ طاهرین این واقعه را زنده
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 328
نگه‌داشته و مداحین را تشویق می‌نمودند تا مصائب جدّ بزرگوارشان را متذکر شوند و چون شیعیان جمعیتی پیدا کردند، علی‌الخصوص در عهد دیلمیان از سال 352 هـ.ق به صورت آشکارعزاداری برای خامس آل‌عبا برپا میشد و در بغداد بسیار تضاهر می‌کردند و تعطیل عمومی میشد تا کم‌کم حاکمان ایران هرکدام که شیعه بودند کم و بیش این سنت را نگه داشتند، اما علت نگهداری این سنت عزاداری دو چیز است: اول آنکه ائمه طاهرین چنین به سوگ می‌نشستند و شیعه از آن تبعیت می‌کند و دوم این که اگر این سنت را تجدید نمی‌کردند، مانند عید غدیر میشد که اهل تسنن به کلی فراموش کنند و منکر آنهم شوند با آنکه تمام بزرگانشان ثبت و ضبط نموده‌اند.
«عاشورا»: پدیده‌ای بالنده و شکوفا
در ماه محرم شصت و یک هجری در سرزمین عراق در کنار رودخانه فرات واقعه‌ای روی داد که در آن روز به لحاظ تاریخی بسیار جزئی کوچک و کم‌اهمیت می‌نمود، سپاهی عظیم که از طرف دستگاه خلافت اسلامی اموی تجهیز شده بود جمعیتی را که شماره آنها به صد نفر نمی‌رسید محاصره کردند و تحت فشار قرار دادند تا برای خلیفۀ وقت بیعت کنند و در مقابل امر وی تسلیم شوند و چون این جمعیت اندک تن به بیعت ندادند و تسلیم نشدند جنگی سخت درگرفت که مدت آن بسیار کوتاه بود و در کمتر از یک روز کار یکسره شد و همۀ افراد آن سپاه مختصر کشته شدند و چنان گمان می‌رفت که این حادثه تاریخی هم مانند صدها حوادث نظیر آن و مهمتر از آن که در تاریخ بشر روی داده است و می‌دهد در گوشه‌ای از تاریخ ثبت شود و در اثر مرور زمان در ردیف حوادث کهنه و مردۀ تاریخ قرار گیرد.
هنگام وقوع این حادثه وضع زندگی مسلمانان جریان عادی خود را از دست نداده بود و هر کس به کار روزانۀ زندگی خود سرگرم بود، کسبۀ مسلمان به کار کسب خود مشغول بودند، مسجدهای مسلمین دایر بود و نمازها به جماعت برگزار میشد، و خطیبان اسلامی در بالای منبر سخن از حلال و حرام، بهشت و دوزخ، ثواب و عقاب و دیگر موضوعات مذهبی می‌گفتند، تنها فصلی که در میان نبود بحث در پیرامون این حادثه به ظاهر بی‌اثر و زودگذر بود، تنها دستگاه خلافت بود که به دو منظور جریان این واقعه را آن هم به اجمال و ابهام به نواحی کشور اسلامی گزارش داد: یکی آن که مردم از کشته شدن سران نهضت مخالف دستگاه خلافت آگاه شوند و از پیشامدی که برای ایشان شده است عبرت بگیرند و دیگر نظایر این قیام تکرار نشود. و دیگر آن که دستگاه خلافت، خود را در این جریان، محق و بی‌گناه نشان دهد و سران قیام را مردمانی ماجراجو و فتنه انگیز- و هر چند حسین
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 329
بن علی(ع) در رأس آنان قرار گرفته باشد- برخلاف حق و زورگو معرفی کند، نه تنها دستگاه خلافت بنی‌امیه و هواخواهانش بلکه حتی بیشتر مسلمانان آن روز، جریان حادثه را به نفع کشندگان امام حسین(ع) تعبیر می‌کردند و تصور میشد که نه تنها اینان به شهادت رسیدند بلکه دیگر کسی از اهل‌بیت و جز آنان یارای مخالفت با یزید را نخواهد داشت و دلهای جریحه‌دار از شهادت امام هم پس از اندک زمانی در اثر مرور زمان التیام خواهد یافت.
اینان نمی‌دانستند که این فاجعۀ چند ساعته، در اثر جوهر خالص حقیقتی که در بردارد و در اثر انطباق کامل بر واقعیات عمیق مبارزۀ حق و باطل، با گذشت زمان بر وسعت و عظمت و تأثیرات روزافزون آن افزوده خواهد شد. در تاریخ وقوع این حادثه چند نفری از اهل‌بیت عصمت و طهارت بودند که می‌توانستند این واقعه را ارزیابی کنند و از آثاری که بعد از این در میان مسلمانان و در تاریخ اسلام خواهد داشت سخن بگویند و مردم را از اشتباهی که بدان گرفتارند تا اندازه‌ای بیرون آوردند و همین چند نفر بودند که توانستند با سخنان خود پرده از روی خبط دستگاه خلافت و اشتباه مردم بردارند و مردم را متوجه کنند که این شهیدان آرام خفته روی خاک با دشمن چه کرده‌اند و این سرهای بریده روی نی در آیندۀ تاریخ چه غوغایی به پا خواهند کرد، اینان بودند که به عنوان اسیری به این شهر و آن دیار رفتند و مسیر فکری مردم را تغییر دادند و ساحت مقدس شهیدان خود را از هر گونه اندیشه‌ای جز اندیشۀ حق و سعادت مردم تبرئه کردند و ثابت نمودند:
کذب الموت فالحسین مخلّد و ان خلق الزمان تجدّد
پایان زندگی هر کس به مرگ است جز مرد حق که مرگ وی آغاز دفتر است
عاشورای حسینی بنا به روایات و بنا به سنت معمول یکی از افتخارات و امتیازات اسلام و تشیع به شمار می‌رود، واقعه‌ای که روز اول به لحاظ تاریخی بسیار جزیی و کوچک می‌نمود و در اثر جوهر خالص و حقیقتی که در برداشت و انطباقی که با واقعیات عمیق مبارزۀ حق و باطل می‌کرد با گذشت زمان هر سال وسعت و عظمت و تأثیرات روزافزون یافت.
کلمۀ مقدس «عاشورا» یادآور بزرگترین حماسۀ جاودان بشری و دردناکترین تراژدی مظلومیت شاهکار عظیم خلقت امام حسین(ع) از آدم تا خاتم و از خاتم تا قائم آل محمد (عج) رقم زده شده است. این تراژدی سوگناک نه تنها در زمین بلکه در جمیع آسمانها و کرات سماوی موجب غم و اندوه و مصیبت حامیان فضایل الهی و انسانی است. امام رضا(ع) فرمود: «ان یوم الحسین اقرح جفوننا واسبل دموعنا و أذل عزیزنا و اورثنا الکرب و البلاء».
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 330
از میان وادی بیکران واژه‌ها، برخی دنیایی از خاطرات را به همراه و ارمغان می‌آورند، معانی و مفاهیم گسترده‌ای تداعی می‌کنند و ساحت دل را تسخیر شعله‌های خود می‌سازند، دود آتش مجمر دل و سینه را پر می‌کند و آنگاه است که زبان و قلم آتش‌آلود می‌شوند، از جملۀ آن کلمات و واژه‌ها واژۀ «عاشورا» است، «عاشورا» پرونده‌ای به قطوری همه فضایل انسانی و الهی در طول حیات انسانها از آدم تا قیامت دارد، آفرینندۀ آن همه خصایص و حقایق والا امام حسین بن علی(ع) و خویشان و یاران آن حضرت بودند.
حماسۀ خون رنگ کربلا و قیام شکوهمند اباعبدالله الحسین(ع) از شورانگیزترین و شهامت‌آفرین‌ترین و در عین حال رقت‌بارترین و فجیعترین حوادث تاریخی بشر است، جلوه‌های ایثار و فتوت، کرامت و عزت، رشادت و شجاعت که در صحرای کربلا به دست سرور و سالار شهیدان امام حسین(ع) و یاران با وفایش به نمایش گذاشته شد از یک سوی، ستمگریها، ددمنشیها و درنده خوییهای سپاهیان بنی‌امیه را افشا کرد و از سوی دیگر، وجدان انسانهای آن روز را به شدت لرزاند و بدینسان عکس‌العملها به گونه‌های مختلف از همان سرزمین آغاز شد. افزون بر فرزندان پیامبر(ص) که به انگیزۀ گسترش ابعاد حماسۀ حسینی، اینجا و آنجا، حقایق را می‌پراکندند، شاهدان و گزارشگران نیز ماجرای کربلا را بازگو می‌نمودند و بدینگونه سینه به سینه به نسلها و عصرها سپرده میشد.
این نوع پاسداری از حماسۀ خونبار کربلا تا انقراض حکومت ننگین بنی‌امیه و بنی مروان (132هـ.ق) ادامه داشت و کمتر کسی توانست در آن دوران تاریخ بنویسد.
آنگاه پس از برچیده شدن بساط بنی‌امیه و روی کار آمدن بنی عباس که ابتدا تظاهر به طرفداری از علویان می‌کردند مقداری زمینه مساعد شد و مورخان و محققان از فضای نسبتاً باز استفاده کردند و دست به قلم برده و دربارۀ حادثۀ کربلا تاریخ نگاشتند.
دقیقاً روشن نیست که چه کسی برای اولین بار تاریخ کربلا را نوشت و رشادتها و حماسه‌آفرینیهای حسین(ع) و یارانش را ترسیم کرد، مرحوم علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی احتمال داده‌اند که «اصبغ بن نباته» نخستین فردی بود که دربارۀ امام حسین(ع) مقتل نوشته است ولیکن اینک از مقتل وی اثری نیست و گویا در متون تاریخی نیز گزارشی از آن نیامده است.
مسألۀ «عاشورا» و نهضت سیدالشهدا(ع) که به عنوان رمز نجات و بقای اسلام مطرح است، دارای اسرار و رموزی است که از دید بسیاری از مردم پنهان است. و تا این حقایق و اسرار مکتوم
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 331
فاش نگردد، عظمت قیام امام حسین(ع) و اهداف بلند آن و بزرگی مصیبت آن حضرت آن طور که باید روشن نمی‌گردد.
مسألۀ «عاشورا» و قیام امام حسین(ع) مسألۀ اسلام بوده و سخن بر سر بود و نبود اسلام است، نه یک نزاع و درگیری معمولی میان یک حاکم فاسد و یک رهبر فداکار و دلسوز، خیر؛ مسأله بسیار حساستر از این حرفهاست، سیدالشهدا نه به عنوان یک شخص، بلکه بزرگترین پاسدار اسلام ناب محمدی، موقعیت حاکم بر اسلام و مسلمین را به گونه‌ای می‌بیند که اگر اقدامی عاجل، خونین و پرهیجان انجام نگیرد، تمامی زحمات پیامبر عظیم الشأن اسلام و فداکاریهای پدرش امیرالمؤمنین و مادرش زهرای مرضیه و سبط اکبر حضرت مجتبی و یاران آن بزرگواران و در یک کلام دین خدا و اسلام به باد خواهد رفت.
از بدو آفرینش تاکنون مانند وقایع «عاشورا» جانسوز و حیرت‌انگیز واقعه‌ای رخ نداده که عقول از اسرار آن مبهوت و هر خردمندی در فهم آن به تکاپو بیفتد.
واقعۀ کربلا، واقعه‌ای ساده و جزیی نیست، بلکه از پرآشوبترین حوادث جهان است که اثرات عاطفی، تربیتی، سیاسی، نظامی و حتی اجتماعی آن تا قیامت وجود خواهد داشت، ابعاد این حادثه با گذشت زمان پردامنه‌تر و پروسعت‌تر میشود، از آن بابت که با زمینه‌های درونی تودۀ مردم و اسیران ستم انطباق دارد، فاجعه‌ای که در آن سرزمین و در آن تاریخ رخ داده است عاطفه را تحریک کرده دل مشتاقان را به درد می‌آورد، و هر کس که آن واقعه را مورد بررسی و تعمق قرار دهد متأثر میشود.
نهضت حسینی در تاریخ دارای ویژگیها و مشخصاتی است که در تاریخ نهضتهای جهان برای آن همانندی نمی‌یابیم و اقدامات و تلاشهایی از جانب اهل‌بیت در آن انجام شده که اگر اسلام را زندۀ آن اقدامات بخوانیم سخنی به گزاف نگفته‌ایم و دنائتها و رذالتهایی از خصم در آن صحنه دیده شد که پرمسئولیت‌ترین مؤاخذات و حتی بازخواستهای ابدی را در پی دارد، کل اسلام با کل کفر و شرک روبرو شد و به ظاهر کافران و مفسدان پیروزی یافتند اما در باطن و نفس امر، حسین و یاران او پیروز شدند. به جای یک تن سرباز گمنام، هفتاد و دو شهید با نام و به جای قهرمانان افسانه‌ای یک‌صد تن از مردان حقیقت، مردان واقعی در دیار ما وجود دارد.
فداکارانی که به جهان فهماندند عدّۀ اندک با فداکاری، انجام هر کار بزرگ را می‌توانند به عهده بگیرند، ولی عدۀ افزون با داشتن هرگونه وسائل و تمکن از هرگونه علم و ثروت بی‌روح فداکاری نمی‌توانند کار شایسته و کار برازندۀ رشیدی بکنند.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 332
«عاشورا» با نصّ صریح «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» ابدیتی با طول جهان بشریت و جاودانگیها به درازای دنیای انسانیت پیدا کرده و اعلام می‌دارد رشتۀ یزیدیان تا انقراض عالم ادامه دارد و برای جلوگیری از شرّ و خرابکاری آنان جز ادامۀ راه حسینیان گزیر دیگری وجود ندارد و از این نظر «عاشورا» برای هر زمان پیام ویژه‌ای دارد که ضرورت می‌نماید ملتهای آزادی طلب برای شنیدن آن پیام گوش شنوا داشته باشند، و پژوهشگران از کنکاش و رساندن این پیام آزادی‌بخش به گوش ملت خود آنی باز نایستند همانطوریکه ملت مسلمان ایران با الهام گرفتن از «عاشورا» توانستند با دست خالی نظام طاغوتی دو هزار و پانصد ساله را واژگون کرده و به حق لقب طاغوت‌شکنی را به خود اختصاص داده و با شعار زندۀ
نهضت ما حسینیه رهبر ما خمینیه
انقلاب خودشان را در استمرار نهضت «عاشورا» معرفی کنند که در این مورد باید به کتاب «قیام عاشورا در کلام و پیام امام خمینی» مراجعه گردد تا دیدگاههای بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران دربارۀ حماسۀ «عاشورا» و تلقیات آن بزرگمرد از آن نهضت الهام بخش معلوم همگان شود. قابل تردید نیست در طول تاریخ درمورد «عاشورا» پژوهشهایی انجام گرفته و به رشتۀ تحریر کشیده شده و اغلب به زیور چاپ آراسته گشته است که پژوهندۀ بعدی را از کتابشناسی آنها چاره‌ای نیست، تا رنج مضاعفی را برای کوششی که پیش از ایشان به عمل آمده بر خود هموار نسازند، همت خویش را در ادامۀ کوشش پیشینیان صرف خلق آثار دیگری سازند و بدین گونه بر غنای فرهنگ مکتوب موجود بیافزایند.
از دیگر سو به اعتبار «کل علم لیس فی القرطاس ضاع» با ضبط و حفظ اطلاعات کتابشناختی و معرفی منابع مختلف، آنها را به اهل علم و معرفت شناسانده تا از این طریق نیز در حفظ و نگهداری آن آثار، کوشش بیشتری به عمل آید.
در این مقاله تعدادی کتاب که در آنها «عاشورا» محور بحث بوده و به واقعۀ دلسوز طف پرداخته شده است، از میان هزاران فیش که برای تنظیم (کتابنامۀ بزرگ سالار شهیدان) تهیه دیده شده است، انتخاب و تحت عنوان «عاشورانامه» معرفی می‌گردد:
1- ادبیات عاشورا- ج1، سراینده: محمد خلیلی جمالی- فارسی، ناشر: حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی- تهران
2- ادبیات عاشورا-ج2، سراینده: محمدعلی مردانی –فارسی، ناشر: انتشارات حوزه هنری
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 333
سازمان تبلیغات اسلامی –تهران: 1369 هـ. ش، تعداد صفحه: 112، رقعی
3- ادبیات عاشورا-ج3، سراینده: محمدعلی مردانی- فارسی، ناشر: انتشارات حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی-تهران: 1370 هـ. ش، تعداد صفحه: 149، رقعی
4- ادبیات عاشورا-جلد5 (دو دریا)، به کوشش: محمد علی مردانی – فارسی، ناشر: انتشارات حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی – تهران: 1371 هـ.ش، تعداد صفحه: 153، رقعی
5- اسرار عاشورا، سیدمحمد نجفی یزدی – فارسی، ناشر: مؤلف – حوزه علمیه قم چاپ اول: 1373 هـ.ش، تعداد صفحه: 176، وزیری
6- اسوه‌های عاشورا، محمد علی قطب – مقدمه: موسی صدر، ترجمه و نگارش: الف. افتخارزاده – فارسی، ناشر: مؤسسه انجام کتاب – تهران: 1364 هـ.ش، تعداد صفحه: 296
7- اصحاب عاشورا، محمد صادق – موسوی گرمارودی – فارسی، ناشر: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان – تهران
8- انسان مافوق در حماسه عاشورا، علی اکبر قرشی – فارسی، ناشر: انتشارات اسلامی – مشهد: 1352 هـ.ش، تعداد صفحه: 314، وزیری
9- بررسی تاریخ عاشورا، سخنرانیهای محمد ابراهیم آیتی – فارسی، مقدمه: علی اکبر غفاری، ناشر: کتابفروشی صدوق: 1366 هـ.ش، تعداد صفحه: 267، این کتاب مجموعه سخنرانیهایی است که در سال 43-1342 هـ.ش در رادیوی ایران ایراد شده است.
10- بعثت، غدیر، عاشورا، مهدی؛ محمدرضا حکیمی – فارسی، ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی – تهران، تعداد صفحه: 175، رقعی، کتاب در سال 1356 هـ.ش در تهران به وسیلۀ انتشارات فجر نیز در 216 صفحه چاپ شده است
11- پرتو عاشورا، محمد تقایی اردبیلی – ترکی، ناشر: انتشارات ستاره – زنجان، سال انتشار: 1363 هـ.ش
12- پیام سنگین عاشورا، اسدالله داستانی بنیسی – فارسی، ناشر: مؤلف – قم: 1371 هـ.ش، تعداد صفحه: 88، رقعی
13- تحریفات عاشورا، مرتضی مطهری – فارسی، ناشر: حزب جمهوری اسلامی – تهران: 1361 هـ.ش، تعداد صفحه: 90، رقعی
14- تحلیلی از جنبۀ سیاسی – تاریخی زیارت عاشورا، محمدرسول دریایی – فارسی، ناشر:
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 334
انتشارات جعفری – کرج: 1371 هـ.ش، تعداد صفحه: 557، وزیری
15- حدیث عاشورا، مرتضی الموسوی – فارسی، ناشر: مؤلف – قم، چاپ اول، 1373 هـ. ش، تعداد صفحه: 110، وزیری
16- حماسه عاشورا به بیان امام مهدی علیه السلام، جلال برنجیان – فارسی، ناشر: انتشارات طور و دارالکتب الاسلامیه – تهران
17- حماسه عاشورا در قیام حسین(ع)، حسین شادرخ – فارسی، ناشر: انتشارات ارشاد- تهران: 1359 هـ.ش، تعداد صفحه: 88
18- خرد در سه راهی کدامیک: سکوت و بی‌تفاوتی، راه یزید و راه حسین(ع)، محمدی اشتهاردی- فارسی، سال انتشار: 1357 هـ.ش – تهران، تعداد صفحه: 96
19- خون خدا «گزارشی از عاشورای سال 61 هجری»، جواد محدثی – فارسی، ناشر: دفتر انتشارات اسلامی – قم چاپ ششم: 1373 هـ. ش، تعداد صفحه 112، رقعی
20- در مکتب عاشورا، جوادیه – فارسی، سال انتشار: 1353 هـ.ش – یزید، تعداد صفحه: 22
21- دیوان عاشورا، محمدرضا فتح‌الله – عربی، ناشر: مؤسسه الفکر الاسلامی – قم، چاپ اول: 1410 هـ.ق، تعداد صفحه: 184، رقعی
22- ذکری عاشور، لفیف من الروحانیین فی کربلا- عربی، ناشر: مطبعة الغری الحدیثه - نجف: 1966 م، تعداد صفحه: 28
23- رستاخیز عاشورا، محمدرضا مدنی – فارسی، سال انتشار: 1355 هـ. ش، تعداد صفحه: 171
24- روز شهادت و خون، مؤلف: س. امیری – فارسی، ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی – تهران، چاپ اول، تعداد صفحه: 20، وزیری
25- رویش جوانه‌ها در پرتو عاشورا (مجموعۀ سه سخنرانی)، حائری شیرازی – فارسی، ناشر: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تبلیغات جبهه و جنگ – تهران 1362 هـ. ش، تعداد صفحه: 79، مصوّر
26- سلام بر عاشورا، فضل‌الله صلواتی – فارسی، ناشر: انتشارات عصر – مشهد: 1355 هـ. ش، تعداد صفحه: 240
27- شاهکار عشق یا شور عاشورا، محمد شمس اصطهباناتی – فارسی، ناشر: کتابخانه
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 335
مدرسه علمیه امام عصر (عج) – شیراز، چاپ دوم: 1373 هـ.ش، تعداد صفحه: 127، جیبی
28- شکوفه عاشورا، بیوک داوودی تباد – ترکی ناشر: مؤلف،
29- شورش در خلق عالم، تحقیق و تألیف: حسین در گاهی و محمود انواری و سید حسین طالعی – فارسی، ناشر: معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی – به مناسبت برگزاری نمایشگاه بزرگ محرم تیر ماه 1373 هـ.ش، این کتاب سیری در ترکیب‌بند معروف محتشم کاشانی و استقبال شعرای متأخر در رثای سیدالشهدا(ع) و مصائب آل الله است، نویسندگان ابتدا به تحلیل واقعه عاشورا و جایگاه شعر و شاعران در آن و شرح ضوابط و مراحل گزینش اشعار پرداخته‌اند. در سایر فصول، برترین ترکیب‌بندهای شعرای پس از محتشم در دورۀ قاجاریه و معاصر بررسی گردیده‌اند. این کتاب، همزمان با برپایی نمایشگاه محرم و بزرگداشت شهدای عاشورای مشهد جهت استفاده شیفتگان شهادت عاشورا به طبع رسیده است.
30- شیعه و عاشورا، محمد جواد مغنیه، مترجم: فیروزه حریرچی – فارسی ناشر: انتشارات پدیده – تهران: 1344 هـ.ش، تعداد صفحه: 197، جیبی.
31- صدای عاشورا، انور اردبیلی – فارسی، ناشر: خانواده انور اردبیلی – تهران، چاپ اول: 1373 هـ.ش، تعداد صفحه: 206، جیبی
32- عاشورا، علی صفایی – فارسی، ناشر: انتشارات هجرت – قم: 1356 هـ.ش، تعداد صفحه: 72، رقعی
33- عاشورا، تهیه: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی – فارسی، ناشر: روابط عمومی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی – تهران: 1361 هـ. ش، تعداد صفحه: 48
34- عاشورا: استمرار حرکة الانبیاء، محمد تقی المدرسی – عربی، سال انتشار: 1402 هـ.ق، تعداد صفحه: 130
35- عاشورا چه روزیست؟، حسین عمادزاده – فارسی، ناشر: شرکت طبع کتاب – تهران: 1321 هـ.ش، تعداد صفحه: 426، رقعی
36- عاشورا: شکست پیروز، زبان: فارسی، ناشر: عمار
37- عاشورا و نساء الشیعه، الحاج عبدالله – عربی، ناشر: انتشارات الشریف الرضی – قم، چاپ اول: 1411 هـ.ق = 1370 هـ.ش، تعداد صفحه: 408، بیاضی
38- عاشورای حسینی: میعادگاه حق‌جویان، محمد تقی مدرسی – فارسی، ناشر: مؤلف:
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 336
1373 هـ. ش، تعداد صفحه: 32، جیبی
39- علما و محرم، تهیه: اتحادیه‌های انجمن‌های اسلامی دانشجویان اروپا – فارسی، ناشر: انتشارات دوازدهم محرم – تهران: 1357 هـ. ش، تعداد صفحه: 112
40- فتح خون (روایت محرم)، مرتضی آوینی – فارسی، ناشر: کانون فرهنگی علمی و هنری ایثارگران – تهران، چاپ اول: 1373 هـ. ش، تعداد صفحه: 104
41- قطره‌ای از فرات عاشورا، علی رهبر – فارسی، ناشر: انتشارات شفق – قم، چاپ اول: 1372 هـ. ش، تعداد صفحه: 126، رقعی
42- قیام الحسین یا نگرشی بر تاریخ عاشورا، فاضل بخششی – فارسی، ناشر: انتشارات فدک – مشهد: 1366 هـ.ش، تعداد صفحه: 272
43- قیام رنگین عاشورا، اسدالله داستانی بنیسی – فارسی، ناشر: مؤلف – قم: 1371 هـ.ش، تعداد صفحه: 102، رقعی
44- قیام عاشورا، محمد جواد افسر الشعرای خوانساری – فارسی، ناشر: سازمان انتشارات اشرفی – تهران، چاپ سوم: 1371 هـ. ش، تعداد صفحه: 199، جیبی
45- قیام عاشورا، در کلام و پیام امام خمینی(س) (تبیان – دفتر سوم)، تهیه و توزیع: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) – فارسی، چاپ اول: 1373 هـ. ش، تعداد صفحه: 111، «تبیان» عنوان کلی آثاری است که در هر مجلد از آن، مواضع و رهنمودهای امام خمینی دربارۀ موضوعی خاص گردآوری و منتشر شده است.
46- کاروان حجاز یا گلزار عاشورا، نوحه‌های سینه‌زنی، تقی زنگی – فارسی، ناشر: انتشارات شهاب – قم، چاپ چهارم: 1373 هـ. ش، تعداد صفحه: 192، جیبی
47- کتاب عاشورا، السید هادی المدرسی – عربی، ناشر: دار و مکتبة الهلال – بیروت
48- گفتار عاشورا، دکتر محمد ابراهیم آیتی و سید محمد بهشتی و سید محمود طالقانی و مرتضی مطهری – فارسی، ناشر: شرکت انتشار – تهران: 1341 هـ. ش، تعداد صفحه 142، وزیری
49- گل نغمه‌ها – فصلنامه عاشورایی (مدائح، مراثی، نوحه‌ها)، گردآورنده: جعفر رسول زاده و صادق حق‌بین – فارسی، ناشر: حق‌بین – قم، چاپ اول: 1373 هـ. ش، تعداد صفحه: 63، جیبی
50- لاله‌های غرق در خاک و خون: از عاشورای کربلا تا عاشوراهای ایران، جلیل آزادی احمدآبادی- فارسی، ناشر: رجبی – تهران، چاپ سوم: 1373 هـ. ش، تعداد صفحه: 220، جیبی
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 337
51- محرم، حبیب‌الله لزگی – فارسی، ناشر: انتشارات قلم – تهران، 1358 هـ. ش، تعداد صفحه: 20، مصور، رنگی
52- معراج عاشورا، حسینعلی ساعی خوانساری – فارسی، ناشر: انتشارات اشرفی – تهران، چاپ هفتم: 1344 هـ. ش، تعداد صفحه: 183، جیبی
53- مقتل الحسین علیه السلام (و تسلیة المجالس و زینة المجالس)، السید محمد بن ابی طالب بن احمد الموسوی الحائری، تحقیق: فارس حسون کریم – عربی، مأخذ تحقیق: نسخۀ نفیس به خط مؤلف که در کتابخانه مدرسه نمازی خوی نگهداری میشود، کتاب در ده مجلس تنظیم یافته و احوالات عاشورا گزارش شده است.
54- من مجالس عاشورا، الشیخ کاظم احمدالاحسانی النجفی – عربی، ناشر: انتشارات الشریف الرضی – قم: چاپ اول: 1372 هـ. ش، تعداد صفحه: 336، وزیری، کتاب مجموعه خطابه‌ها و سخنرانیهایی است که به مناسبت عاشورا و سایر مناسبتهای دینی در دولتهای خلیج فارس ایراد شده است.
55- المنهج الالهیه فی المجالس العاشورائیه، عبدالمجید القطیفی البحرانی – عربی، ناشر: المطعبة الحیدریه – نجف: 1962 م، تعداد صفحه: 266
56- نظرات دامعة حول مظاهرات عاشورا، مرتضی آل‌یاسین لکاظمی - عربی، محل انتشار: بغداد: 1925 م، تعداد صفحه: 28
57- نقش زنان در تاریخ عاشورا، علی قائمی-فارسی، ناشر: انتشارات شفق –قم: 1360 هـ. ش، تعداد صفحه: 111، رقعی
58- نهضت عاشورا، محمد جواد افسر الشعرای خوانساری-فارسی، ناشر: سازمان انتشارات اشرفی-تهران، چاپ دوم1371 هـ.ش، تعداد صفحه: 181، جیبی
59- نیمروز عاشورا (دیوان شعر)، محمد بی‌ریای گیلانی-فارسی(ت1298 هـ.ش- بندر انزلی، م 1373 هـ.ش- نیشابور)
60- وقایع عاشورا، محمد تقی مقدم-فارسی، ناشر: انتشارات اسلامی-تهران: 1351 هـ. ش، تعداد صفحه: 500، رقعی، کتاب، در تاریخ1411 هـ. ق به وسیله مؤلف در مشهد چاپ سوم شده است.
61- وقایع عاشورا یا نهضت حسینی، سخنرانیهای سید محمد علی صدرایی اشکوری-
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 338
فارسی، ناشر: انتشارات اقبال- تهران، چاپ اول، تعداد صفحه: 64، رقعی
62- وقفة الحسین علیه‌السلام یوم عاشورا، عبدالرزاق المقرم –عربی، محل انتشار: نجف: عراق در 1944م
63- یادوارۀ هفتمین مراسم شب شعر عاشورا، احمد ده‌بزرگی و دیگران-فارسی، ناشر: ستاد برگزاری مراسم شب شعر عاشورا-شیراز، چاپ اول: 1373 هـ. ش، تعداد صفحه: 168، پالتویی
64- یک شب و یک روز عاشورا، حاج میرزا خلیل کمره‌ای –فارسی، ناشر: انتشارات امیر کبیر-تهران، چاپ دوم: 1362 هـ. ش، تعداد صفحه: 226
65- یوم الحسین(ع)، علی محمد علی دخیل-عربی، ناشر: مطبعة دارالحکمة-نجف: 1964م، تعداد صفحه: 80
66- یوم الحسین، مجموعة القصاید و الخطب التی القیت بمناسبة ذکری الامام الحسین(ع)، الاعداد: الهیئة الادبیة فی البصره-عربی، تقدیم: عباس شبیر، ناشر: مطبعة العدل-نجف: 1950م، تعداد صفحه: 1-ص213
67- یوم الشهید (مجموعة مقالاتٍ حول نهضة الحسین(ع))، عبدالحسین الراضی-عربی، ناشر: مطبعة الزهرا-نجف: 1951م، تعداد صفحه: 36
68- یوم الطف، شیخ هادی نجفی، -عربی، محل انتشار: قم، در این کتاب حوادث روز عاشورا از مصادری که مورد قبول شیعه و سنی است نقل شده است.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 339
پای نوشتها:
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 340