حسین بن علی(ع) در آیینۀ شعر

‏‏حسین بن علی(ع) در آیینۀ شعر‏

‏‏سید علی رضا حجازی‏

‏‏پیشگفتار ‏

‏‏بر اوج موج‏

‏‏کشتی غول‌پیکر «ایران – مدرّس» همچون پر کاهی در میان امواج سهمگین و خروشان اقیانوس هند به پیش می‌رفت. ظلمت و وحشت شب‌هنگام دریا به خوبی محسوس بود. اگر چه سکوت سنگین شب، دلهره و اضطراب را دوچندان می‌کرد، اما در لابلای صدای امواج، همهمه‌ای و زمزمه‌ای به گوش می‌رسید و اگر به دقت گوش فرا می‌دادی فریادهای عاشقانۀ جمعی از محبّان و دوستان اباعبدالله الحسین(ع) را می‌شنیدی... ‏

‏‏آری، آن هنگام، شب عاشورای حسینی بود و گروهی از افسران و ملوانان کشتی به عزاداری و مرثیه سرایی، آن هم در میان اقیانوس بیکران می‌پرداختند. ‏

‏‏باز این چه شورش است که در خلق عالم است‏

‏‏باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است‏

‏‏و آنجا و در آن موقعیت مضمون این بیت را بهتر درک می‌کردی که: ‏

‏‏کشتی شکست خورده ز طوفان کربلا‏

‏‏در خاک و خون فتاده به میدان کربلا‏

‏‏و با خود می‌اندیشیدم؛ این شور و عشق محبت حسینی چگونه در جان و قلب محبّان و دوستان آن حضرت نفوذ کرده؟ و این عشق و حرارت محبت نه تنها رو به سردی نگراییده که روز به روز و لحظه به لحظه افزونتر و بیشتر شده. «‏‏إنّ لِقَتل الحسین حرارةً فی قلوب المؤمنین لا تَبرَدُ أبداً.» ‏‏نه تنها شیعیان ‏

‏
‏‎

‎‏و دوستان اهل‌بیت(ع) و عاشقان حسینی روز شماری می‌کنند تا ایّام محرّم فرا رسد و در هر کجا که باشند مراسم عزاداری و سوگواری به پا دارند؛ بلکه از غیر شیعه و حتی از غیرمسلمانان نیز، افرادی هستند که حسین بن علی(ع) را مظهر آزادگی و شهامت و شجاعت و... می‌دانند. شاعر بزرگ انگلیسی، جستیس آ. راسل ‏‎(Justice A. Russel)‎‏ در مرثیۀ حضرت چنین می‌گوید: «... ‌ای دهانی که من بارها مهبط ملائکه و هنگام طفولیّت، فرو هشته[؟] بر لبهای پیامبر دیدم...» ‏‎[1]‎

‏‏روش کار: ‏

‏‏1- قدما به ترتیب تاریخی و متأخرین به ترتیب حروف الفبائی، شعرای قدما بر اساس تاریخ فوت در هر قرنی معین شده اند و ما تا پایان قرن 13 هجری و آغاز قرن 14 هـ.ق آنها را ذکر کرده‌ایم و از آغاز قرن 14 براساس حروف الفبا مرتب کرده‌ایم، البته بعضی از شعرا که تاریخ فوت نداشته‌اند یا مشابهت اسمی با شاعری دیگر داشته‌اند را نیز در ردیف متأخرین آورده‌ایم. ‏

‏‏2- ما در این مختصر نمی‌خواهیم آنچه از شعر شعرا در مدح و رثای اباعبدالله الحسین(ع) آمده را گرد آوریم و هرگز قادر بر این کار نخواهیم بود؛ بل هدف ما ارائۀ نمونه‌هایی است از میان آن همه شعر و تنها اشاره به تعدادی از شُعَر است که به اشعارشان دسترسی داشته‌ایم. بلی اگر می‌خواستیم تمام سروده‌ها و مرثیه‌هایی را که برای امام حسین(ع) گفته شده جمع‌آوری کنیم، بیش از صدها مجلد فراهم می‌آمد؛ چه بعضی از شعرا چندین مجلد از اشعارشان فقط در رثای حضرت می‌باشد و اصلاً جمع‌آوری و استقصای اشعار در مدح و رثای امام حسین(ع) کاری مشکل، بل محال است و این مدّعا در مورد شعرای معاصر بسیار محسوس است؛ چرا که در قلب هر شیعۀ شاعری، شهری و روستایی، باسواد و بیسواد، معروف و یا گمنام، ابیاتی در مدح و رثای اباعبدالله(ع) نهفته است و این به مرور ایام و گذشت روزگاران به ظهور می‌رسد. (نمونه‌هایی از اشعار معاصران را در مجلدات جدید الانتشار و مجلات و روزنامه‌ها می‌بینیم که هر سال به‌ویژه در محرّم و صفر، اثری بدیع و تازه از آنان نقش می‌بندد.)‏

‏‏3- موضوع مقال «حسین بن علی(ع) در آیینۀ شعر» می‌باشد و اگر چه از ویژگیهای هر آینه آن است که بیانگر تمام صفات و خصوصیات طرف مقابل باشد، اما قدّ این آینۀ شعر بر قامت  بلند و رسای فضائل حسین بن علی(ع) بس کوتاه و حقیر می‌نماید و آینه‌ای به وسعت ملک و ملکوت باید تا شاید گوشه‌ای از عظمت و مقام آن حضرت را منعکس کند. ‏

‏‏4- در این مجموعه معرفی هر شاعر به تخلص اوست و شاعری که تخلص نداشته، با‏

‏
‏‎

‎‏مشهور ترین نام او معرفی گردیده است. ‏

‏‏5- اگر چه ما دراین مقال به سروده‌های بزرگان، هم در مدح و تهنیت و هم در رثاء و تعزیت امام حسین(ع) می‌پردازیم، اما به‌درستی درمی‌یابیم که اکثر شعرا تحت تأثیر واقعۀ جانسوز کربلا و شهادت امام حسین(ع) قرار گرفته‌اند و بیشترین همّ خود را در مرثیه‌سرایی به کار برده‌اند و این تأثیر را به وضوح می‌توان در منقبت‌گویی‌ها و مدایح اباعبدالله(ع) دریافت. چه بسیار شاعرانی که غزل یا قصیدۀ خود را در مدح و ثنای حضرت شروع کرده‌اند، اما در پایان اشاره‌ای و گریزی هم به مصائب حضرت زده اند و با ذکر وقایع عاشورا به پایان برده‌اند. ‏

‏‏ 6- آثاری که کمتر در دسترس قرار داشته و یا اصلاً تاکنون به چاپ نرسیده عرضه گردیده است. برای این منظور تمام نسخه‌های خطی دیوان شعرا در کتابخانۀ حضرت آیةالله العظمی مرعشی نجفی(ره) در قم و نسخه‌های نفیس خطی آستان قدس رضوی(ع) به دقت و با حوصلۀ تمام مشاهده شده و اشعاری که تاکنون چاپ نشده بود عکسبرداری شد و به فهرست کتب خطی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران نیز رجوع شد و از طرفی به کتابخانه‌های متعدد نیز مراجعه شد و هر کتاب و مجله‌ای که احتمالِ داشتن مدح و رثای حضرت در آن می‌رفت مطالعه و مشاهده گردید؛ ولی با این حال باید اقرار کرد اینها نمونه‌ای از هزاران و قطره‌ای از دریاست. ‏

‏‏7- از شاعرانی که کمتر شعری از آنان در حول و حوش مرثیۀ مذهبی دیده شده، آورده شده تا نقش مرثیه و مذهب در این شاعران گمنام نیز گویا باشد. ‏

‏‏8- منظور از «شعرای حسینی» در این مجموعه شاعرانی هستند که در مدح و رثای امام حسین(ع) شعری سروده‌اند؛ هر چند شیعه نبوده‌اند. چون هدف اصلی ما، ارائۀ اشعاری است که از زمانهای قدیم تا حال سروده شده و دیگر به نژاد و مذهب و مسلک و مرام و منش او توجهی نشده؛ به مصداق اطلاق روایت «‏‏مَن أَنشَد فِی الحسین(ع) شِعراً...» ‏‏هر کس برای [امام] حسین شعری و بیتی بگوید، خانه‌ای و بیتی در بهشت برایش مهیّا می‌شود؛ لذا از شعرائی همچون انوری، عطار و مولوی و جامی و... نمونه‌هایی را آورده‌ایم. ‏

‏‏9- به خاطر آشنایی با محیط شاعر و اوضاع اجتماعی – سیاسی زمان شاعر که بی‌تأثیر در سروده‌هایش نمی‌باشد، از وضع شیعه، تحولات اجتماعی – سیاسی شیعیان و موقعیتها و جایگاه آنان در هر عصری و در هر دوره‌ای، به اختصار سخن رفته تا خواننده با توجه به آن موقعیتها، فضای شعر و شاعر را مجسّم سازد... ‏

‏
‏‎

‎‏10- الگوی کار من، کتاب ارزندۀ َ‏‏أدب الطّفّ أو شُعَراء‏‏ ‏‏الحسین(ع)‏‏ بوده که شعرای عرب‌زبان از قرن اول تا قرن چهاردهم هجری در آن گردآوری شده و آرزوی من این بود تا شعرای فارسی‌زبان هم به ترتیب تاریخی و از زمانهای گذشته جمع‌آوری شوند، این مهم تا حد زیادی در کتاب ‏‏اشک خون‏‏ اثر استاد گرانقدر احمدی‌ بیرجندی انجام یافته بود و البته چنانچه در مکاتبه‌شان با بنده فرموده بودند: «این اثر بیشتر جنبۀ تفنّنی داشته و باید تحقیق بیشتر و جامعتری صورت بگیرد.» به هر حال، با عنایت به «‏‏الفضل لِمَن تَقَدَّمَ.» ‏‏از راهنماییها و ارشادات استاد احمدی و دیگران کمال قدردانی می‌شود. ‏

‏‏ ‏

‏‏مقدمه: ‏

‏‏تأثیر فرهنگ عاشورا بر هنر و ادبیات فارسی‏

‏‏ «حسین بن علی(ع)، سمبل مدح و رثای ادب پارسی» ‏

‏‏تاریخ از آغاز تاکنون جز حسین بن علی(ع)شخصیتی را سراغ ندارد که اینچنین شعر و نثر و مدح و رثا در شأن او گفته باشند. در هر عصر و زمانی و به هر لحن و زبانی او را ستوده‌اند و اشعار زیادی در وصف او سروده‌اند. ‏

‏‏ «واقعۀ عاشورای حسینی مهمترین اثری بود که در دگرگونی ادب و شعر فارسی و عربی از خود باقی گذاشت که می‌توان آنرا مبدأ رستاخیزی در ادبیات درخشان ایران و ایرانی دانست: شرح جزئیات این ایستادگی در راه حقیقت که انسان را بالاتر از فرشتگان و نزدیکتر به روح وحدانیّت الهی قرار می‌دهد، نه تنها در صدها کتاب و مقتل بیان شده، بلکه در زنده‌ترین و جاودانترین اشعار فارسی ما درآمده...»‏‎[2]‎‏  این فراوانی و گونه گونی اشعار امام حسین(ع) دلائل و علل زیادی دارد و ما در این مختصر نمی‌توانیم به آنها اشاره کنیم؛ اما شاید یکی از علل اصلی بی‌شمار بودن سروده‌های شعرا در مدح و رثای امام حسین(ع) ترغیب و تشویق ائمۀ معصومین(ع)   بر این کار باشد. احادیث و روایات زیادی در کتب روائی در این موضوع آمده. ‏‎[3]‎‏ به خاطر تیمّن و تبرّک به برخی از کلمات معصومین(ع) در بیان ارزش و مقام شعر و شاعران و مدّاحان اهل‌بیت(ع) اشاره می‌شود. ‏

‏‏در ‏‏بحار الانوار‏‏ علامۀ مجلسی(ره) حدیثی را از امام صادق(ع) نقل می‌کند که فرموده‌اند: «هر کسی شعری برای حسین بن علی(ع) بگوید و پنجاه نفر را بگریاند بر اوست...» و در پایان روایت می‌فرمایند: «و هر کسی شعری برای حسین(ع) انشاد کند و بگرید و بگریاند و یا خود را غمگین نشان دهد، بهشت او راست...»‏‎[4]‎‏ ‏‎[5]‎

‏
‏‎

‎‏و  باز در جلد 76 بحار، در مقام و ارزش شاعر اهل‌بیت(ع) چنین آمده: ‏

‏‏ «امام صادق(ع) فرموده اند: در [شأن و فضیلت] ما، بیت شعری گفته نمی‌شود مگر آنکه مؤیَّد به تأیید [الهی] و روح القدس باشد.» ‏‎[6]‎

‏‏مراثی مذهبی ‏

‏‏ حسین بن علی(ع)، سبط گرامی رسول اکرم(ص)، تولّدش، زندگی‌اش و شهادتش باعث تحوّلات و دگرگونیهای عظیم در تاریخ بشریّت بوده است. واقعۀ سترگ و هولناک روز عاشورا و نبرد میان حقّ و باطل موضوع اصلی تمام مراثی مذهبی است. کلماتِ «مرثیه و رثاء و نوحه» آنچنان با واقعۀ جانسوز عاشورا و شهادت حضرت ابی عبدالله(ع) عجین گشته که هرگاه مرثیه و نوحه مطلق آورده شود، ذکر مصائب اهل‌بیت عصمت و طهارت، به‌ویژه حضرت سیّدالشهدا(ع) در اذهان تداعی می‌شود. مرحوم دکتر سیّدحسن سادات ناصری در مقدمۀ خود بر «ترکیب‌بند مولانا محتشم کاشانی»، در تعریف رثاء و مرثیه چنین گفته‌اند: «اظهار تألّم و اندوه را به زبان شعر در ماتم عزیزان و سروران و ذکر مصائب پاکان راستین، به ویژه حضرت مولی الکونین ابی‌عبدالله حسین بن علی، سیدالشهداء(ع)، و یاد کردن مناقب و فضائل و مکارم و تجلیل مقام و منزلت شخص متوفی و بزرگداشت واقعه و تعظیم مصیبت و دعوت ماتم‌زدگان را به گریه و شیون و گاه به اقتضای مقام، به صبر و سکون، و معانی دیگری از این دستها را رثاء و مرثیه یا سوگ و سوگنامه گویند.» ‏

‏‏تاریخ رثا در ادب تازی، کهن و در ادب فارسی بسیار کهن می‌باشد و قدیمترین مراثی استادانه را در پارسی دری از استاد شاعران، ابو عبدالله جعفربن محمد رودکی و (م: 329ق) می‌شناسیم که در رثاء ابوالحسن مرادی و استاد شهید بلخی (م: 325ق) سروده است. ‏

‏‏تاریخ و منشأ عزاداری و گریه بر امام حسین(ع) ‏

‏‏ «... تاریخ و منشأ عزاداری و گریه بر [امام] حسین(ع) با توجه به احادیث و روایات فراوان، قدمتی بس کهن دارد و به همان آغاز خلقت آدم بر می‌گردد. عزاداری و نوحه‌سرایی بر حسین(ع) را خداوند علیّ اعلی شروع نموده و برای آدم ابوالبشر و پیامبران دیگر ذکر مصیبت فرموده.» ‏‎[7]‎‏ در ‏‏بحارالانوار‏‏ علامۀ مجلسی(ره) روایاتی در مورد نحوۀ عزاداری و ذکر مصیبت پیامبران بر سبط پیامبر خاتم(ص) نقل شده. به عنوان مثال: آدم ابوالبشر(ع) هنگام تلقین کلمات و اسماء خمسۀ طیّبه، نوحۀ نوح(ع) و ترس از غرقاب و توسل به خمسۀ طیّبه، ابراهیم(ع) در موقع ذبح اسماعیل، و حضرت زکریّا و سلیمان و موسی و عیسی و... در مواردی ذکر مصیبت می‌کرده‌اند. و باز از زمان حضرت ‏

‏
‏‎

‎‏رسول اکرم(ص) و ائمۀ معصومین(ع) تا زمان ما بوده و هست و روز به روز بر وسعت و مجد و عظمت آن افزوده می‌شود. ‏

‏‏در صفحۀ بعد، نام انبیاء و ائمۀ اطهار(ع) که به مناسبتهایی، عزاداری و نوحه‌سرایی بر امام حسین(ع) کرده‌اند، به همراه مأخذ عربی و فارسی ذکر شده. محققین برای اطلاع بیشتر به آن مآخذ و منابع رجوع کنند. ‏

‏‏عزاداری انبیا و جبرئیل‏

‏‏[توضیح: در جدول ذیل در ستون سوم موضوع اجمالی حدیث و در ستون چهارم آدرس حدیث در جلد چهارم کتاب ‏‏بحار الانوار‏‏ و در ستون پنجم نشانی آن در کتاب ‏‏عزای حسین‏‏ آمده است]‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏عزاداری چهارده معصوم(ع)‏

‏‏[توضیح: در جدول ذیل در ستون چهارم نشانی روایت در کتب حدیث و در ستون پنجم نشانی آن در کتاب عزای حسین آمده است]‏

‏‎ ‎

‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏ ‏

‏‏ما در این مقاله، دو بخش را آورده‌ایم: الف – عصر شاعران؛ ب- شعر شاعران‏

‏‏بخش اول: عصر شاعران‏

‏‏اولین سؤال: ‏

‏‏اولین سؤالی که مطرح است اینکه چرا اولین شاعر حسینی در قرن چهارم هجری مطرح شده؟ مگر در قرن اول هجری که ولادت، زندگی و شهادت حسین بن علی(ع) در آن واقع شده، شاعری سوخته‌دل، عاشق و محبّ اهل‌بیت عصمت و طهارت عموماً و شاعری شیعی مذهب و شیفتۀ سیدالشهداء(ع) خصوصاً نبوده یا شعری نسراییده و یا سرایندگان پارسی‌زبان مدح و رثاء داشته‌اند و به ما نرسیده؟!‏

‏‏این اولین سؤالی است که به ذهن هر محققی می‌آید. چرا در طول سه قرن و اندی از زمان شهادت حسین بن علی(ع) تا زمان حیات اولین شاعر حسینی ما (کسائی مروزی) هیچ شاعر دلسوخته‌ای این مصیبت عظمی را درک نکرده و اهمیت فاجعۀ عاشورا را نادیده گرفته؟ علت اساسی چیست؟‏

‏‏پاسخ به سؤال: ‏

‏‏با اندک مطالعه و بررسی تاریخ غمبار و خونبار سه قرن گذشته- از شهادت امام تا 360 هجری- پاسخ سؤال فوق تا حدودی روشن است؛ زیرا با شهادت مظلومانۀ سیدالشهدا(ع) بنی‌امیه به‏

‏
‏‎

‎‏حکومت مطلقه نائل آمدند و آخرین و محکمترین دژ مزاحم خود را به زعم خود ویران ساختند و پس از آنها بنی‌العباس و پادشاهان ستمگر یکی پس از دیگری، برای غارت اموال مردم و تجاوز به جان و هستی کشور اسلامی در یک مسابقۀ خونین فقط به فکر تصاحب قدرت و حکومت بودند و در این راه، همه چیز و همه کس را قربانی می‌کردند؛ هر کس سر راهشان و مزاحم کارشان بود را از میان بر می‌داشتند؛ به برادر و خواهر و پدر و حتی مادر خود رحم نمی‌کردند. وضع عامۀ مردم دیگر روشن بود. ‏

‏‏در آن روزگاران سیاه و وحشت‌بار، دشمنان، شیعه و خط سرخ آل علی و امامت و رهبری امامان معصوم(ع) را مزاحم تداوم سلطه‌گری خود می‌دیدند و همواره برای نابودی شیعه و آثار فرهنگی او تلاش می‌کردند؛ امامان معصوم(ع) را به شهادت می‌رساندند(در مورد شخصیت مورد بحث ما، نه تنها امام حسین را به شهادت رساندند بلکه حتی فرزندان و خویشان و اصحاب و انصارش را از دم تیغ کین گذراندند.) آثار ارزندۀ شیعه را نابود کردند و با فرمان و بخشنامه همه را، مخصوصاً کارگزاران حکومتی را بسیج کرده بودند که نام علی(ع) و امامان پس از او مطرح نباشد و آثار علوی گسترش نیابد؛ شیعیان نابود و تارومار و دانشمندان شیعه قتل عام شوند و آنگاه با زندان و چوبۀ دار و شمشیر و زنجیر، بدنها را به خاک و خون کشیدند و با تهمت و شایعه و جعل و تحریف، به فرهنگ و ایدئولوژی تشیع و آثار علوم هجوم آوردند. از یک طرف کتابخانه‌های دانشمندان شیعه را به آتش کشیدند و از طرفی، با پخش و نشر کتب و مقالات سراسر جعل و تحریف به افکار و عقائد مردم حمله‌ور می‌شدند و انحرافات و فرقه‌گرایی و گروه‌تراشی را دامن زدند. شاعران پارسی‌زبان شیعی، اگر بوده‌اند، از این محیط و جامعه جدا نبوده‌اند و از این رو مشکلات فراوانی در سر راه آنان قرار داشته که به برخی از آنها اشاره می‌شود: ‏

‏‏برخی از مشکلات شیعیان از آغاز تا قرن چهارم‏

‏‏1-شیعیان کتابها، آثار و اشعار علوی را از ترس پنهان می‌کردند. ‏

‏‏2-برخی از آثار در دل خروارها خاک دفن و بتدریج از بین می‌رفت. ‏

‏‏3-شیعیان، جرأت اظهار سروده‌ها و رواج آنرا نداشته‌اند. (بر فرض سرودن اشعار پارسی)‏

‏‏4-بسیاری از کسانی که مادح و شاعر اهل‌ بیت(ع) بودند، انکار می‌کردند. ‏

‏‏5-برای حفظ جان، دانشمندان و شعرای شیعه به پنهان کاری و مخفی شدن و تقیه روی می‌آوردند. ‏

‏
‏‎

‎‏6-با مهاجرتهای غمبار مداوم برای نجات جان زن و مرد و فرزندان شیعه آثار علوی نیز در بلاد پهناور آن روز پراکنده می‌شد. ‏

‏‏7-مرکزیتی برای جذب و جمع‌آوری آثار پراکندۀ علوی وجود نداشت و از طرفی این جمع‌آوریها پس از پراکندگی به سفرهای مداوم و امکانات اقتصادی فراوانی نیازمند بود که در آن روزگاران هجرت و سرگردانی و انزوا و فقر و تهیدستی شیعیان، ممکن نبود. ‏

‏‏8-شعرای خودفروخته‌ای بوده‌اند که برای اندک صله و جایزه‌ای، صدها بیت شعر در وصف پادشاهان و امرا می‌سروده‌اند و در مقابل شعرای پاکباخته‌ای که به جرم حق‌گویی و دفاع از تشیع سر می‌باختند و بر دار می‌شدند، نه تنها تشویق و ترغیب بر شعرای حسینی نبوده که تهدیدها و تکفیرهای دشمنان، آنان را مأیوس می‌ساخته، همان شعرایی که در همه جا برای سر مبارکشان جایزه تعیین می‌گشت و چوبۀ دارشان همه جا برافراشته بود. ‏

‏‏کوتاه سخن آن که، نه تنها فقط اجازۀ کار فرهنگی و نشر آثار علوی را دشمنان نمی‌دادند که اصل و اساس تشیع در خطر جدی قرار داشت و پس از آنکه شیعیان را تارومار نمودند و دانشمندان و ادیبان شیعه را به شهادت رساندند، آرام نگرفته، حتی به قبر حضرت ابی‌عبدالله الحسین(ع) نیز هجوم آوردند. متوکل دستور داد قبر امام حسین(ع) و منازل و بناهای اطراف را خراب کنند و پس از شخم زدن، گندم بکارند، تا آثار ظاهری قبرها در کربلا از بین برود!! و بخشنامه صادر کرد که زیارت کربلا ممنوع است. ‏

‏‏پیدایش زمینه‌های مناسب در قرن چهارم‏

‏‏وقتی مجموعه تنگناها و مشکلات چهار قرن نخستین اسلام را می‌نگریم، ارزش اثر جاویدان و طبع والای اولین شعرای حسینی زبان پارسی بیشتر آشکار می‌شود. برای اینکه زمینه‌های مناسب را بهتر مورد شناسایی قرار دهیم باید برخی از تحولات مهم قرن چهارم را دقیقتر مطالعه کنیم: ‏

‏‏الف- اوضاع اجتماعی- سیاسی شیعیان تغییر یافت و کم‌ کم روی پای خود ایستادند. ‏

‏‏ب-دانشمندان و فرزانگان و ادیبان شیعه در عالیترین شکل ممکن رهبری مردم را بدست گرفتند. ‏

‏‏ج- قرن چهارم تبدیل به قرن تألیف و ترجمه و تدوین کتب اسلامی شد. ‏

‏‏د- شیعیان در برخی از کشورها، حکومت را به دست گرفتند و برخی دیگر در کادر حکومت و رهبری و هدایت جامعه حضور فعال و تعیین کننده‌ای پیدا نمودند. ‏

‏
‏‎

‎‏تحولات سیاسی در امور شیعیان‏

‏‏پس از ظهور حوادث ناگوار در بغداد، سرانجام احمد پسر بویه، که کرمان و اهواز و واسط را تصرف کرده بود به طرف بغداد لشکرکشی و بغداد را در سال 334 هجری فتح نمود. خلیفۀ عباسی (المستکفی) از او استقبال کرد و سمت امیر الامرایی و لقب معزالدوله را به وی داد و به نام او سکه زده شد. از آن پس آل بویه که از شیعیان علی(ع) بودند، حکومت و قدرت را در ایران و عراق بدست گرفتند، شیعیان از انزوای سیاسی رهایی یافتند و از این پس فرهنگ اصیل اسلام و قرآن را مطرح نمودند. این شرایط شیرین و پربار از سال 334تا447 هجری ادامه یافت. این دوران، عصر شکوفایی استعدادهای فرهنگی و هنری و علمی و فلسفی دانشمندان شیعه محسوب می‌شود. ‏‎[8]‎

‏‏البته باید توجه داشت ترقی ادب فارسی در قرن چهارم و نیمۀ اول قرن پنجم با قدرت شاهان سامانی آغاز شد و این نتیجۀ مستقیم تشویق پادشاهان و امرا و وزیران آنان نسبت به گویندگان و مادحان خویش بوده است که بنا به گفتۀ دکتر صفا «علت عمدۀ این توسعه و رواج روزافزون شعر در عهد مورد مطالعۀ ما تشویق بی‌سابقۀ شاهان نسبت به شعرا و نویسندگان است» ‏‎[9]‎‏ و ما را در این مقال با شعرای دربار سامانی کاری نیست چرا که محیط آن دربار جایی برای شیعیان آزاده و قناعت‌پیشه نداشته چه رسد به شاعر شیعه ‌مذهب محب اهل‌بیت(ع). در آن روزگار محیط و مرکز ادبی در مشرق زمین بیش از مراکز غربی ایران بوده و گویا اصلاً در مراکز غربی تا اوایل قرن پنجم شعر و نثر فارسی رونق و رواجی شایسته نداشته چنانکه دکتر صفا بدان اشاره کرده‌اند: ‏‎[10]‎

‏‏ «غیر از بخارا که مهمترین مرکز ادبی ایران در قرن چهارم بود، در عهدی که مورد مطالعۀ ماست، مراکز مهم دیگری مانند سیستان و غزنین و گرگان و چغانیان و نیشابور و ری و سمرقند برای ادب فارسی وجود داشت و در مراکز ادبی مشرق رونق شعر و نثر پارسی بیش از سایر مراکز بوده است و بر روی هم در مراکز غربی ایران تا اوایل قرن پنجم شعر و نثر پارسی رونق و رواجی چنانکه باید، نداشت؛ زیرا اولاً هنوز زبان و ادبیات دری در آن نواحی کاملاً انتشار نیافته بود و ثانیاً رقابتی که میان امرای بویی و سامانی وجود داشت مانع آن بود که زبان ادبی آل دربار سامان در قلمرو حکومت آل‌بویه رونق بسیار یابد.» ‏

‏‏از مجموع این نظریه‌ها و اقوال می‌توان چنین جمع‌بندی و نتیجه‌گیری کرد: ‏

‏‏در دربار آل‌سامان که در آن رواج و رونق ادب پارسی فزونی می‌گرفت تشویق و ترغیبی برای سرودن در مدح و رثای ائمۀ شیعه و بالاخص سالار شهیدان صورت نمی‌گرفته و در قلمرو‏

‏
‏‎

‎‏حکومت آل‌بویه که از دوستداران دانش و بینش اسلامی بودند و از مشوقین شعر و ادب به شمار می‌آمدند، اثری به زبان پارسی دیده نمی‌شود؛ اگر چه به زبان عربی از این دوره آثار فراوانی در مدح و رثای ابی‌عبدالله(ع) به چشم می‌خورد. بخشی از آن مدایح و مراثی را می‌توان در کتاب وزین ‏‏ادب‌الطف‏‏ مشاهده نمود به برخی از شعرای عرب‌زبان که در این دوره در رثای حسین(ع) اثری داشته‌اند اشاره می‌شود: ابوفراس الحمدانی، صاحب اسماعیل بن عباد، بدیع الزمان همدانی، سید رضی، سید مرتضی، ابوالعلاء معری، احمد بن ابی‌منصور القطان و... ‏‎[11]‎

‏‏نوحه‌سرایی بر امام حسین(ع) در زمان سلاطین آل بویه‏

‏‏بررسی کتب تاریخی نشان می‌دهد آل بویه اولین کسانی بوده‌اند که نوحه‌سرایی و عزاداری را از خانه‌ها و مجالس خصوصی به خیابانها و بازارها کشاندند و آشکارا عزاداری کرده‌اند. ‏

‏‏در کتاب ‏‏مدینة‌الحسین‏‏ در سلسله دوم آنجا که خدمات آل‌بویه را در عراق و عتبات مقدسه ذکر می‌کند آمده است: «آل بویه اول کسی بودند که در پایدار کردن یاد حسین در عاشورا شروع کردند، چون سلطان معزالدوله که در سنۀ 334 در عهد خلیفه مستکفی به بغداد مستولی شد بعد در سنۀ 352 دستور داد بازار تعطیل و حرکت داد و ستد را فلج کنند و با گذاشتن سقاخانه‌ها در بازار مردم را سیراب کنند و زنها از خانه بیرون می‌آمدند، سیلی به صورتشان می‌زدند و بر حسین(ع) نوحه‌سرایی می‌کردند و این عادت و رویه هر سال روز عاشورا استمرار داشت و تا اواسط قرن ششم که عهد سلجوقیها بود عمل می‌کردند». ‏‎[12]‎

‏‏ «اگر چه سلاطین آل بویه اول کسانی نبودند که مجالس نوحه‌سرایی و عزا و سوگواری بر امام شهید(ع) اقامه کردند ولی آنان اولین کسانی بودند که آنرا وسعت دادند و از دایرۀ تنگ نوحه‌سرایی در خانه‌ها و مجالس خصوصی و خواننده‌های آرام و بر سر قبر امام شهید(ع) به دایرۀ بازارهای آشکارا و با حرکت به خیابانها و کشاندن مردم به سینه‌زنی مبدل کردند...» ‏‎[13]‎‏ آقای علی اصغر فقیهی در کتاب ارزشمند «آل بویه نخستین سلسلۀ قدرتمند شیعه» اشاره‌ای به انجام مراسم عزاداری و مرثیه ‌سرایی بطور آشکارا در عهد آل بویه دارند: ‏‎[14]‎‏ «یافعی در این باره می‌گوید که در سال 352 در روز عاشورا معزالدوله به اهل بغداد دستور داد ماتم بپا دارند و نوحه‌گری کنند، دکانها را ببندند و در جلو آن پلاس بیاویزند، طباخان را از پختن طعام منع کرد، زنها مویه‌کنان و موی‌کنان بیرون آمدند، گویند این نخستین روزی بود که بر شهدای کربلا سوگواری شد.» ‏‎[15]‎‏ و مقصود عزاداری آشکار است والّا سوگ شهدای کربلا همواره در نهانی به‌پا می‌شده است. ‏

‏
‏‎

‎‏ «از سال مزبور به بعد تا اواخر آل بویه در بیشتر سالها در عاشورا مراسمی کم و بیش برپا می‌شد و اگر روز عاشورا با عید یا مهرگان مطابق بود مراسم عید یک روز به تأخیر می‌افتاد از جمله در سال 398 که روز عاشورا با عید مهرگان مطابق بود؛ مراسم عید را به تأخیر انداختند.» ‏‎[16]‎

‏‏اگر چه زمان آل بویه دوران آزادی اقامۀ عزای حسینی و مرثیه‌سرایی بود و شعرای فراوانی در مدح و رثای اباعبدالله الحسین(ع) شعر سروده‌اند اما مع‌الاسف از شعرای فارسی‌زبان شعری از این دوران نرسیده هر چند از سرایندگان عرب زبان اشعاری در دسترس می‌باشد. ‏

‏‏ در کتاب ‏‏ادب الطف او شعراء الحسین‏‏ تألیف جواد شبر که اشعار عربی را از قرن اول تا قرن 14 هجری جمع‌ آوری نموده به نمونه‌هایی از اشعار شعرای قرن چهارم و پنجم بر می‌خوریم که همزمان با دوران آل بویه است‏‎[17]‎‏ شعرایی همچون صاحب بن عباد، بدیع‌الزمان همدانی، الشریف رضی، الشریف مرتضی، مهیار دیلمی، ابوالعلاء معری و...» ‏‎[18]‎‏ ‏

‏‏قدیمیترین مرثیه‌ای که تاکنون بدست آمده و مستقیماً اشاره به امام حسین(ع) و وقایع روز عاشورا دارد از کسایی مروزی می‌باشد. ‏‎[19]‎

‏‏البته در کتاب ‏‏اشعار حکیم کسایی مروزی‏‏ از دکتر مهدی درخشان اشاره‌ای به آن نشده اما دکتر ریاحی در تحقیق خود تمام قصیده را آورده‌اند. ‏‎[20]‎

‏‏پس از کسایی مروزی به سروده‌هایی از ناصر خسرو قبادیانی می‌رسیم که اشاراتی به امام حسین(ع) و واقعۀ کربلا دارد هر چند بیان چنین مطالبی در آن روزگاران بسیار دشوار بوده است. ‏

‏‏آقای اشرف‌‌زاده در مقالۀ ادبیات انقلابی چنین آورده اند: «ناصر خسرو در زمانی می‌زیسته که خلفای عباسی از طرفی و پادشاهان غزنوی و سلجوقی از طرف دیگر شیعیان را تحت فشار کوبنده‌ای قرار داده بودند و هر کس به نوعی دم از این خاندان طیب و طاهر می‌زد بلافاصله برچسب فاطمی و رافضی و قرمطی به او می‌زنند و او را به نوعی شکنجه و آزار و مقتول و مصلوب می‌کردند... ‏‎[21]‎‏ و این فشار و اختناق در زمان فردوسی و اسدی طوسی به مراتب دشوارتر و بیشتر است؛ «فردوسی و اسدی طوسی در زمانی می‌زیستند که «شیعه» رافضی بود و حاکمان زمان، «انگشت در کرده بودند و رافضی می‌جستند» و دربارۀ فردوسی نزد سلطان محمود غمز کردند که «مردک رافضی است» و این تهمت مساوی بود با از دست رفتن جان و مال که با کمتر از این تهمت «حسنک وزیر را بر دار کرده بودند» از این جهت است که این دو عزیز – اسدی طوسی و فردوسی- از ترس کشته شدن یکی سرانجام سر از  طبرستان به در آورد و یکی از آذربایجان.» ‏‎[22]‎

‏
‏‎

‎‏موقعیت خاص شیعه در قرن چهارم‏

‏‏ «وضع شیعه در قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری از میان سایر قرون ممتاز است زیرا در این دوره بر اثر غلبۀ سادات طالبیه و امرای آنان از قبیل اسفار و ماکان و مرداویج و آل‌بویه قسمت بزرگی از ایران تحت تسلط دولتهای طرفدار تشیع یا دولتهای غیر مزاحم نسبت به شیعه قرار داشت. آل‌سامان هم بر اثر بی‌آزاری خود به اهل ادیان  و مذاهب مختلف با شیعه از در مخالفت درنمی‌آمدند... در بغداد و ممالک تابعۀ آل‌بویه شیعه در اقامۀ مراسم مذهبی خود آزاد بودند و حتی در لعن  و سبّ مخالفان خاندان رسالت و  غاصبان حق و قتلۀ آنان جنبۀ افراط می‌پیمودند. ‏

‏‏و قرن چهارم مصادف است با دورۀ غیبت امام منتظر و این امر از چند جهت در عالم تشیع مؤثر واقع شد. نخست از ادامۀ تشعب شیعیان جلوگیری کرد و دوم از آن روی که با غیبت امام مسئلۀ اجتهاد و موضوع انتخاب کسی از میان علمای شیعه که اعلم و اتقی از دیگران باشد به عنوان نائب امام به پیش آمد و همین امر باعث تکامل علوم مذهبی شیعه از قبیل حدیث و فقه و کلام شد...» ‏‎[23]‎

‏‏رفتار بنی عباس با عزاداران حسین بن علی(ع)‏‎[24]‎

‏‏پس از آنکه حکومت اموی از بین رفت فاصلۀ کوتاهی برای نفس راحت کشیدن شیعه پیش آمد و برای آنان مجال و فرصتی باز شد که برای زیارت قبر شریف به کربلا بروند و اطراف حرم سیدالشهدا(ع) مجالس نوحه‌سرایی به‌پا کنند و در دهۀ اول محرم مخصوصاً روز  عاشورا حزن و اندوهشان را برملا  سازد و یاد آن روز دردناک را بازگو نمایند؛ ولی متأسفانه این فرصت کوتاه به حکومت عباسی ملحق شد و رودررو شدن آنان با نهضت حسینی بیشتر از مقاومت حکومت اموی در برابر آن بود و حکومت عباسی دربارۀ قبر شریف در کربلا و زائرین و واردین کاری کردند که امویان در زمان سلطنت خود نکرده بودند. نگاهی کوتاه به دروۀ خلفای عباسی می‌افکنیم تا وضعیت شیعه و شعرای آن دوره‌ها بهتر شناخته شود:‏

‏‏(اول کسی که از خلفای عباسی دستور خرابی قبر امام حسین را داد و زوار را از زیارت و عزاداری و نوحه‌سرایی منع کرد ابو جعفر منصور دوانیقی بود و رفتار او به خلاف خلیفۀ قبل از خودش، سفاح بود)‏

‏‏-ابوالعباس سفاح: همراهی با شیعه  می‌کرد تا به وسیلۀ آنان بر علیه باقیماندۀ امویین کمک بگیرد. ‏

‏‏-منصور دوانیقی: اول خلیفه‌ای که دستور خرابی قبر امام حسین(ع) را داد. ‏

‏
‏‎

‎‏-مهدی عباسی: دستور داد سقف قبر امام دوباره ساخته شود و عزا و نوحه سرایی بر امام اقامه گردد. ‏

‏‏-معتصم و واثق: تا اندازه‌ای علویین آزاد بودند و مجالس عزا و نوحه سرایی را اقامه می‌کردند. ‏

‏‏-جعفر متوکل: (نوادۀ هواپرست هارون)؛ شیعیان را آواره کرد و چند مرتبه قبر امام را ویران کرد و شخم زد و کاشت. ‏

‏‏-منتصر (پسر جعفر): دوباره قبر سیدالشهدا را به حال اول برگرداند و به شیعیان در مراسم عزا آزادی داد. ‏

‏‏-خلفای بعد از منتصر در اثر ضعف و ناتوانی، در امور دولتی دخالتی نمی‌کردند و با نفوذ ترکها بعد از عباسیان اقامۀ عزاداری تابع مذهب و سیاست آنان شد. ‏

‏‏موقعیّت شیعه در نیمۀ قرن پنجم تا قرن هفتم هـ .ق ‏

‏‏این دوره مصادف بود با خلافت بنی عباس و سلجوقیان(447-575) و ما در دو بخش نحوۀ برخورد خلفای بنی عباس با شیعه‏‎[25]‎‏ و کیفیت اوضاع شیعه در زمان سلجوقیان ‏‎[26]‎‏ را به اختصار پی می‌گیریم: ‏

‏‏الف- رفتار خلفای بنی عباس با شیعه در این دوره‏

‏‏- الناصرلدین الله (575 هـ): در عهد او که می‌خواست شئون خلافت را عزیز و محترم نگاه دارد و تسلط و قدرت را از دست سلجوقیان بگیرد، شیعه مقداری نفس راحت کشید و در اقامۀ عزا و نوحه‌سرایی بر حسین(ع) آزادی به آنان داده شد و این خلیفه عاطفه و مهربانی به علویون نشان می‌داد. ‏

‏‏- الظاهر بامر الله و المستنصر بالله (623 هـ): او هم مانند جدش، الناصر بالله در اقامۀ عزا و نوحه‌سرایی با شیعه همگام بود. ‏

‏‏- معتصم عباسی(656 هـ، انقراض بنی عباس): گاهی با شیعه همراهی می‌کرد در زیارت و عزاداری و گاهی تحت فشار علماء متعصب اهل سنت و اطرافیانش خصوصاً پسرش، ابوالعباس احمد قرار می‌گرفت و برای جلوگیری از عزاداری اقدام می‌کرد. البته این شدت و ضعفها به علل و عوامل مختلفی بستگی داشته ولی در مقایسه با سایر فرق، شیعه در این دوره وضع بهتری داشته است. ‏

‏‏ب- شیعۀ امامیۀ اثنی عشریه در زمان سلجوقیان ‏

‏‏در دورۀ اول سلطنت سلاجقه و اصولاً از دورۀ سلطنت سلطان محمود غزنوی به بعد سیاست ‏

‏
‏‎

‎‏ضد شیعی بسیار شدیدی در مشرق زمین ایران اتخاذ شده بود و شیعیان را آزار می‌داده‌اند. هنگامی که سلاجقه بر ایران غلبه یافتند که دورۀ غلبۀ امرای شیعه بر طبرستان و دیلمان و عراق عجم و عراق عرب و... بود ولی با فتح بغداد شروع به آزار فرق مختلف شیعه و طرد آنان از دستگاههای دولتی نمودند. رافضیان (شیعیان) در این روزگاران در ردیف گبران و ترسایان یارای تظاهر به دین و ورود در خدمات عمومی را نداشتند. این سیاست ضد تشیع اگر چه نتوانست مدت زیادی دوام آورد اما به هر حال مانعی بر سر راه شاعران شیعه بود. در اواخر سلطنت ملکشاه با سقوط نظام الملک، شیعیان کم کم در امور سیاسی و مملکتی نفوذ پیدا کردند، این نفوذ در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم تا به آنجا کشید که سلطان محمد خوارزمشاه یکی از علویان را به نام (علاءالملک) از ترمذ برای خلافت نامزد کرد و ائمۀ مملکت را وادار نمود تا بر عدم استحقاق آل عباس به خلافت فتوی دهند و به مستحق بودن سادات حسینی اعتراف کند. ‏‎[27]‎‏ در اواخر دورۀ سلجوقی که شیعیان آزادی عمل نسبی یافتند و حتی آمادۀ تبلیغ در بلاد مختلف شدند چون کمتر احساس حاجت به تقیه داشتند «منقبت خوانان» ‏‎[28]‎‏ را تربیت کردند و به کار گماشتند و از همین زمان است که استفاده از مناقب‌خوانان یا «مناقبیان» برای نشر و ترویج شیعه اوج می‌گیرد. ‏‎[29]‎

‏‏شعرا و تجربه‌های تازه در مراثی مذهبی ‏

‏‏مناقب‌خوانان اشعار را از آثار شاعران شیعه مذهب انتخاب می‌کردند‏‎[30]‎‏ و شاعران مرثیه‌گو با احساس  این نیاز به مرثیه‌سرایی می‌پرداختند. سرودن مراثی مذهبی در قرن ششم گامهای تازه‌ای بود که می‌توانست نیاز «منقبت‌خوانان» و «مرثیه‌گویان» را تأمین کند و به گونه‌ای باشد که به کار تبلیغ و جلب قلوب و احساس توده‌ها آید. به تعبیر زیبای نصرالله امامی: ‏‎[31]‎‏ در تاریخ مرثیه‌سرایی فارسی، قرنهای ششم تا هشتم هجری را باید «قرون تجربه‌های تازه در مراثی مذهبی» شناخت. چنانچه در دوره‌های بعد به شعرائی خواهیم رسید که مراثی مذهبی را به اوج بلاغت و فصاحت رسانده و محور اصلی موضوع مراثی هم «حسین بن علی(ع)» و ماجرای «نینوا و عاشورا» می‌باشد. از مشاهیر شعرای حسینی(ع) در قرن ششم قوامی رازی است، ‏‎[32]‎‏ اگر چه سنایی غزنوی نیز (نیمۀ اول قرن پنجم (437 -525 هـ) تا اواسط نیمۀ اول قرن ششم) با قوامی هم دوره و معاصر بوده است. مقایسه‌ای که بین شعرای این عصر صورت می‌گیرد بیانگر سیر صعودی و اوج رواج مرثیه سرایی از آغاز تاکنون بوده. شعرای حسینی این عهد عبارتند از سنایی غزنوی (437 -525)، قوامی رازی (م نیمۀ اول قرن 6 هـ.) انوری ابیوردی (م583)، جمال الدین عبدالرزاق (م588) و ظهیر فاریابی (م‏

‏
‏‎

‎‏598). ‏

‏‏وضع شیعه در قرن هفتم و هشتم هجری‏

‏‏مذهب تشیع در قرن هفتم و هشتم هجری‏‎[33]‎‏ به سرعت راه قوت می‌پیمود و از مقدماتی که در قرن ششم و اوایل قرن هفتم برای نیرومندی آن فراهم آمده بود، مدد می‌گرفت تا بتدریج به صورت مذهب غالب در ایران درآید. ‏

‏‏تظاهرات عادی اهل تشیع در ایام سوگواری و ساختن و خواندن اشعاری در مرثیۀ امامان و شهیدان هم در این دوره بر اوج خود بر قرار بود و از نمونه‌های خوب این گونه اشعار، قصیده‌ای است از سیف فرغانی عارف و شاعر بزرگ (اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هـ) است که برای «کشتۀ کربلا» ساخت، قصیده‌ای بسیار روان و حزین: ‏

‏‏با این مطلع:‏

‏‏ای قوم درین عزا بگریید‏  ‏برکشتۀ کربلا بگریید‏

‏‏اشک از پی چیست تا بریزد‏  ‏چشم از پی چیست تا بگرید‏

‏‏در قرن هفتم و هشتم موضوع بیشتر سروده‌های شاعران مسلمان، ذکر مناقب با مراثی اهل‌بیت(ع) می‌باشد. از شعرای حسینی این دوره سیف فرغانی، اوحدی مراغه‌ای، سلمان ساوجی، خواجوی کرمانی و ابن یمین فریومدی می‌باشند و شعرایی همچون عطار و مولوی و کمال اسماعیل اصفهانی، اشاراتی به وقایع کربلا دارند. ‏‎[34]‎‏ ‏

‏‏وضع شیعه در قرن نهم هجری(عصر تیموریان)‏‎[35]‎

‏‏ذکر مناقب آل رسول و ائمه اطهار در اشعار این عهد هم امری رایج است، نه تنها در قصاید غزالی از  شاعران این زمان مانند ابن حسام و کاتبی و لطف‌الله نیشابوری و امیر شاهی و امیر حاج حسینی جنابدی و کمال الدین غیاث شیرازی و نظام استرآبادی و فغانی شیرازی و لسانی و جز  آنان مدایحی در ذکر مناقب حضرت علی بن ابیطالب(ع) و اولاد داریم بلکه از سنیان متعصبی مانند جامی ‏‎[36]‎‏هم، اظهار احترام وافر در اشعار و خاصه در مثنویات نسبت به اهل‌بیت(ع) دیده می‌شود... و اینها همه علائم و نشانهای تمایلی است که طرفداران سنت و جماعت بتدریج به طرف تشیع و پیشروان آن پیدا می‌کردند. شیعه که در طول قرن نهم هجری بر قوت خود می‌افزودند. گویا همین مایه نفوذ و پیشرفت را کافی نمی‌دانستند و بر آن بودند تا رسمیّت مذهب خود را مسجّل سازند و می‌بینیم که وقایع قرن نهم هجری مقدمۀ سودمندی شد برای قیام نهائی و غلبۀ قطعی آنان در آغاز ‏

‏
‏‎

‎‏قرن دهم هجری و قدرت قاطع تشیّع. دکتر صفا در مورد رسمی شدن تشیّع چنین می‌گوید: «کوشش مداوم شیعه در تحصیل برتری بر سنّیان، با ضعف قطعی تیموریان به جایی کشید که تنها یک نهضت مساعد جدید می‌توانست آن را به نتایج قطعی برساند و این همان قیام دلاورانۀ شاه اسماعیل صفوی بود برای تشکیل حکومت واحد و متمرکزی در سراسر ایران و برانداختن همۀ عوامل مخالف دیگر...» ‏‎[37]‎‏ در این عهد، نمونه‌هایی را از اشعار ابن‌حسام خوسفی، داعی شیرازی و جامی آورده‌ایم، اما اشعار زیبای ابن‌حسام، در این بین جلوه‌ای دیگر دارد. ابن حسام بیشترین اشعارش را در ذکر اوصاف و مناقب و کرامات پیشروان تشیّع و فضائل و خصائص علی بن ابی‌طالب بویژه، اختصاص داده، به حدی که از مجموع نعوت و مناقب و مراثی پیشوایان دین دیوانی خاص بوجود آورده است. ابن‌حسام یک دیوان کامل از قصاید و ترجیعات و ترکیبات و تربیعات و تخمیسات و تسدیسات و تثمینات در توحید و ستایش رسول و اهل‌بیت(ع) یا در مراثی بعضی از آنان دارد که در آغاز اشعار ابن حسام به آنها اشاره می‌شود. ‏‎[38]‎‏ ذکر مراثی کربلا و اشعاری در مدح و رثای حسین بن علی(ع) را چه او و چه شاعران دیگری که یاد خواهیم کرد در قصائد خود به تفصیل آورده‌اند چنانکه این کارشان را می‌توان مقدمۀ شیوع همین نوع شعر در عهد صفوی دانست‏‎[39]‎‏ و ما بوضوح می‌بینیم که در عهد صفوی کمتر شاعری را می‌توان یافت که قصیده یا ترکیب و ترجیعی در ستایش پیامبر اسلام(ص) و امامان شیعه نسروده باشد. چنین بنظر می‌آید که شاعران، این کار را زکوة طبع و قریحۀ خود بشمار می‌آوردند و از گذاردن آن به عنوان یک وظیفه محتوم دینی، غفلت نداشتند. ‏‎[40]‎‏ ‏

‏‏در همین عهد، محتشم کاشانی(ره) سمبل مرثیه‌سرایی می‌شود و در رثای حسین بن علی(ع) دوازده بند معروف خود را به اقتفاء «هفت بند حسن کاشی» ‏‎[41]‎‏ می‌سراید چنانکه از میان مرثیه‌های شهیدان کربلا [شأن دیگر و شرف مقبولیتی بالاتر]‏‎[42]‎‏ یافت و اگر چه چند تن از شاعران بعد از او کوشیدند تا نظیر آن را بیاورند لیکن هنوز ترکیب بند محتشم بهترین و مؤثرترین آنها شناخته می‌شود. ‏

‏‏ساختن مرثیۀ اهل‌بیت(ع)، [بویژه مراثی سیدالشهداء(ع)] پس از این نیز در ادب فارسی دامنه پیدا کرد و بویژه در عهد قاجاری توسعه یافت. ‏‎[43]‎‏ و پس از آن به حد وفور و توسعه یافت و در عصر جمهوری اسلامی درخششی نوین و فروغی بی‌پایان یافت و کثرت شعرا و سرایندگان به حدی رسید که «‏‏لا یعدّ و لا یحصی‏‏» و ما نیز به برخی از آنان اشاره می‌کنیم چرا که تتبع و استقصاء آثار ‏

‏
‏‎

‎‏معاصران، کاری عظیم و دشوار است خصوصاً اگر منابع آن در قلوب شیعیان و دور از دسترس محققین و مؤلفین باشد، پس باید زمانی بگذرد و آثارشان به منصه ظهور برسد تا بتوان در باره آن سخن گفت. «دیگران کاشتند و ما خوردیم...». ‏

‏‏با این حال، حدود 250 شاعر معروف و برجستۀ معاصر (قرن 14 و 15 هـ. ق) که اشعاری در رثا و ثنای امام حسین(ع) داشته‌اند را معرفی کرده و نامشان در پایان مقاله آمده است. ‏

‏‏منقبت و مرثیت در دورۀ صفویان‏

‏‏ «بعد از استقرار صفویان (907 -1148 هـ. ق) و رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران، زمینۀ ایجاد و انتشار مدح و رثا بیش از پیش فراهم شد و بازار منقبت‌گویی و مرثیت‌سرایی و به طور کلی سرودن هر نوع شعر مذهبی رونقی تمام یافت و دربارهای پادشاهان که تا این زمان شعر و هنر علم و ادب را برای تبلیغ حشمت و شوکت و قدرت خویش بهترین وسیله از وسائل رسانه‌های گروهی می‌شمردند همین کار را از راهی و به روشی دیگر در پیش گرفتند... سرانجام در عصر صفوی کار شعر و شاعری و رسم تالیف و تصنیف تا حدی  زیاد، گونه‌یی دیگر گرفت و از هر سوی شاعران و نویسندگان پیدا شدند که دیگر برای ادامه کار خویش چندان به دربارها و دستگاههای حکومتی در مدح گستری امید نمی‌بستند و ظاهر آن است که در این دوره به مناسبات عدیده با رفاه نسبی که پدید آمده بود اهل فضل و کمال هم بیشتر شدند... و از همین زمان است که دیوانها و کتب و رسائل در مناقب معصومان(ع) و مراثی شهیدان کربلا و فضائل و بزرگ منشی‌ها و خلقیات پیغمبر اکرم(ص) و ائمه طاهرین(ع) پرداخته آمد ولی بسیاری از این آثار و اشعار فاقد جنبه‌های والای ادبی و مستندات تاریخی است و نمی‌توان همۀ آنها را در زمرۀ ذخائر گرانبهای فرهنگی و هنری زبان  شیرین و معنی آفرین فارسی بحساب آورد...» ‏‎[44]‎

‏‎ ‎

‏‎ ‎

‏‏پای نوشتها:‏

‏‎ ‎

‏‎

‎