فلسفۀ تکرار مراسم عزاداری امام حسین(ع)
محمّد ابراهیم جنّاتی
تردیدی نیست در اینکه برپاداری سوگواری و اقامه مراسم عزاداری حضرت امام حسین(علیه السلام)، علاوه بر اینکه از اعظم شعائر الله است دارای فوائد دینی، مذهبی، اخلاقی، اجتماعی، و سیاسی است از این روی بر پیروان او لازم است که آن را در هر سال هر چه با شکوهتر زنده نگهدارند تا از فوائد آن بهره‌مند شوند.
بلی برخی از ناآگاهان هستند که وقایع عاشورا و حوادث کربلا را مربوط به زمان گذشته می‌پندارند و لذا از تکرار سوگواری هر سال دچار تعجب و حیرت می‌شوند و می‌گویند چه معنا دارد در ارتباط با جریانی که در 13 قرن پیش بوقوع پیوست در هر سال مجالس و محافلی به عنوان عزاداری برقرار شود و مردم در آنها سینه‌زنان و زنجیرزنان و اشک‌ریزان باشند، ولی در مقابل آنان آگاهانی می‌باشند که آن را به عنوان نمونه یک الگوی جاودانه در تاریخ و یک جریان آموزنده مهم و مستمر در سراسر زندگی بشر به حساب می‌آورند و آموزندگی مهم آن عبارت است از مبارزه با ظالمان و ستمگران و بیدادگران جامعه است.
از این روی همیشه و در طول تاریخ ظالمان و دشمنان با تشکیل اینگونه مجالس مخالف بوده و سعی و تلاش داشته‌اند که آنها را یا به تعطیلی بکشانند و یا اینکه به گونه‌های مختلف آنها را لکه‌دار جلوه دهند.
ویژگی خاص مراسم حسینی
مراسم عزاداری حسینی علاوه بر اینکه دارای فوائد فردی، اجتماعی، دینی و مذهبی است دارای ویژگی خاصی است که در مراسم دیگر وجود ندارد آن خصوصیت ویژه عبارت از نمایاندن حق از
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 187
باطل و ستیز حق بر ضد باطل است همه می‌دانند در جهان هستی و در همه زمانها میان حق و باطل، نور و ظلمت، علم و جهل، جنگ و ستیز بوده و هست بهترین وسیله‌ای که می‌تواند در راستای تاریخ حق را از باطل بطور معین و مشخص بنمایاند و بحق تجسم بخشد و برای همگان واضح و روشن کند، مجالس و مراسم عزای حسینی است.
کلام امام خمینی(ره)
امام خمینی(ره) دربارۀ ناآگاهان و آنهایی که بر اقامۀ عزای حسینی در هر سال ایراد دارند به این مضمون فرمود: «... اصلاً نمی‌فهمند مکتب سیدالشهداء چه بوده و نمی‌دانند این منبرها، گریه‌ها، سینه‌زنی‌ها حدود 1400 سال است که ما و مکتب را حفظ کرده و تا حالا اسلام را آورده‌اند این عده از جوانها، اینطور نیست که سوء نیت داشته باشند و خیال می‌کنند که ما باید حرف روز بزنیم ولی حرف سیدالشهداء حرف روز و همیشه حرف روز است اصلاً حرف روز را سیدالشهداء آورده و دست ما داده است و سیدالشهداء را این گریه‌ها و مکتب وی را این مصیبت‌ها و داد و قال‌ها و این سینه‌زنی‌ها و این دستجات حفظ کرده، اگر فقط مقدسی بود و توی اطاق و توی خانه می‌نشست برای خودش هی زیارت عاشورا می‌خواند و تسبیح می‌گرداند (برای امروز) چیزی نمانده بود... هر مکتبی هیاهو می‌خواهد باید پایش سینه بزنند... گریه‌ها زنده نگه‌داشتن مکتب سیدالشهداء....» در ادامه فرمود: «همین‌ها است که این نهضت را پیش برده اگر سیدالشهداء نبود این نهضت پیش نمی‌برد...» و فرمود: «امام حسین(ع) نجات داد اسلام را ما برای یک آدمی که اسلام را نجات داد و کشته شد سکوت کنیم...»
در هر حال ما موظفیم تمام شعائر حسینی را تقویت کرده تا برای مسلمانان بلکه برای همه جهانیان حق از باطل جدا شده و در بستر زمان خلط به یکدیگر نشوند و نیز موظفیم با شعارها و سرودهای انقلابی و با برپایی مراسم پسندیده از روضه‌خوانی و تعزیه‌خوانی در محرم هر سال ولی به گونه‌ای که هماهنگ با ذهنیت امروز مردم باشد؛ باید روحیه پیروان حسین شهید را تقویت کنیم و به آنان خاطرنشان سازیم مهمترین سلاح یعنی درسهای عاشورای حسین را در دست دارند و می‌توانند با استفاده صحیح و درست از آن دست ظالمان و استعمارگران را از سر مسلمانان بلکه مستضعفان جهان کوتاه بکنند.
پرهیز از خلاف واقع‌گوئی
باید با مراسم عزای حسینی خلاف واقع و خلاف شرع و خلاف منطق و عقل مقرون نشود و
باید مطابق واقع و شرع و بطور الهام‌دهنده‌ای آن را برگزار نمایند تا درسی از مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 188
مبارزه و فداکاری و شهادت در راه خدا و نمونه‌ای درست برای امر به معروف و نهی از منکر باشد و این می‌طلبد که به نکاتی به شرح ذیل توجه شود:
نکاتی که باید رعایت شود
نکاتی را که باید متصدیان مراسم عزای حسینی رعایت کنند عبارتند از:
1- گویندگان و نویسندگان و برپاکنندگان مراسم سوگواری توجه داشته باشند احادیثی را که در مصادر حدیثی و یا تاریخی را که در مصادر تاریخی نقل شد ولی با اصول اعتقادی و مبانی فقهی ما سازش ندارد و یا آنکه مضامین آنها برخلاف منطق و عقل است و دلیل شرعی بر اعتبار آنها نمی‌باشد بیان نکنند ما احادیث و مضامین اینگونه‌ای را در آنها فراوان شاهدیم که بیان آنها از حوصله این نوشتار خارج است.
2-سعی و کوشش بر تشریح اهداف قیام پربار امام حسین(ع) برای سوگواران داشته و آنها را با آن اهداف هر چه بیشتر آشناتر سازند و یکی از اهداف مهم امام حسین (همانگونه که در وصیت‌نامۀ خود یادآور شدند) احیای امر به معروف و نهی از منکر بوده است لذا باید پیروان او از همه چیز بیشتر به آن اهمیت دهند.
3- مردم را از اموری که بر خلاف شرع است و احیاناً با مراسم مقرون می‌شود بر حذر دارند. زیرا در صورتی که آنها با مراسم مقرون شوند نه تنها مفید و مثمر نخواهد بود بلکه برای مذهب مضر خواهد بود.
4- بیان وقایع عاشورا به آن گونه که واقع شده نه آن گونه که برخی روی انگیزه‌های مختلف یا ناآگاهانه برای ما بیان کرده‌اند و اگر آن گونه که آنها خواستند بیان کنیم پیامد ناپسندی را مراسم برای مذهب خواهد داشت.
عوامل عدم نقل صحیح در مراسم
در گذشته بر اثر انگیزه‌ها و عواملی برپاکنندگان وقایع عاشورا و مراسم عزای امام حسین(ع) مقید به بیان آنها به گونۀ صحیح و درست نبوده‌اند و از جملۀ آن عوامل:
1- عدم بررسی کامل مبانی تاریخی که در دسترس قرار دارد توسط عالمان و محققان و مورخان آگاه.
2- تحریف حقایق توسط دشمنان به انگیزۀ بد جلوه دادن آنها به سود خود.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 189
3- دوستان داستان‌ساز که اینان نوعاً هدفشان این است که داستانشان جلب توجه کند، از هر راه که باشد.
4- برداشت نادرست برخی از نویسندگان از قضایایی که در کتابهای تاریخی بیان شده است.
5- برداشت غلط و یا اشتباه در فهم بعضی از مطالبی که در احادیث دربارۀ امام حسین(ع) آمده. از آنها است که (اعتمر الحسین...) امام حسین برای دخول در مکه محرم به احرام عمره شد برخی برداشت کرده‌اند از این جمله که وی محرم به احرام عمرۀ تمتع شد و یا به تعبیر دیگر محرم به احرام حج شد با اینکه هر جا که عمره به صورت مطلق ذکر می‌شود مقصود از آن عمرۀ مفرده است در هر حال در حدیث دوم از باب دوم از ابواب عمره از کتاب وسائل آمده که امام حسین با احرام عمره وارد مکه شد (و بعد از انجام آن، پیش از ایام حج تمتع از مکه خارج شد). ولی با این وصف در کتابهای مقاتل و سخنرانی بسیاری از سخنرانان این است که وی محرم به احرام حج شد ولی ترسید خونش را در خانۀ خدا بریزند، لذا حج را بدل به عمرۀ مفرده کرد و بعد از انجام عمره از مکه خارج شد. این گفتار صددرصد خلاف واقع است. این نظریّه مورد تأیید اساتید من مرحوم آیةالله العظمی آقای شاهرودی و مرحوم آیةالله العظمی آقای حکیم بوده است و مدارک در این باره موجود است.
6- برداشت نادرست از فرامین امامان در باب بزرگداشت حوادث کربلا، غرض امامان و هدف آنها از دستورهایشان در بزرگداشت مجالس و زیارت، زنده نگه‌داشتن ماهیت حرکت و قیام حسینی در برابر ظالمان و مستکبران بوده است و این برای آنها موضوعیّت داشته و هدف بوده است نه صرف برپایی مجالس عزا و مراسم سوگواری و گریه، زیرا آنها از نظر امامان تنها وسیله‌ای پسندیده بوده است. نه هدف، ولی برخی فلسفه و حکمت صدور آنها را درک نکرده و پنداشته‌اند که نفس تشکیل مجالس عزا بدون توجه به هدف آن مورد خواست امامان می‌باشد، از این رو کوشیده‌اند شیوه‌های تازه‌‌ای اگر چه بر خلاف واقع باشند در این زمینه به وجود آورند و این شیوۀ خلاف گوئی از همۀ مراسم بیشتر در مراسم تعزیه و شبیه‌خوانیها مشهود است بدین جهت باید در آن دقت بیشتری به عمل آید که خلافی نسبت به امام حسین(ع) و واقعۀ عاشورا داده نشود و به خصوص در عصر کنونی که نظام اسلامی بر پا است که همۀ مسائل آن به گونۀ الگو در جهان تلقی می‌شود لذا باید آنچه را که مطابق واقع نباشد و ماهیت قیام امام حسین(ع) را لکه‌دار و مخدوش می‌سازد و موجب شادی دشمنان می‌شود و هدف او را به فراموشی می‌سپارد از مراسم تعزیه و شبیه‌خوانی حذف شود و آنچه را که مطابق واقع باشد و ماهیت قیام حسین را متبلور و هماهنگ با ذهنیتهای جوامع بشری می‌کند به گونۀ کامل دنبال گردد.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 190
شبیه‌خوانی هنری مطلوب و پسندیده
شبیه و تعزیه‌خوانی فی نفسه اگر چه هنری است مطلوب و پسندیده زیرا بهترین وسیله‌ای است که می‌تواند حق را به طور هنری تجسم دهد و مفاهیم و ارزشهای والای اسلامی را تبیین و برای همگان واضح و روشن کند و ما بر این بینش و اعتقادیم که با شکوفایی استعداد‌ها و ذوقهای سرشار اهل هنر می‌توانیم در زمینۀ تعزیه و شبیه‌خوانی برای دین و مذهب و جامعه بهتر بهره ببریم البته در صورتی که پرهیز از اموری که خلاف واقع و منطق و عقل است از آن بشود.
کلام امام خمینی
امام خمینی(س) در این زمینه فرمودند: «ما و هیچ یک از دینداران نمی‌گوییم که با این اسم هر کس هر کاری که می‌کند خوب است چه بسا علماء بزرگ و دانشمندان بسیاری از این کارها را ناروا دانسته و به نوبت خود از آن جلوگیری کردند چنانکه همه می‌دانیم که در بیست و چند سال پیش از این، عالم عامل بزرگوار مرحوم حاج شیخ عبدالکریم که از بزرگترین روحانیون شیعه بود در قم شبیه‌خوانی را منع کرد و یکی از مجالس بسیار بزرگ را مبدل به روضه‌خوانی کرد و روحانیون و دانشمندان دیگر هم چیزهایی را که بر خلاف دستور دین بوده منع کرده و می‌کنند.»
در هر حال باید به نکاتی در امر تعزیه و شبیه‌خوانی توجه شود.
نکاتی که باید در تعزیه‌ها رعایت شود
این نکات عبارتند از:
1-بازنگری در شعرها که رکن تعزیه محسوبند، زیرا بعضی از آنها دارای مضامین خلاف واقع و باطلند که نسبتهای آن مضامین به اهل بیت مطابقت با واقع ندارد و بعضی دیگر از آنها بر خلاف اصول اعتقادی آنها و ما می‌باشند.
2- ترسیم وقایع و حوادث کربلا به آن گونه که واقع شد نه به آن گونه که برخی از روی اغراض و یا ناآگاهانه آنها را برای ما معین کردند.
3- رعایت موازین اسلامی در اجتماع زنان و مردان.
4- اجتناب مردان از پوشیدن لباس زنان ولی پوششهای جزئی که در خیلی از مراسم تعزیه‌ها معمول است مانعی ندارد.
5- پرهیز از خواندن شعرهای تعزیه به گونۀ لهوی.
6- کوشش در جهت تکمیل این هنر برای هماهنگی آن با ذهنیت کنونی جوامع بشری که این
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 191
نقش مهمی را در مثمر و مفید بودن و سازندگی آن دارد.
پس مجالس و محافل اعم از روضه‌خوانی، سینه‌زنی و تعزیه و شبیه‌خوانی در صورتی که حقایق و واقعیات را منعکس نماید و هنرمندان آنها را به گونه‌ای که ذهنیت کنونی بشر پذیرا است هماهنگ کنند بسیار مطلوب و پسندیده و هم مأجور می‌باشند و هیچ عالمی آن را منع نکرده و منع نخواهد کرد و باید هر چه باشکوه‌تر انجام شود ولی باید در مراسم از هر نوع که باشد از انجام کارهای ناشایست نسنجیده و وهن‌آور که در مبانی اصیل و معتبر اسلامی دلیلی برای آنها وجود ندارد مانند شعرهای دارای مضامین باطل در تعزیه‌ها و قمه‌زنی و قفل بر تن کردن و خون‌آلوده کردن سر و صورت در مراسم عزای عاشورا و سینه‌خیز برای زیارت رفتن امامان و امثال اینها پرهیز شود، زیرا این کارها دست‌آویزی به دست دشمنان تشیع و عوامل مزدور بنگاههای استکباری خواهد داد تا همۀ مراسم مفید و سازنده حسینی را زیر سئوال ببرند و خوب است پیروان امام حسین به جای قمه‌زنی و امثال آن با الهام از فلسفۀ عاشورا و قیام امام حسین آمادۀ نثار خون خود در مبارزه با ظلم ظالمان و یزیدیان زمان باشند و یا اینکه آن را به بیمارانی که به خون نیاز دارند اهدا کنند که این کار به گونۀ قطعی موجب رضایت شرع می‌باشد.
عدم تأثیر انگیزۀ درست در خوبی کار
ما اگر چه بر این بینش و عقیده‌ایم که انگیزۀ آنان که قمه می‌زنند و یا قفل بر بدن می‌کنند و یا سینه‌خیزان برای زیارت امامی به طرف مرقد او می‌روند و یا صورت در مراسم عزاداری امام حسین(ع) می‌خراشند محبت فراوان و ارادت بسیار به سالار شهیدان است ولی با این وصف ما بر این بینش و اعتقادیم که تنها خوبی انگیزه در خوبی کار کفایت نمی‌کند، بلکه باید کاری را که انسان با انگیزۀ خوب انجام می‌دهد پسندیده و معقول و مورد تأیید شرع باشد و ما می‌بینیم آن شیوه‌ای از عزاداری مورد تأیید شرع است که در مبانی اسلامی وارد شده باشد و اما شیوه‌هایی را که نه تأیید فعلی از طرف شرع دارد و نه قولی و حتّی یک خبر ضعیف هم بر مباح بودن آنها وجود ندارد نباید با عزاداری مقرون شود.
باعث تأسف
آنچه باعث تأسف و تأثر می‌شود این است که برخی از شیوه‌ها و کارهای ناپسند را در مراسم عزاداری به حساب شرع می‌آورند و به عنوان عبادت و از اسباب تقرب به خدا مطرح می‌کنند در حالی که هیچ گونه دلیلی بر مشروعیت آنها وجود ندارد زیرا نه در تاریخ نقل شده و نه در هیچ
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 192
روایتی وارد شده که امامان اصحاب و یارانشان انجام چنین کارهایی را اجازه داده یا خود ایشان آنها را انجام داده باشند و نیز نه در تاریخ نقل شده و نه در حدیثی وارد شده که در زمان آنها پیروان امام حسین(ع) دست به چنین کارهایی در مراسم حسینی زده باشند، علاوه می‌بینیم که کارهای یادشده نه موافق با سیرۀ عقلا و نه موافق با سیرۀ متشرعه است و باید دانست اگر عملی را بدون دلیل شرعی به دین نسبت دهیم آن بدعت و حرام محسوب است و بزرگترین گناه این است که انسان بدعت را بجای مستحبّ به حساب آورد و اما عنوان شعائر را نمی‌توان بر کارهای مذکور اطلاق کرد زیرا (در شعائر دینی) شعائر بر آن کارهایی اطلاق می‌شود که دارای ویژگیهای زیر باشد:
ویژگیهای شعائر دینی
1- نمایانگر مقاصد شریعت و منسجم با حدود و شرایط آن.
2- باعث طاعت خدا و پرورش بر طاعت او.
3- خاصیت فراخوانی به صلاح و اصلاح و راه مستقیم و دوری از فساد و افساد و راه انحراف.
4- راهنمای برای انجام معروف و ترک منکر.
ویژگیهای خاص شعائر حسینی
و اما شعائر حسینی علاوه بر اموری که در شعائر عمومی دین لازم است این ویژگیها را نیز باید دارا باشد:
1- آشنا کردن مردم با مشخصات قیام امام حسین.
2-برقرار کردن ارتباط قلبی و فکری مردم با قیام او.
3- نشان‌دهندۀ حقانیت نهضت حسینی بر ضد طواغیت.
4- ترویج مقاصد این نهضت در اعماق جامعۀ اسلامی.
5- بیانگر فوائد آن در بعد فردی، اجتماعی، سیاسی و نیز جز اینها
و چون در کارهای یادشده این ویژگیها وجود ندارد لذا نمی‌توانیم مشروعیت آنها را از راه عنوان شعائر اثبات کنیم پس باید ترک شود.
اذن بعضی از فقها نسبت به امور ممنوع
ما این را می‌پذیریم که برخی از فقهای پیشین (که شرایط و ویژگیهای خاص زمانی آنها غیر از شرایط و ویژگیهای خاص زمانی ما بوده است) در مراسم عزاداری بعضی از شیوه‌ها و کارهای در
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 193
عصر خود را به دلایل خاصی اجازه داده بودند ولی در زمان کنونی آن شرایط و ویژگیها به گونه یقین تغییر کرده و لذا نمی‌توان اذن و اجازه‌ای را که بر اساس آن شرایط پدید آمد امروز استمرار پیدا کند زیرا موضوع آن از نظر ویژگیها و شرایط متحول شده است از این روی اگر آنها هم در این زمان بوده‌اند هیچگاه آن شیوه‌ها را در مراسم عزاداری اجازه نمی‌دادند باید توجه داشت زمان و شرایط آن در همۀ مسائل و رویدادهای فردی، اجتماعی، اخلاقی، دینی و مذهبی دارای نقش می‌باشند زمان و شرایط امروز با شرایط زمان پیش متفاوت است پس نباید سطحی‌نگران و ظاهربینان برای توجیه اعمال و شیوه‌های ناپسند خود در مراسم عزاداری در این زمان که شرایط تغییر کرده به گفته و یا نوشتۀ بعضی از بزرگان که آن را مطابق شرایط زمان خود می‌دانستند تمسک جویند و باید بدانند فقهای شیعه در راستای تاریخ هر عملی را که باعث وهن مذهب و یا دین باشد حرام دانسته‌اند و نیز باید بدانند هر عملی را که دشمن بتواند از راه آن چهرۀ نورانی مذهب را لکه‌دار کند باید از آن بپرهیزند.
عنوان تشیع یک مسئلۀ جهانی است
امروز که عنوان تشیع مسئلۀ جهان شده ما می‌بینیم دشمنان اسلام به ویژه استکبار جهانی و عوامل مزدور آنها در کشورهای اسلامی رخدادهای بحرانزا و جریانهای جدیدی را در صحنۀ بین‌المللی برای مقابله با دین اسلام و نظام اسلامی به وجود آوردند که در زمانهای پیشین بدین وسعت و گستردگی نبوده است و می‌بینیم همه چشم به آن دوخته و کمر همت بسته تا نگذارند ارزشها و نقاط قوت و مزایای این نظام به دنیا معرفی شود و همواره هوشیارانه برای به‌دست آوردن نکته ضعف تک تک کارهای ما را زیر ذره‌بین خود قرار داده تا در صورت به دست آوردن آن هر چند کوچک باشد آن را بزرگ جلوه دهند و از این طریق بر پیکر دین و مذهب ضربه‌هایی وارد ساخته و چهرۀ آن را در رسانه‌ها مشوه سازند. دشمن تلاش دارد که عاشورا را از حرکت‌آفرینی و بسیج توده‌ها علیه ظلم و استکبار از راه کارهای ناپسند و نسنجیده و به دور از عقل بازدارد و باید این راه را بر او بست و بر همین اساس است که رهبر بزرگ انقلاب اسلامی امام خمینی(س) در پاسخ به پرسشی دربارۀ قمه‌زنی فرمودند: در وضع موجود، قمه نزنند و شبیه‌خوانی اگر مشتمل بر محرمات و موجب وهن مذهب نباشد مانع ندارد... و نیز غیر او از فقهایی که بر منطقی جلوه‌دادن مذهب در همۀ ابعاد تلاش کرده‌اند از هر کار و حرکتی که چهرۀ تشیع را خدشه‌دار کند سخت پیروان امام حسین(ع) را از آنها بر حذر داشته‌اند.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 194
پس لازم است روشهای عزاداری و مراسم سوگواری در هر زمان متناسب و هماهنگ با تکامل ذهنی جامعۀ آن زمان باشد و با تحول و تغییر آن باید مراسم تحول و تغییر پیدا کند و هماهنگ با ذهنیت کنونی جامعه شوند و بر همین اساس رهبر نواندیش و فقیه نوپرداز انقلاب نظریات اصولی و پویای خود را در سال گذشته در ارتباط با مراسم عزاداری امام حسین(ع) عنوان کرد و دقیقاً متناسب با مفاهیم مبانی اصیل اسلامی و منطبق با تعالیم دینی و مطابق روش و شیوۀ امامان در اقامۀ عزا و هماهنگ با ذهنیت کنونی جامعۀ بشری بوده است و در واقع بیان رهبر فریاد رسای عالمان و فقهای آگاه و روشن‌ضمیر و نواندیش علیه سنتهای غلط و نادرستی بوده است که چهرۀ اسلام را در برابر جهانیان لکه‌دار می‌ساخت.
در پایان به همۀ گویندگان و نویسندگان آگاه و وارد توصیه می‌کنم در برابر اعمال به دور از عقل و گفته‌ها و نسبتهای ناپسند در مراسم عزای امام حسین(ع) و به عنوان زدودن آنها از مراسم برخیزند و لوازم ناپسند آنها را برای مردم توضیح دهند و پیامدهای آنها را برای اسلام و مسلمانان تبیین کنند و اهداف قیام امام شهید را برای همگان تشریح نمایند تا نتوانند دشمنان اسلام از راه آنها علیه اسلام و مسلمانان سوءاستفاده کنند.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 195
پی نوشتها:
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 2صفحه 196