پیامها و دستاوردهای نهضت عاشورا
محمد محمدی اشتهاردی
اشاره
یکی از شاخه‌های فرهنگ عاشورا، که از شاخصهای مهم و سازنده فرهنگ عاشورا است، پیامها و دستاوردهای نهضت عاشورا است که موجب انقلابها و شورشهای ضد طاغوتی در قرون گوناگون شده، و جنبشهای فراوان حق‌طلبانه و اصلاحی را در تاریخ اسلام و جهان معاصر به وجود آورده است، فرهنگ عاشورا در این راستا، یک کانون و مرکز پرتوان و گنجینه امیدبخش بوده، و منشأ عالیترین و سازنده‌ترین الهامات و تحرّکات مسؤولانه شده‌است، این شاخه همواره در هر عصر و نیز در جهان معاصر، میوۀ خود را عرضه کرده، و انسانها از این میوۀ پر ذخائر معنوی، بهره‌های وافر معنوی و فکری برده‌اند، برای روشن شدن مطلب، ناچاریم این شاخه را در امور چهارگانه زیر تجزیه و تحلیل کنیم:
1-چند پیام از نهضت عاشورا
2-دستاوردهای نهضت عاشورا
3-جنبشهای حق طلبانه و اصلاحی برگرفته از نهضت عاشورا در تاریخ اسلام.
4-جنبشهای حق‌طلبانه برگرفته از نهضت عاشورا، در جهان معاصر.
با این اشاره، نظر شما را به بررسی چهار موضوع فوق جلب می‌کنیم:
1-چند پیام از نهضت عاشورا
پیامهای حرکت‌بخش نهضت عاشورا، بسیار است، در اینجا به ذکر چند پیام بسنده می‌شود،
1-هر نهضتی نیاز به یار و یاور و حامی دارد، امام حسین(ع) در ماجرای عاشورا، در هر
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 289
فرصتی به یاری‌طلبی پرداخت، و مردم را به یاری تا سرحد شهادت برضد طاغوت عصرش، دعوت کرد، با پیامها و خطبه‌ها و نامه‌ها، بستگان و دیگران را برای تقویت نهضت فراخواند، سرانجام گروهی را به دور خود جمع کرد، این گروه گر چه اندک بودند، ولی یارانی استوار، مخلص، پاکدل و پرصلابت بودند، و تا آخرین قطرۀ خونشان استقامت نمودند، در حدی که امام حسین(ع) در شب عاشورا وقتی که آنها را آزمود، آنها با استوارترین منطق و اراده، وفاداری خود را آشکار ساختند، مثلاً یکی از آنها به نام زهیربن قین گفت:
«و الله لو ودت انی قتلت، ثم نشرت، ثم قتلت، حتی اقتل هکذا الف مرّة، و ان الله عزّ و جلّ یدفع بذلک القتل عن نفسک و عن انفس هؤلاء الفتیان من اهل‌بیتک»
«سوگند به خدا دوست دارم کشته شوم، سپس زنده شوم، دوباره کشته شوم تا هزار بار، و خداوند متعال به وسیلۀ من از کشته شدن تو و کشته شدن این جوانان از خاندانت جلوگیری فرماید.»
یاران دیگر نیز پاسخی مشابه این پاسخ دادند، و همه همصدا گفتند:
«قبح الله العیش بعدک»؛ «خداوند زندگی بعد از تو را زشت گرداند.»
امام حسین(ع) در تقدیر از این یاران مخلص و دلاور فرمود:
«فانی لااعلم اصحاباً او فی و لاخیراً من اصحابی و لا اهل بیت اَبّرّ ولا اوصل من اهل‌بیتی فجزاکم الله عنی خیراً»
«همانا من یارانی باوفاتر از یاران خود سراغ ندارم، و بهتر از ایشان را نمی‌شناسم، و خاندانی نیکوکارتر و مهربانتر از خاندان خود ندیده‌ام، خداوند از جانب من بهترین پاداش را به شما عنایت فرماید.»
2- نهضت عاشورا، نهضتی عمیق براساس باور و ایمان و آگاهی بود، نه سطحی و باشد، غروب تاسوعا امام حسین(ع) با یاران به گفتگو پرداخت، در آغاز سخن بعد از حمد و ثنای الهی، متوجه خدا شد و عرض کرد:
«اللهم انی احمدک علی ان کرّمتنا بالنبّوة، و علّمتنا القرآن، و فقهتنا فی الدین، و جعلت لنا اسماعاً و ابصاراً و افئدة، فاجعلنا من الشاکرین»
«خدایا سپاس گویم تو را از این که ما را به نبوت گرامی داشتی، قرآن را به ما آموختی و در دین ما را آگاه ساختی، و گوشهای شنوا، دیده‌های بینا و دلهای آگاه به ما دادی، و ما را از سپاسگزاران خود نمودی.»
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 290
از این پیام که به صورت مناجات با خدا بیان شده، امام حسین(ع) خود و یارانش را دارای پنج امتیاز معرفی می‌کند، و خدا را به خاطر آن، حمد و سپاس می‌گوید:
الف: ما در خطّ نبوّت گام برمی‌داریم، و به آن افتخار می‌کنیم.
ب: خداوند حقیقت قرآن را به ما آموخته و روش و منش و اندیشۀ ما بر اساس برنامه‌های قرآنی است.
ج: ما دین اسلام را آن گونه که هست شناخته‌ایم.
د: خداوند به ما گوش شنوا و چشم بینا و دل آگاه داده، قیام و حرکت و نهضت ما براساس آگاهی و درایت کامل است.
ه: ما در فکر و زبان و عمل، سپاسگزار خدا هستیم، و خدا را شکر می‌گوییم که ما را شکر گزار درگاهش نموده‌است.
3-نهی از منکر و نفی طاغوت، در تمام عرصه‌ها، و مبارزۀ پی‌گیر و عمیق با حکومتهای طاغوتی از پیامهای اصلی نهضت عاشورا بود، و اساس این نهضت را تشکیل می‌داد، مبارزه‌ای که با بیعت نکردن با طاغوت شروع شد، و با نهضت و انقلاب خونین و شهادت برای واژگونی کاخ استبداد طاغوت، و برقراری عدل الهی پایان یافت. در این راستا نظر شما را به فرازهایی از گفتار امام حسین(ع) جلب می‌کنم:
الف: «الاترون الحق لایعمل به، و الباطل لایتناهی عنه، لیرغب المؤمن فی لقاءالله، و انی لا اری الموت الا سعادة، و الحیاة مع الظالمین الا برماً»
«آیا حق را نمی‌نگرید که به آن عمل نمی‌شود، و باطل را نمی‌نگرید که از آن دوری نمی‌گردد (در این صورت برای زنده نگهداشتن حق و نابودی باطل) انسان با ایمان حتماً(با شهادت خود)به دیدار خدا اشتیاق می‌یابد، و من مرگ را جز سعادت، و زندگی با ستمگران را جز رنج نمی‌بینم.»
ب: در روز عاشورا هنگام شدیدترین فشار از طرف دشمن به امام حسین(ع) پیام داده شد که تسلیم شو تا امان و نجات یابی، آن حضرت در پاسخ فرمود:
«لاو الله لااعطیکم بیدی اعطاء الذّلیل و لاافرّ فرار العبید»
«نه به خدا سوگند، دست ذلت به سوی شما دشمن، دراز نمی‌کنم، و همچون بردگان نمی‌گریزم.»
ج: امام حسین(ع) در ضمن نامه‌ای که همراه حضرت مسلم(ع) برای مردم کوفه فرستاد، چنین نوشت:
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 291
«فلعمری ما الامام الا الحاکم بالکتاب، القائم بالقسط، الدائن بدین الحق، الحابس نفسه علی ذات الله»
«سوگند به جانم! قطعاً امام و پیشوای مردم کسی است که از روی قرآن، حکومت و داوری کند، عدالت‌پرور و دادگستر باشد، و از آیین حق پیروی نماید، و در راه خدا خویشتن‌دار باشد.»
امام با این پیام بر رهبری طاغوتهایی که بر خلاف قرآن و عدالت اجتماعی، و برخلاف دین حق رفتار می‌کنند و اسیر هوسهای نفسانی خود هستند، قلم قرمز کشید، و به جهانیان اعلام کرد که چنین افراد را امام و رهبر خود قرار ندهند، شاخصهای امام حق، و امام باطل را بشناسند، و با روشن‌بینی و آگاهی برای انتخاب امام راستین حرکت کنند.
د: امام حسین(ع) در وصیتنامۀ خود به برادرش محمد حنفیه چنین نوشت:
«و انی لم اخرج اشراً و لا بطراً و لامفسداً و لا ظالماً و انما خرجت لطلب الاصلاح فی امة جدی(ص) ارید ان آمر بالمعروف و انهی عن المنکر، و اسیر بسیرة جدی و ابی علی بن ابیطالب»
«من از روی خودپسندی و گردنکشی و فساد و بیدادگری قیام نکرده‌ام، بلکه برای اصلاح امور امت جدم، خارج شده‌ام و می‌خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم، و بر اساس راه و روش جدم رسول خدا(ص) و پدرم علی(ع) حرکت نمایم، هرکس دعوتم را پذیرفت، به خدا پیوسته است، زیرا حق از آن خدا است، و هرکس دعوت مرا ردّ کرد شکیبایی می‌کنم، تا خداوند بین من و این گروه، به حق داوری کند، و او بهترین داوران است.»
از مجموع این پیامها چنین به دست می‌آید که عامل امر به معروف و نهی از منکر، و اصلاح امت اسلامی از تباهیها، و برپا داشتن سیره و روش پیامبر(ص) و علی(ع)، ارکان اصلی نهضت عاشورا را تشکیل می‌داد، بنابراین رهروان راه حسین(ع) هرگاه جامعه را در پرتگاه انحراف و تباهیها دیدند، باید برای اصلاح آن بپاخیزند، و با امر به معروف و نهی از منکر که دو فریضۀ بزرگ اسلامی است، جهان و محیط خود را از لوث آلودگیها، بی‌عدالتیها، تباهیها و انحرافات پاک سازند.
2-دستاوردهای نهضت عاشورا
به طور کلی اساس و فلسفۀ نهضت عاشورا از اول تا آخر، طاغوت زدایی و نفی هرگونه تجاوز، فساد، بی‌عدالتی، ظلم و انحراف از اصول اسلام ناب بود، بنابراین دستاوردها و نتایج این نهضت را باید از درون فلسفۀ نهضت عاشورا جستجو کرد.
ماهیت نهضت عاشورا در سه چیز خلاصه می‌شد:
1-امر به معروف و نهی از منکر
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 292
2-پاسخ مثبت به دعوت مردم کوفه، و همکاری با آنان برای اصلاح امت
3-بیعت نکردن با طاغوت زمان، یزید، و نفی هرگونه سازش با او
هر کدام از این سه عامل، در نهضت عاشورا، نقش اصلی را ایفا می‌کرد، ولی مهمترین عامل که می‌توان دو عامل دیگر را نیز زیر پوشش آن برد، مسألۀ امر به معروف و نهی از منکر بود، تحقق چنین امری، نیاز به فداکاریها، ایثارها، صبر و مقاومت، شهادت طلبی، و ارزشهای دیگر اسلامی داشت، که همۀ این ارزشها به نحوه احسن در پدید آوردندگان نهضت عاشورا وجود داشت.
رهبر نهضت، امام حسین(ع) در ضمن نامه‌ای به مردم بصره نوشت:
«فان السنه قد امیتت، ان البدعه قد احییت»
«همانا سنت الهی مرده، و بدعتهای ضد اسلامی زنده شده‌است.»
بنابراین هدف امام حسین(ع) از نهضت این بود که با قطع ایادی کفر و نفاق، بار دیگر سنت پیامبر(ص) را زنده کند، و بدعتها را نابود سازد. بر همین اساس، دستاوردهای نهضت امام حسین(ع) را با توجه به اهداف و پیامهای امام حسین(ع) و آنچه در متن زندگی مردم مسلمان دیده شده می‌توان در دوازده مادۀ زیر خلاصه کرد:
1- رسوا ساختن حکومت ننگین بنی‌امیه به طور عموم، و یزید به طور خصوص،
2- نابودی حکومت طاغوتیان، و براندازی برنامه‌های ضد دینی، و درهم شکستن حصار ساختگی دینی بنی‌امیّه
3- شهادت طلبی و قهرمان‌پروری و تقویت بنیه‌های دفاعی، در عرصه‌های گوناگون برای حفظ دین، و نگهبانی از اصول و ارکان شریعت.
4- صبر و مقاومت در برابر حوادث
5- شجاعت، قاطعیت و صلابت دینی
6- اخلاص، و خشنودی به رضای خدا
7- روحیۀ سلحشوری و قدرت عظیم معنوی
8- وفاداری و برادری
9- افشاگری و آگاه‌بخشی
10- بیداری مردم، و احساس مسؤولیت در مسایل دینی.
11- احساس گناه در وجدان هر مسلمان، هنگام سکوت در برابر طاغوت
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 293
12-جایگزین نمودن اخلاق جدید، به جای اخلاق جاهلی، به عبارت روشن‌تر نهضت امام حسین(ع) موجب پیدایش یک نوع اخلاق بلندنظرانه شد، و افکار انسانها را در چگونگی انتخاب زندگی، تغییر داد.
3-نهضت عاشورا و جنبشهای حق‌طلبانه در تاریخ اسلام
یکی از دستاوردهای مهم نهضت عاشورا، قیامها و شورشهای ضدطاغوتی در طول تاریخ اسلام است، که با برافراشتن پرچم حسینی، و الهام گرفته از کلاس عاشورا به وجود آمده است.
قیام امام حسین(ع) در هر زمان و مکان، روح مبارزه جویی در برابر ستمگران را در انسان مسلمان، پدیدار ساخت، تا در برابر طاغوتها و زمامداران خودسر، پرچم مخالفت برافرازند و با آنها مبارزه کنند، و در این راه مقاومت نمایند، بر همین اساس پس از ماجرای خونین عاشورا، در همان روز عاشورا صدای خونخواهی و انتقامجویی و شورش بلند شد، آن هم از بانویی از دودمان دشمن، این بانو همسر یکی از سربازان دشمن از قبیلۀ بکر ابن وائل بود، هنگامی که هجوم دشمن به طرف خیمه‌های حسینی را دید، شمشیری به دست گرفت و به سوی خیمه‌ها حرکت کرد، او خطاب به قبیله‌اش فریاد زد:
«ای مردان قبیلۀ بکر! آیا لباس از تن دختران رسول خدا(ص) به یغما می‌رود، مرگ بر این حکومت غیر خدایی؛
«یا لثارات رسول‌الله(ص)»: «ای طالبان خون بستگان رسول خدا!»
شوهرش نزد او آمد و دست او را گرفت و به جایگاه خود بازگرداند. سپس طولی نکشید انقلابهای دیگری رخ داد، مانند:
1-انقلاب توابین به رهبری سلیمان بن صرد در کوفه
2-انقلاب سادات مدینه
3-انقلاب مختار در سال 66هجری
4-انقلاب مطرف بن مغیره در سال 77هجری بر ضدّ حجاج
5-انقلاب عبدالرحمن بن محمد بن اشعث در سال 81 هجری
6-انقلاب زید بن امام سجاد(ع) و دو پسرش یحیی و عیسی
7-دیگر این که شورش عباسیان با دستیاری ابومسلم خراسانی و دیگران در برابر حاکمان ستمگر بنی‌امیه، نیز به نام حسین(ع) و با خونخواهی خون حسین(ع) به ثمر رسید و باعث نابودی و
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 294
هلاکت عمومی بنی‌امیه و وابستگان آنها شد، گرچه عباسیان، طاغوتهای دیگری بودند که روی کار آمدند.
8-انقلابهای آل حسن(ع) و حسین بن علی شهید فخّ بر ضدّ خلفای عباسی نیز از نهضت عاشورا نشأت گرفت.
به طور کلی در طول تاریخ انقلابهای بسیاری رخ داده که مبارزان و رهبران آن در پرتو روح مبارزه‌جویی‌ای که از نهضت کربلا نشأت گرفته بود پدیدار شدند. فرهنگ عاشورای و مکتب شهادت‌پرور حسین(ع) گنجینه پرمایه و پرتوانی است، که تأثیر مستقیم و بسیار در تشکل نیروها و شورشها و انقلابها داشته است.
بر همین اساس، مصعب بن زبیر به همسرش حضرت سکینه دختر امام حسین(ع) گفت:
«لم یبق ابوک لابن حرّة عذراً»
«پدرت بر هیچ آزاده‌ای جای عذری نگذاشت.»
4-نهضت عاشورا و جنبشهای حق‌طلبانه در جهان معاصر
سنت سوگواری محرم که سال به سال با شکوهتر و با محتوای بهتر برگزار می‌شود، و وسعت تبلیغات وسیع قلمی و زبانی در جهان معاصر، با توجه به گسترش ارتباطات موجب شده که پیام نهضت عاشورا و تجزیه و تحلیل قیام خونین کربلا، بهتر و بیشتر از گذشته به گوش مردم برسد، پیشرفتهای علمی و گسترش آگاهی از سوی دیگر، انسانها را به فلسفۀ عاشورا آگاهتر می‌سازد. آنها مسأله نهضت عاشورا را طوطی‌وار و کورکورانه دنبال نمی‌کنند، بلکه به خوبی به بررسی می‌پردازند و پس از بررسی به این نتیجه می‌رسند که به راستی کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا؛ «هر روز عاشورا است و هر زمین کربلا است.»
از این رو می‌توان گفت که نهضت عاشورا در جهان معاصر، نقش بیشتری در جنبشهای حق‌طلبانه و اصلاحی دارد، و به طور سریعتر می‌تواند مردم را بر ضد طاغوتیان، بسیج نماید.
تا آنجا که «مهاتما گاندی» رهبر اخلاقی و مصلح استعمار شکن هند که به سال 1948 میلادی ترور شد و از دنیا رفت، دربارۀ نهضت عاشورا چنین می‌گوید:
«من برای مردم هند، چیز تازه‌ای نیاوردم، فقط نتیجه‌ای که از مطالعات و تحقیقات دربارۀ تاریخ زندگی قهرمانان کربلا به دست آورده بودم، ارمغان ملت هند کردم، اگر بخواهیم هند را نجات دهیم، واجب است همۀ ما راهی را بپیماییم که حسین بن علی(ع) پیمود.»
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 295
در جهان معاصر، برای کنترل طاغوتها، و یا براندازی حکومت آنها، از فرهنگ عاشورا و نهضت امام حسین(ع) بهره‌های بسیار برده شده است، در ماجرای مشروطیت در ایران، و ماجرای حرمت تنباکو در عصر ناصرالدین شاه با فتوای مرجع عظیم الشأن تقلید آیة‌الله العظمی سید محمد حسین شیرازی معروف به «میرزای شیرازی» (متوفی سال 1312 هجری قمری) که منجر به لغو امتیاز کمپانی انگلیسی و لغو انحصار تنباکو به آن شرکت گردید، و همچنین مبارزات آیة‌الله سید حسن مدرس، و سپس شهادت او، و مبارزات مقطعی دیگر، نهضت عاشورا همچون کانون و مرکزی الهام‌بخش برای مبارزات و نهضتها بوده، و مردم با بهره گیری از آن نهضت همچون سیل بنیان‌کن به راه می‌افتادند و رهبران مذهبی را تقویت کرده و در سختترین شرایط، آنها را برای وصول به اهداف عالی اسلامی، پشتیبانی می‌نمودند، تکیه کلام اعلامیه‌های مبارزاتی، سخنرانیها و پیامهای رهبران نهضت، درس گرفتن از مکتب حسینی و نهضت عاشورا بود که همچون گنجینه‌ای پرمایه و پرتوان، به قلوب تودۀ مردم حرارت می‌بخشید و روح مبارزه‌جویی آنها را تقویت می‌کرد، از این رو طاغوتها همواره از محرم می‌ترسیدند و آن را منبع آتشفشانی برضد ظلم و طغیان، تلقی می‌نمودند.
این برنامه در تمام نقاط جهان که رابطه‌ای با نهضت حسین(ع) و فرهنگ عاشورا داشتند، به ویژه در ایران که یک کشور علوی و حسینی است، ادامه داشته و دارد.
بهرهبرداری انقلاب اسلامی ایران از نهضت عاشورا
در انقلاب اسلامی ایران، از پانزدهم خرداد سال 1342تا هنگام پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن سال 1357، و سپس در بحرانهای سخت به خصوص در جنگ تحمیلی هشت ساله ایران و عراق، حضرت امام خمینی(س) از آغاز قیام تا انجام آن، از نام حسین(ع) و نهضت عاشورا، بیشترین بهرهبرداری را نمودند، قیام پانزده خرداد در محرم سال 42 رخ داد، سخنرانی داغ و تاریخی حضرت امام خمینی(س) در عاشورای سال 42 در مدرسۀ فیضیه بر ضدّ شاه و حکومت ننگین پهلوی انجام شد، ندای حضرت امام، مبنی بر اینکه: «محرم ماه پیروزی خون بر شمشیر است، اگر ما را از محاصره اقتصادی می‌ترسانید ما فرزند رمضان هستیم، و اگر از جنگ می‌ترسانید ما فرزند محرم هستیم و بهره برداریهای دیگر از فرهنگ عاشورا، آن چنان مؤثر واقع می‌شد که جمعیتهای میلیونی را به حرکت در می‌آورد.
امام همواره تذکر می‌داد که حسین(ع) اسلام را زنده کرد، هرچه داریم از حسین(ع) داریم، ما را سیّدالشهداء این طور هماهنگ کرده است.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 296
نهضت عاشورا در آیینه کلام امام خود بحث مشروح و جداگانه‌ای را می‌طلبد که اینجا جای آن نیست.
نام و یاد حسین(ع) در جبهه‌های حق بر ضد باطل
ما بالعیان دیدیم که در جنگ تحمیلی ایران و عراق، رزمندگان دلاور اسلام با یاد و نام حسین(ع) سیّد شهیدان آن چنان روحیه می‌گرفتند، و نهضت عاشورا و بیان سلحشوریهای شهیدان کربلا به گونه‌ای آنها را آماده می‌کرد، که وقتی «یا حسین یا حسین» می‌گفتند، دنیا را فراموش کرده و باقلبی به وسعت دریا به پیش می‌رفتند، و ایثار و فداکاریهای حضرت عباس(س) علمدار کربلا، حرارت و قدرت ملکوتی خاصّی به آنها می‌داد، به طوری که ترس و هراس را از دل آنها دور می‌ساخت.
بیگانگان با ماشین حساب و کامپیوتر‌های مادی نمی‌توانستند، آن روحیه‌ها و توان رزمی را اندازه‌گیری کنند، از این رو همیشه به جمع‌بند اشتباهی می‌رسیدند، آنها نمی‌توانستند این معنی را درک کنند که توحید و اخلاص، و یاد جانبازیهای دلاور مردان کربلا، و ایثارگریهای سرور آزادگان امام حسین(ع) آنان را این گونه آماده و پرصلابت نموده است. شعار «خون حسین می‌جوشد، خمینی می‌خروشد!» و همچنین ندای «یا ثارالله» و شعار «ما اهل کوفه نیستیم امام تنها بماند.» همواره روح و روان آن را شاداب و توانمند می‌ساخت و روحیه آنها را چندان برابر می‌کرد، شعارهایی که بوی کربلا می‌داد، و شور و شوق نهضت کربلا را تداعی می‌کرد، و از متن مکتب عاشورا نشأت گرفته بود.
آری هرگز نباید این گنجینه گرانبها یعنی همان فرهنگ خونین عاشورا را فراموش کرد، که براستی که از همۀ گنجینه‌های مادی گرانبهاتر و معتبرتر می‌باشد.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 297
پای نوشتها:
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 298