بررسی جلوه های فرهنگ عاشورا در متون زیارات شیعی
هادی وکیلی
پیش از بررسی جلوه‌ها و نمودهای فرهنگ، عاشورا در متون زیارات ائمه‌اطهار علیهم‌السلام اشاره به سه مقدمه را ناگزیریم:
1- روش کار این مقاله بررسی محتوایی زیارات ائمه‌اطهار علیهم‌السلام از منظر تاریخی و گاه از دیدی جامعه‌شناسانه و روانشناسانه است. منبع اصلی مورد بررسی در این پژوهش، کتاب مشهور مفاتیح‌الجنان مرحوم شیخ عباس قمی (چاپ مصحح انتشارات اسلامی تهران) است. و البته سعی شده حتی‌المکان به زیاراتی استناد شود که مرحوم محدث قمی آنها را از منابع معتبر قدیم همچون کامل الزیارات و تحفة الزائر و مصباح المتهجد و... نقل کرده است.
اگر چه ضرورت دارد هر چه سریعتر کار رجالی و درایه‌ای پیرامون اسناد زیارات، همچون احادیث انجام شود اما ضعف سند برخی از زیارات خدشه‌ای به مباحث و نتایج این نوشتار وارد نمی‌سازد، چه در واقع این نوشتار در پی بررسی تأثیرات همین زیارات موجود در دسترس مردم است و اگر حتی زیارتی دارای سند معتبر نباشد، صرف شیوع آن در بین مردم و زائران، می‌تواند آن را در حوزۀ کار این پژوهش قرار دهد.
اما همچنانکه گفته شد، سعی شده از زیاراتی که از نظر منبع و بلاغت متن اطمینانبخشتر باشند، استفاده شود. ضمناً چون از مفاتیح‌الجنان چاپهای بس گوناگون منتشر شده است، ما در این ارجاعات به جای اشاره به شمارۀ صفحه، به آدرس موضوعی آن اشاره کرده‌ایم.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 3صفحه 383
2- اجمالی درباره زیارت:
الف- زیارت قبور اصولاً یک امر فطری است. انسان به لحاظ وجودی متصل به همنوعان خویش است و در فقدان نزدیکان و دوستان، انسان فطرتاً به زیارت آنان رو می‌آورد.
زیارت عامل اتصال انسان باقی است به گذشتگان و اتصال گذشتگان به زمان حال. چه کسی می‌تواند به انسان عزیز از دست داده‌ای بگوید: نباید هیچ نوع ارتباط و اتصال روحی با عزیزت داشته باشی؟
بر این اساس است که پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) به زیارت مادرش می‌رفت و دیگران را به زیارت مردگان امر می‌کرد. آنحضرت همچنین بارها به زیارت قبور شهدا بویژه عمویش حمزه می‌رفت. این البته به معنای مشروعیت این امر، علاوه بر فطری بودن آن است. و چه زیبا این که امام حسین علیه‌السلام نیز قیام خود را به زیارت قبر پیامبر(ص) آغاز کرد.
ب- از نظر مکتب شیعه زیارت صرفاً یک حرکت عاطفی و محبتی نیست بلکه پیش از آن یک عمل معرفتی است. تاکید بر آنکه «هر که زیارت کند امام را و عارف به حق او باشد.» به ثوابهای یاد شده در احادیث خواهد رسید نشان دهنده این حقیقت است. بدینسان زیارت بصیرت‌بخش و معرفت‌آفرین و سازندۀ انسان مکتبی است.
ج- حال پاسخ به این شبهه چندان مشکل نیست که آیا زیارت عامل ایستایی است یا عامل پویایی؟ این البته بستگی به محتوای زیارت دارد. و زیارات شیعی آنچنانکه به نمونه‌هایی از آن اشارت خواهد رفت، حاوی بار سنگین معرفت، احیاگری، افشاگری، و ستم‌ستیزی است.
د- در فرهنگ شیعی زیارت اولیای خدا را آدابی است. این آداب خود، ادب‌آموز و سازنده و مقدمه عروج است، همچنین طهارت جسم، روزه، غسل، وضو، اذکار توحیدی، اذن دخول، آرامش و وقار و اتصال معنوی با حجت و خلیفه خدا در روی زمین.
هـ- متون زیارات عمدتاً آکنده از آیات قرآنی و احادیث نبوی است و این استحکام و اصالت این زیارات را می‌رساند. کافیست تنها به یک مورد اشاره داشته باشیم. در زیارت حضرت امیرالمومنین(ع) در روز عید غدیر به حدود 36 آیه قرآن و 4 حدیث نبوی و 4 حدیث علوی تصریح یا اشاره شده است.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 3صفحه 384
و- و اما زیارت امام حسین علیه‌السلام خاصةً:
نخست آنکه احادیث در فضیلت زیارت آنحضرت آنقدر فراوان است که جای هیچ شک و تردیدی را باقی نمی‌گذارد.
دوم آنکه نمی‌توان از تأثیر فراوان احادیث فضیلت زیارات امام حسین(ع) غافل شد. ثوابهای غیر قابل احصایی که برای یک زائر عارف بحقّ حسین(ع) ذکر شده، قطعاً بر روی دوستان او این اثر را داشته و دارد که خود را مقید به زیارت آن حضرت از دور یا نزدیک بنمایند.
سوم آنکه نظری بر محتوای احادیث فضیلت زیارت امام حسین نشان می‌دهد که زیارت امام صرف یک عمل فطری و روانی نیست، یک حرکت مکتبی و سیاسی و عمیق است. از باب نمونه به خلاصه‌ای از حدیثی از امام صادق(ع) اشاره می‌کنیم: «...ای خداوندی که مخصوص گردانیده‌ای ما را به کرامت... بیامرز مرا و برادران مرا و زیارت‌کنندگان قبر اباعبدالله الحسین علیه السلام را آنانکه خرج کرده‌اند مالهای خود را و بیرون آورده‌اند از شهرها بدنهای خود را برای ... اجابت نمودن ایشان امر ما را و برای خشمی که بر دشمنان داخل کرده‌اند. خداوندا دشمنان ما عیب کرده‌اند بر ایشان، بیرون آمدن ایشان را برای زیارت ما. پس این مانع نشد ایشان را از عزم کردن و بیرون آمدن از روی مخالفت ایشان...» آنگاه آنحضرت به یکی از شیعیان خود گفت: «ترک مکن زیارت آنحضرت را از برای خوف از احدی که هر که از برای خوف ترک زیارت کند آنقدر حسرت برد که آرزو کند که کاش آنقدر می‌ماندم نزد قبر آنحضرت که در آنجا مدفون می‌شدم.»
3- دربارۀ نهضت امام حسین علیه‌السلام، می‌دانیم که دو انگیزۀ اساسی موجب قیام امام شد: نخست تن ندادن به بیعت با حاکم جائر غاصب معلن به فسق. و دوم دیدن اینکه آداب جاهلی و بدعتها زنده شده‌اند و سنت پیامبر و دین الهی در شرف موت است. «ان السنة قد امیتت و ان البدعة قد احییت» پس با توجه به این انگیزهها اهداف امام از این نهضت تا حدودی روشن میشود: امام هم حکومت نامشروع و ستمگر را نمی‌پذیرد و علیه آن قیام می‌کند و هم نهضتی عمیق و کوبنده را برای احیای دین در معرض مرگ بر پا می‌کند. دین محمد(ص) باید زنده و مستقیم بماند و اگر این امر جز به فرو رفتن حسین(ع) در دریای شمشیرها و نیزه‌ها ممکن نباشد، شمشیرها باید او را برگیرند.
از اینجا به یک نکته بس مهم توجه می‌کنیم و آن اینکه برخلاف آنچه برخی پنداشته‌اند، نهضت امام صرفاً یک حرکت سیاسی انقلابی نیست. بلکه حرکت عمیق مکتبی است با پشتوانه مکتب و با هدف احیای آن. این است که فرهنگ عاشورا، فرهنگ اسلام ناب محمدی(ع) است. حسین(ع) اولاً
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 3صفحه 385
احیاگری می‌کند: احیای دینی که همه شواهد نشان می‌دهد در شرف موت بوده است. و ثانیاً افشاگری: افشای چهره حاملان دروغین منصب خلافت و افشای حقایق تاریخی برای همیشه عالم و ثالثاً ستم‌ستیزی و اعلام اینکه بر اساس فرهنگ عاشورا مرگ با عزت بهتر از زندگی با ذلت است.
پس محتوای زیارات امام حسین(ع) و تمام ائمه‌اطهار – که کلهم نور واحد – نیز باید متکی به مکتب و احیاگران باشد و ستم‌ستیز و افشاگر و البته همان روحیه‌ای را در زائر بدمد که در کالبد یاران عاشورایی حسین(ع) جاری بود.
اینک بر آنیم تا به بررسی جلوه‌هایی از حضور این عوامل سه گانه در زیارات بپردازیم.
الف- جلوه‌هایی از محتوای احیاگرانه زیارات
زیارات در واقع حاوی یک دوره آموزش اصول اعتقادات ناب اسلامی است. می‌دانیم که اسلام و معارف آن در بعضی از ادوار تاریخ آنچنان بدست تحریفگران دچار تغییر و کتمان و تحریف و انزوا شد که از اسلام بجز اسمی باقی نماند و بدعت و جاهلیت و ضلالت جایگزین سنت و هدایت شد.
در این شرایط امام که خلیفه خدا و حافظ دین اوست برای احیای دین قیام می‌کند، چنانکه در زیارت جامعه می‌خوانیم «قد یحیی الله تعالی دینه بکم» نهضت امام حسین علیه‌السلام دقیقاً در دوره‌ای روی داد که به فرمودۀ آن حضرت «ان السنة قد امیتت و ان البدعة قد احییت» پس امام دست به نهضتی عظیم می‌زند که موجب احیای اسلام ناب محمدی و تفکیک جاودانی آن با اسلام خلافت جور و غصب میشود. آنچنان که در زیارت اربعین در مورد هدف قیام می‌خوانیم: «اللهم انی اشهد انه ولیک و ابن ولیک... و منح النصح و بذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک من الجهاله و حیرة الضلالة.»
اینک با مروری بر زیارات ائمه اطهار علیهم السلام به جلوه‌هایی دیگر از احیای دین در این متون می‌پردازیم:
1- حکومتهای جور و تحریفگران همواره هم سعی در به فراموشی سپردن احکام و حدود و اصول و فروع دین کرده‌اند و هم اینگونه تبلیغ کرده‌اند که ائمه‌اطهار(ع) افرادی خارجی و بی‌دین بوده‌اند که حتی نماز نمی‌خوانده‌اند و باید مورد لعن و سب قرار گیرند. در این شرایط یک زائر امام در زیارت آنحضرت می‌خواند: «اشهد انک قد اقمت الصلوة و آتیت الزکوة و امرت بالمعروف و نهیت عن المنکر و جاهدت فی سبیل الله حق جهاده... و دعوت الی سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنة و عبدت الله مخلصاً حتی اتیک الیقین... قد حللت حلال الله و حرمت حرام الله و اطعت الله و رسوله و تلوت الکتاب حق تلاوته اشهد انک قد بلغت...»
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 3صفحه 386
این عبارات تقریباً در زیارت تمام ائمۀ اطهار علیه‌السلام تکرار میشود و علاوه بر خنثی کردن تبلیغات دشمنان موجب جهت‌دهی مسیر زندگی اسلامی زائر میشود.
2- زیارات منابعی بس عمیق و لطیف در تبیین توحید ناب و خالص است. همچنین دعای پس از زیارت حضرت امام رضا علیه السلام که با جمله: «اللهم انی اسئلک یا الله الدائم ملکه القائم فی عزة المطاع فی سلطانه المتفرد فی کبریائه المتوحد فی دیمومیه بقائه العادل فی بریته...» آغاز میشود و یا دعای صفوان که پس از زیارت ششم مطلقه حضرت علی علیه السلام در زیارت امام حسین(ع) آمده است، که در بخشی از آن می‌خوانیم: «... یا الله یا الله یا الله... یا من هو اقرب الی من حبل الورید و یا من یحول بین المرء و قلبه و یا من هو بالمنظر الاعلی و بالافق المبین و یا من هو الرحمن الرحیم علی العرش استوی و یا من یعلم خائنة الاعین و ما تخفی الصدور و یا من لما یخفی علیه خافیة یا من لا تشتبه علیه الاصوات و یا من لا تغلطه الحاجات و یا من لایبرمه الحاح الملحین...»
و البته به پیوست توحید، اشاراتی ظریف به صفات خداوند و از جمله صفت عدل خداوند شده است. چنانکه در همان زیارت امام رضا(ع) می‌خوانیم: «فکم من سیئه اخفاها حلمک حتی دخلت و حسنه ضاعفها فضلک حتی عظمت علیها مجازاتک جللت ان یخاف منک الا العدل و ان یرجی منک الا الاحسان و الفضل فامنن علی با اوجبه فضلک و لا تخذلنی بما یحکم به عدلک.»
بنابراین توحید ناب در متون زیارتی شیعه همواره زنده مانده است.
3- نبوت: زیباترین توصیفها و تجلیلها را در مورد پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) باید در زیارات بویژه در زیارت شخص آنحضرت جست که حاوی نکاتی بس دقیق و عمیق است.
4- معاد: وصف معاد در زیارات گاه آنچنان عینی و ملموس است که تحول معنوی عمیقی را در زائر موجب میشود که نمونه اوصاف قیامت را می‌توان در زیارت پیامبر اکرم(صلی‌الله علیه و آله) چنین دید: «اللهم... اعوذ بکرم وجهک ان تقیمنی مقام الخزی و الذل یوم تهتک فیه الاستار و تدر فیه الاسرار و الفضائح و ترعد فیه الغرایص یوم الحسره و الندامه یوم الافکه یوم الازفه یوم التغابن یوم الفصل یوم الجزاء یوما کان مقداره خمسین الف سنه یوم النفحه یوم ترجف الراجفة تتبعها الرادفه یوم النشر یوم العرض یوم یقوم الناس لرب العالمین یوم یفر المرء من اخیه و امه و ابیه و صاحبه و بینه یوم تشقق الارض و اکناف السماء یوم تأتی کل نفس تجادل عن نفسها یوم یردون الی الله فینبئهم بما عملوا یوم لا یفنی مولی عن مولی شیئاً و لا هم ینصرون الا من رحم الله انه هو العزیز الرحیم یوم یردون الی عالم الغیب و الشهاده یوم یردون الی مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 3صفحه 387
الله مولیهم الحق یوم یخرجون من الاجداث سراعا کانهم الی
نصب یوفضون و کانهم جراد منتشر مهطعین الی الداع الی الله یوم الواقعه یوم ترج الارض رجاً یوم تکون السماء کالمهل و تکون الجبال کالعهن و لا یسئل حمیم حمیما یوم الشاهد و المشهود یوم تکون الملائکه صفا صفا...»
می‌بینیم که محتوای زیارات دقیقاً بر آیات شریف قرآنی تطبیق دارد و مطالب متخذ از کتاب خداست.
5- امامت: در زیارت امامان طبعاً بحث امامت محوریت دارد و البته همچنانکه می‌دانیم محوریت تمام امور دین حتی توحید با ولایت است. چنانکه در زیارت جامعه کبیره می‌خوانیم: «من اراد الله بدابکم و من وحده قبل عنکم و من قصده توجه بکم...بموالاتکم تمت الکلمة(کلمة لا اله الا الله)» امام «محال معرفة الله» و «ارکان لتوحیده» است. امام ظهور صفات خداست و در زیارات امام دارای صفاتی اینچنین است: ثارالله، عین‌الله، اذن‌الله، خلیفة‌الله، جنب‌الله، حجةالله، یدالله، کلمة‌الله، حکمةالله، نورالله، سبیل الله و ... آری امام محور آسیاب دین بلکه عمود خیمه هستی است. در زیارات از امامان به عنوان هادیان راه هدایت یاد شده است. بنابراین «من اتاکم نجی و من لم یاتکم هلک» خداوند بوسیله امام انسانها را از گمراهی و لغزش نگه می‌دارد: «بکم اخرجنا الله من الذل و انقذنا من شفا جرف الهلکات».
و خداوند بوسیله امام معالم و نشانه‌ها و پیامهای دین و راه فساد و صلاح را باز می‌نماید: «بموالاتکم علمنا الله معالم دیننا و اصلح ما کان فسد من دنیانا» امام مبین و مفسر راستین وحی است، چرا که ائمه‌اطهار(ع) «حمله کتاب الله و تراجمة لوحیه» هستند و «آیات الله لدیکم» و کتاب خدا در فقه آنها مهجور است.
و البته امام برای انجام صحیح و کامل این وظایف سنگین باید معصوم از خطا و گناه و لغزش باشد: «اشهد انک طهر طاهر مطهر من طهر طاهر مطهر»، «عصمکم الله من الزلل و آمنکم من الفتن و طهرکم من الدنس و اذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا» و مهم آنکه نه معصومی که توان گناه نداشته باشد که معصوم متقی و خود نگه‌دار: «اشهد انکم الائمه الراشدون المهدیّون المعصومون... المتقون» در کنار تمام این عبارات یک نکته مکمل دقیق هم قرار گرفته و آن اینکه برای پرهیز و اجتناب از آنکه یک شیعه در مقام امام افراط و غلو کند، در مقدمه بسیاری از زیارات و در ورود به مشاهده شریفه ائمه‌اطهار علیهم‌السلام تاکید بر استحباب پرداختن به اذکار توحیدی و یاد خداوند همچون الله اکبر، الحمدلله، سبحان‌الله، لا اله الا الله شده است. چنانکه در
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 3صفحه 388
مقدمه زیارت جامعه کبیره به زائر توصیه میشود صد بار الله اکبر بگوید.
آنچنان که می‌بینیم در زیارات به شکل عمیق و موحدانه‌ای به تشریح و تبیین مقام و منصب جایگاه امام پرداخته شده است. نمونه بارز و شاید زیباترین و عمیقترین این زیارات همانا زیارت جامعه کبیره باشد که در آن قریب دویست و پنجاه صفت برای امام ذکر شده است. همچنین می‌توان به زیارت ششم مطلقه امام علی و برخی زیارت جامعه دیگر مراجعه کرد.
6- شفاعت: می‌دانیم که شفاعت یکی از مسائلی است که شیعه بدان معتقد است و دشمنان شیعه سعی می‌کنند با تعبیر و تحلیلی غیرمنطقی و غیر عملی از آن به عنوان حربه‌ای برای حمله به تشیع بهره گیرند. اینان گاه شفاعت را امری مشرکانه می‌خوانند و گاه عامل رکود و رخوت مسلمین. چرا که یک شیعه هر گناهی را مرتکب میشود به امید شفاعت اهل‌بیت(علیهم‌السلام) اما واقعیت این است که صرف‌نظر از مباحث نقلی و عقلی در این زمینه، حتی متون زیارات شیعی نیز بخوبی نشان می‌دهد که اولاً امام به عنوان یک «عبدصالح» خداوند یگانه و بی‌همتا و به اذن او برخی بندگان را شفاعت می‌کند و ثانیاً هر بنده‌ای، استحقاق شفاعت امام را پیدا نمی‌کند. بلکه صرفاً بنده‌ای را که معرفت راستین به دین داشته باشد و مطیع اوامر و نواهی خداوند متعال و شیعه به معنای پیرو نظری و عملی اهل‌بیت باشد، در برخی از گناهانی که از او سر زده متوسل به امام میشود. روشن است که این شفاعت خود احیای مرده است، احیای کسی است که اگر شفیعی واسطه بخشیدنش نشود، بخاطر گناه به بن بست و ناامیدی می‌رسد.
اینک به چند نمونه از متون زیارات در این مورد اشاره می‌کنیم:
الف- در زیارت امام کاظم علیه‌السلام می‌خوانیم: «اللهم و کما صبر علی غلیظ المحن و تجرع عضص الکرب و استلم لرضاک و اخلص الطاعه لک و محض الخشوع و استشعر الخضوع و عادی البدعة و اهلها و لم یلحقه فی ثمامن اوامرک و نواهیک لومة لائم صل علیه صلوة نامیة منیفة زاکیة توجب له بها شفاعه امم من خلقک...»
ب- در دعای پس از زیارت عاشورا می‌خوانیم: «یا امیرالمومنین و یا اباعبدالله اتیتکما زائرا و متوسلاً الی الله ربی و ربکما و متوجهاً الیه بکما و مستشفعاً بکما الی الله فی حاجتی... فلا اخیب و لایکون منقلبی منقلباً خائباً خاسراً و لاحول و لاقوه الا بالله مفوضاً امری الی الله ملجاء ظهری الی الله و متوکلاً الی الله و اقول حسبی الله...»
ج- در زیارت امام حسین علیه‌السلام در شبهای قدر می‌خوانیم: «اتیتک یا مولای یا بن
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 3صفحه 389
رسول‌الله زائراً عارفاً بحقک موالیاً لاولیائک معادیاً لاعدائک مستبصراً بالهدی الذی انت علیه عارفاً بضلالة من خالفک فاشفع لی عند ربک».
د- در زیارت مطلقه امیرالمؤمنین می‌خوانیم: «اللهم کما مننت علی بمعرفته فاجعلنی من شیعته و ادخلنی الجنة بشفاعته یا ارحم الراحمین» می‌بینیم که اولاً از خدا می‌خواهیم، ثانیاً معرفت مقدمه کار است و ثالثاً شخص اول باید تقاضا کند تا پیرو امام باشد و سپس مشمول شفاعت آن حضرت قرار گیرد.
هـ- در زیارت جامعه کبیر می‌خوانیم: «فثبتنی الله ابدا ما حییت علی موالاتکم و محبتکم و دینکم و وفقنی لطاعتکم و رزقنی شفاعتکم و جعلنی من خیار موالیکم التابعین لما دعوتم الیه و جعلنی ممن یقتص آثارکم و یسلک سبیلکم... فبحق من ائمتکم علی سره و استرعاکم امر خلقه و قرن طاعتکم بطاعته لما استوهبتم ذنوبی و کنتم شفعایی فانی لکم مطیع من اطاعکم فقد اطاع الله و من عصاکم فقد عصی الله...»
7- رجعت نیز از دیگر اموری است که علاوه بر استدلالهای قرآنی و حدیثی پیرامون آن، در متون زیارات هم مورد تأکید قرار گرفته است و یک زائر ائمه اطهار علیه‌السلام این جمله را بارها تکرار می‌کند که: «انی لکم مؤمن و بایابکم موقن.» و در زیارت جامعه می‌خواند: «مومن بایابکم مصدق برجعتکم منتظر لامرکم مرتقب لدولتکم...»
در زیارات به بسیاری از دیگر مسائل اعتقادی اشاره شده که به خاطر گریز از اطاله کلام، از بررسی آنها خودداری می‌کنیم.
ب- جلوه‌هایی از محتوای انقلابی و ستم‌ستیزانه زیارات
تاکنون دیدیم که یک زائر امام در متن زیارت با یک دورۀ کامل و عمیق معارف دینی آشنا میشود. اینک برآنیم تا نشان دهیم که در زیارات علاوه بر معرفت به محبت به اولیای خدا که بغض به دشمنانشان را در پی دارد، نیز پرداخته شده است و علاوه بر محبت و بغض که یک امر عاطفی و شخصی است، به ابعاد اجتماعی و سیاسی هم توجه خاص شده است تا آنجا که یک زائر بر اساس متون زیارات، انسانی ضدستم و انقلابی و خواستار تحول در جامعه به سوی کمال و حامی مظلومین و خصم ظالمین، پرورش می‌یابد.
در سیره پیامبر اکرم می‌بینیم که آن حضرت بارها به زیارت شهدا از جمله شهدای جنگ احد و به ویژه عمویشان حضرت حمزه می‌رفته‌اند. تردیدی نیست که این زیارت، یک زیارت مجاهدپرور
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 3صفحه 390
است و تجلیل از مقام شهید و شهادت و جهاد در راه خدا با شرک و کفر و ستم تا آخرین نفس. جالب آنکه امام حسین نیز در آغازین مرحله از قیام خویش در مدینه به زیارت پیامبر می‌رود و در سخنانی که در زیارت جدش می‌گوید به صراحت تمام به نهضت خود و انگیزه و هدف و حتی نتیجه آن اشاره می‌کند: «ان بایعت کفرت و ان ابیت قتلت»
اینک به چند جلوه و نمونه از زیارات که حاوی مطالب انقلابی و ستم‌ستیزانه است می‌پردازیم:
1- نویسندگان کتب زیارات در آداب زیارت به ویژه زیارت امام حسین علیه‌السلام نوشته‌اند که یکی از آداب زیارت «دعای مظلوم بر ظالم است» یعنی مقدمه زیارت یک زائر این است که ظالم را بشناسد و جرأت لعن و نفرین بر او را پیدا کند.
2- وجود مکرر و فراوان تعابیری همچون: «انی سلم لمن سالمکم و حرب لمن حاربکم» در زیارات قطعاً تأثیری بس عمیق بر زائر امام دارد، تا آنجا که او را به صحنۀ مبارزات قهرآمیز و حتی جنگ علیه کسانی که امامان با آنان در جنگند، می‌کشاند.
3- تولی و تبری: تولی دوست داشتن کسانی است که با ستمگران زمان خویش و با نفس ستم در هر زمان مخالف بوده‌اند. دوست داشتن امام کاظم یعنی دوست داشتن بزرگترین دشمن هارون. دوست داشتن کسی که هارون او را به زندان انداخته و نهایتاً به شهادت رسانده است. پس حتی تولی در بطن خود دارای روح ستم‌ستیزی است.
در متون زیارات، یک شیعه بارها و بارها با امام خود بیعت می‌کند و اصرار می‌ورزد که: «فمعکم معکم لا مع عدوکم» درود و سلام فرستادن بر امام حسین علیه‌السلام و دیگر اعضای نهضت آن حضرت با این عبارت که: «السلام علیک یا اباعبدالله الحسین و علی من ساعدک و عاونک و اساک بنفسه و بذل مهجه فی الذب عنک...» قطعاً محبت یک زائر را نسبت به مولایش و راه و مکتب مولایش نشان می‌دهد. البته خود نفس زیارت نشان دهنده ارادت و علاقه و ارتباط معنوی زائر با امام است.
اما تبری از دشمنان اهل‌بیت(علیهم‌السلام) شاید بیشتر حاوی عنصر ستم‌ستیزی و قیام باشد. تبری بیزاری از دشمنان ائمه است، چه یزید و چه هارون و چه متوکل و چه هر حاکم دیگری در هر عصری.
شاید در هیچ متنی همچون متون و لسان ادعیه و زیارات ما به صراحت تمام با اصل تبری
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 3صفحه 391
مواجه نشویم.
اگر یک سوی زیارات سلام بر امامان است، در سوی دیگر آن لعن و نفرین بر دشمنان و قاتلان آنها می‌باشد که زیارات عاشورا نمونه زیبایی از آن است که نه تنها لعن بر قاتل حسین که بر قاتلین، کمک‌کنندگان به قتل، مشایعت کنندگان قاتلان و آنانکه اسبهای آنان را زین کردند و مهار کشیدند و نقاب بستند و مهیا کردند، و حتی آنانکه شنیدند و به آن راضی بودند، لعن فرستاده میشود. همچنین از یزید و شمر و عمرسعد و خاندان بنی‌امیه به صراحت نام برده و مورد لعن قرار می‌گیرند.
در اینجا برای نشان دادن جهت‌گیری این تبراها و آشنایی بیشتر با مضامین آنها چند نمونه را نقل می‌کنیم:
«اللهم العن قتلة امیرالمؤمنین و قتلة الحسن و الحسین علیهم السلام و قتلة اهل‌بیت نبیک اللهم العن اعداء آل محمد و قتلتهم و زدهم عذاباً فوق العذاب و هواناً فوق هوان و ذلاً فوق ذل و خزیاً فوق خزی اللهم دعّهم الی النار دعّا ًو ارکسم فی الیم عذابک رکساً و احشرهم و ابتاعهم الی جهنم زمراً»
«اللهم العن الذین بدلو نعمتک و استحلوا نبیک و جحدوا بایاتک و سخروا بامامک و حملوا الناس عی اکناف آل محمد اللهم انی اتقرب الیک باللعنه علیهم و البرائه منهم فی دنیا و الاخره یا رحمن»
«السلام علیک یا فاطمة... اشهد الله و رسله و ملائکته انی راض عن رضیت عنه ساخط علی من سخطت علیه متبرء ممن تبرئت منه موال لمن والیت معاد لمن عادیت مبغض لمن ابقضت محب لمن احببت»
«... اللهم و ادخل علی قتلة انصار رسولک و علی قتلة امیرالمؤمنین و علی قتله‌الحسن و الحسین و علی قتلة انصار الحسن و الحسین و قتلة من قتل فی ولایة آل محمد اجمعین عذاباً الیما مضاعفاً فی اسفل درکاً من الجحیم»
«اللهم العن اول ظالم ظلم حق محمد و آل محمد و آخر تابع له علی ذلک اللهم اللعن العصابة التی جاهدت الحسین و شایعت و بایعت و تابعت علی قتله اللهم العنهم جمیعاً...»
«اللهم خص انت اول ظالم بالعن منی و ابداء به اولاً ثم العن الثانی و الثالث و الرابع اللهم العن یزید خامساً و العن عبیدالله بن زیاد و ابن مرجانة و عمر بن سعد و شمرا و آل ابی‌سفیان و آل زیاد و آل
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 3صفحه 392
مروان الی یوم القیامة»
«فمعکم معکم لا مع غیرکم امنت بکم و تولیت اخر کم بما تولیت به اولکم و برئت الی الله عز و جل من اعدائکم و من الجبت و الطاغوت و الشیاطین و حزبهم الظالمین لکم الجاحدین لحقکم و المارقین من ولایتکم و الغاصبین لارثکم الشاکین فیکم المنحرفین منکم و من کل ولیجة دونکم و کل مطاع مواکم و من الائمة الذین یدعون الی النار.»
4- در متون زیارات ائمۀ اطهار دارای صفاتی همچون اولوالامر، خلیفة الله فی ارضه، ساسة العباد هستند که دقیقاً همان صفاتی است که خلفای اموی و عباسی و دیگر ستمگران غاصب برای خود و تنها برای خود، قائل بودند و تبلیغات وسیع می‌کردند که امامان را فاقد این صفات نشان دهند.
5- در زیارات ائمه اطهار (علیهم‌السلام) رسماً به عنوان کسانی که به قسط و عدل عمل می‌کردند و خواهان و آمر به قسط و عدل بوده‌اند، معرفی شده‌اند. چنانکه در زیارات امام علی علیه‌السلام می‌خوانیم: «انت القاسم بالسویة و العادل فی الرعیة» و در خطاب به امام حسین علیه السلام می‌گوییم: «اشهد انک قد امرت بالقسط و العدل و دعوت الیهما» «اشهد انک قلت حقا و نطقت صدقا»
بر این اساس یک زائر امام از خداوند توفیق درک حکومت امام را می‌کند و از خدا تقاضای خونخواهی امام را می‌نماید: «فاسئل الله الذی اکرمنی بمعرفتکم و معرفة اولیائکم و رزقنی البرائة من اعدائکم ان یجعلنی معکم... و ان یرزقنی طلب ثارکم مع امام هدی ظاهر ناطق بالحق منکم...» «منتظر لامرکم مرتقب لدولتکم»
6- در متون زیارتی شیعه علاوه بر زیارت اهل‌بیت علیهم‌السلام زیارتهایی در مورد شهدای اسلام و قیام کنندگان علیه ستمگران و خلفای جائر وجود دارد. این زیارتنامه‌ها عمدتاً در تمام زیارتگاههای امامزادگان و بزرگان دین و علویان و فاطمیان خوانده میشود و یک زائر خطاب به این شهدا و بزرگان بارها تکرار می‌کند: «یا لیتنی کنت معکم فافوز فوزاً عظیما» در اینجا بخشی از یک زیارت مربوط به شهدا را می‌آوریم: «السلام علیکم یا انصار الله و انصار رسوله و انصار علی بن ابیطالب و انصار فاطمة و انصار الحسن و الحسین و انصار الاسلام اشهد انّکم لقد نصتحم لله و جاهدتم فی سبیله فجزاکم الله عن الاسلام و اهله افضل الجزاء فزتم و الله فوزا عظیما یا لیتنی کنت معکم فافوز فوزا عظیما اشهد انکم احیاء عند ربکم ترزقون اشهد انکم الشهداء و السعداء و انکم الفائزون فی درجات العلی»
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 3صفحه 393
7- همچنان که قبلاً اشاره شد اگر چه تمام عبارات زیارات ائمه اطهار علیهم السلام دارای مضامین ضد جور و ستم است، اما این مضامین در زیارات مربوط به امام حسین علیه‌السلام شدت بیشتری می‌گیرد قابل توجه آن که در بین زیارات اهل‌بیت بیش از همه تأکید بر زیارت اباعبدالله الحسین شده است.
امام حسین استمرار حرکت الهی تاریخ و نهضتهای انبیاست. زیارت وارث و بسیاری از دیگر زیارات با سلام بر تمام انبیا به ویژه پیامبران اولوالعزم شروع میشود. تا این مسیر از طریق پیامبر خاتم به علی و فاطمه و سپس امام حسین علیه السلام می‌رسد. درگیری حق و باطل، درگیری نوح با ملأ و مترفین، نزاع ابراهیم با نمرود، تخاصم موسی با فرعون، برخورد عیسی با قیصر و نبرد محمد(ص) با سران جاهلیت، اینک در درگیری حسین و یزید متجلی شده است. و یک زائر حسین این درگیری را به تمام تاریخ و به تمام جبهه‌های نبرد حق و باطل گسترش می‌دهد و البته معلوم است که او خود با حرکت عارفانه و عاشقانه خود مبنی بر زیارت امام حسین علیه‌السلام خویش را در کدام جبهه قرار می‌دهد.
ج- جلوه‌هایی از افشاگریهای تاریخی در زیارات
تاکنون به مضامین اعتقادی و انقلابی زیارات اشاره داشتیم که عناصر طبیعی زیارات شیعی می‌توانند باشند. اما حضور جنبه‌های فراوانی از حقایق تاریخی در متون زیارات بس جالب توجه می‌نماید. گویا سراغ دین را تنها نباید در اعتقادات شخصی و اجتماعی جست بلکه دین در تاریخ جلوه کرده است و تاریخ نیز می‌تواند تجلی دین باشد. اما کدام دین؟ به نظر می‌رسد این تنها بدین معنا صحیح می‌تواند باشد که دین ائمه اطهار که همانا اسلام ناب محمدی است، در تاریخ و سیره آنان جلوه کرده و دین خلفای جور و دیگران در تاریخ آنها. بنابراین برای شناخت کامل ائمه اطهار علیهم‌السلام باید سیره و تاریخ آنان نیز زنده بماند. اگر امامان معتقد به مبارزه با ستم بوده‌اند، خود نیز قطعاً در این راه تلاش کرده‌اند و اگر در این راه تلاش کرده‌اند باید به نوعی این مبارزات ثبت شده و برای شیعیان آن بزرگواران باقی بماند. تاریخ و مورخین البته این وظیفه سنگین را به عهده داشته‌اند. اما اگر مورخ این وظیفه را بدرستی انجام ندهد و یا تسلیم زر و زور و آلت تزویر و تحریف شود و دست به کتمان و تحریف بزند چه باید کرد؟ سوگمندانه باید گفت که این کار در بسیاری از ابعاد تاریخ به ویژه تاریخ صدر اسلام رخ داده است.
اینک ما بدون در نظر گرفتن داده‌های منابع تاریخی به جلوه‌هایی از افشاگریها و نقل حوادث و
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 3صفحه 394
حقایق تاریخی در زیارات می‌پردازیم:
1- حضرت فاطمه سلام‌الله علیها: اگر فاطمه در مظلومیت تمام به شهادت رسید و مدفون شد، اگر تاریخ حتی کلمه‌ای درباره فاطمه نگوید، زائر فاطمه آن حضرت را به صفاتی اینچنین سلام و درود می‌گوید: «السلام علیک ایتها الصدیقة الشهیدة، المظلومة المغضوبة، المضطهدة، المقهورة، المغصوبة حقها، الممنوعة ارثها، المکسورة ضلعها، المظلوم بعلها، المقتول ولدها.»
همچنین در زیارات امیرالمؤمنین در روز غدیر می‌خوانیم: «... و الامر الاعجب و الخطب الافظع بعد جحدک حقک، غصب الصدیقة الطاهرة الزهرا سیدة النساء فدکاً ورد شهادتک...»
2- درباره حضرت علی علیه‌السلام نیز در زیارات نکات مهمی آمده که از نظر یک مورخ پژوهشگر حائز اهمیت است. نمونه بارز آن را می‌توان در زیارت امیرالمؤمنین در روز غدیر خم و زیارت جامعه ائمة المؤمنین و دعای ندبه و زیارات مخصوصه و مطلقۀ آنحضرت دید و خواند.
به عللی که باید این علل را در حوادث نیمه اول قرن اول هجری جست، خلفای جور و اتباع آنان سعی کرده‌اند بیشترین کتمانها و تحریفها را در زندگانی و سیره حضرت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام بکار گیرند و شاید به همین دلیل است که آن حضرت در یکی از زیارات با وصف «اول مظلوم» توصیف شده است.
احادیث فراوانی که با پول امویان و خیانت برخی از به اصطلاح اصحاب و تابعین جعل شد، از امام علی(ع) چهره‌ای بس زشت و ناروا ساخت. اما تمام حقیقت را نمی‌توان همواره پنهان داشت و آنانکه در جستجوی حقیقت بودند به خورشید رسیدند.
در متون زیارتی ائمۀ اطهار شاید درباره هیچ امامی همچون امام علی افشاگریهای تاریخی وجود نداشته باشد. چنانکه زیارت امام در روز غدیر خم یک دور اجمالی از حوادث زندگانی آن حضرت است با استناد به حدود چهل آیه شریفه قرآن و چند حدیث نبوی و علوی. در اینجا ضمن گریز از طولانی شدن مقاله به ناچار به قسمتهایی از این افشاگریها می‌پردازیم: (سعی شده نقل مطالب تا حد امکان مطابق زندگی آنحضرت از ولادت تا شهادت باشد.)
«السلام علی المولود فی الکعبه و الزوج فی السماء اشهد انک اخو رسول الله و وصیه و وارث علمه و امینه علی شرعه و خلیفته فی امته و اول من آمن بالله ... لک المواقف المشهوره و المقامات المشهورة و الایام المذکوره. یوم بدر و یوم الحزاب اذ زاغت الابصار و بلغت القلوب الحناجر و تظنون
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 3صفحه 395
بالله الظنونا هنالک ابتلی المؤمنون و زلزلوا زلزالا شدیدا و اذ یقول المنافقون والذین فی قلوبهم مرض ما وعدنا الله و رسوله الّا غرورا و اذ قالت طائفة منهم یا اهل یثرب لامقام لکم فارجعوا و یستأذن فریق منهم النبی یقولون ان بیوتنا عورة و ماهی بعورة ان یریدون الا فرارا و قال الله تعالی و لما رای المؤمنون الاحزاب قالوا هذا ما وعدنا الله و رسوله و صدق الله و رسوله و مازادهم الا ایمانا و تسلیما فقتلت عمروهم و هزمت جمعهم ورد الله الذین کفروا بغیظهم لم ینالوا خیرا و کفی الله المؤمنین القتال و کان الله قویا عزیزا و یوم احد اذ یصعدون و لایلون علی احد و الرسول یدعوهم فی اخریهم و انت تذود بهم المشرکین عن النبی ذات الیمین و ذات الشمال حتی ردهم الله تعالی عنکما خائفین و نصربک الخاذلین. و یوم حنین علی ما نطق به التنزیل اذ اعجبتکم کثرتکم فلم تغن عنکم شیئاً و ضاقت علیکم الارض بما رحبت ثم ولیتم مدبرین ثم انزل الله سکینة علی رسوله و علی المؤمنین و المؤمنون انت و من یلیک و عملک العباس ینادی المنزلین یا اصحاب سورة البقرة یا اهل بیعة الشجرة حتی استجاب له قوم قد کفیتهم المؤنه و تکفلت دونهم المعونة... و یوم خیبر اذا اظهر الله خور المنافقین و قطع دابر الکافرین و الحمدلله رب العالمین...»
«السلام علیک ایها المتصدق بالخاتم فی المحراب السلام علیک یا قاتل خیبر و قالع الباب السلام علیک یا من دعاه خیر الانام للمبیت علی فراشه فاسلم نفسه للمنیة و اجاب...»
«اشهد انک اول مظلوم و اول من غُصب حقه» «اشهد انک ما اتقیت ضارعا و لا امسکت عن حقک جازعا و لا احجمت عن مجاهدة غاصبیک ناکلا و لا اظهرت الرضی بخلاف ما یرضی الله مداهنا و لا وهنت لما اصابک فی سبیل الله و لاضعفت و لااستکنت عن طلب حقک مراقبا معاذ الله ان تکون کذلک بل اذ ظُلمت احتسبت ربک و فوضت الیه امرک و ذکرتهم فما ادّکروا و وعظتهم فما اتعظوا و خوفتهم الله فما تخوفوا...»
«... کم من امر صدّک عن امضاء عزمک فیه التقی و اتبع غیرک فی مثله الهوی فظن الجاهلون انک عجزت عما الیه انتهی ضل و الله الظان لذلک و ما اهتدی و لقد اوضحت ما اشکل من ذلک لمن توهم وامتری بقولک صلی الله علیک قد یری الحول القلب وجه الحیلة و دونها حاجز من تقوی الله فیدعها رای العین...»
«انت القاسم بالسویة و العادل فی الرعیة و العالم بحدود الله من جمیع البریة»
«و اذ ماکرک الناکثان فقالا نرید العمرة فقلت لهما لعمر کما ما تریدان العمرة لکن تریدان الغدرة فاخذت البیعة علیهما وجدّدت المیثاق فجدّا فی النفاق فلما نبهتهما علی فعلهما اغفلا و عادا و ما انتفعا
و کان عاقبة امرهما خسر اثم تلاهما اهل الشام فسرت الیهم بعد الاعذار و مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 3صفحه 396
هم لایدینون دین الحق و لایتدبرون القرآن همج رعاع ضالون و بالذی انزل علی محمد فیک کافرون و لاهل الخلاف علیک ناصرون ...لک سابقة الجهاد علی تصدیق التنزیل و لک فضیلة الجهاد علی تحقیق التأویل و عدوک عدو الله جاهد لرسول الله یدعو باطلا و یحکهم جائرا و یتامر غاصبا و یدعو حزبه الی النار و عمار یجاهد و ینادی بین الصفین الرواح الرواح الی الجنة و لمّا استسقی فسُقی اللبن کبّر و قال قال لی رسول الله صلی الله علیه و آله آخر شرابک من الدنیا ضیاح من لبن و تقتلک الفئة الباغیة فاعترضه ابوالعادیة الفزاری فقتله...»
«... و الامر الاعجب الخطب الافظع بعد جحدک حقک غصب الصدیقة الطاهرة الزهرا سیدة النساء فدکا و ردّ شهادتک و شماره السیدین سلالتک و عترة المصطفی ... ثم افرضوک سهم ذوی القربی مکرا و احادوه عن اهله جورا فلما ال الامر الیک اجریتهم علی ما اجریا رغبة عنهما بما عندالله لک فاشبهت محنتک بهما محن الانبیاء علیهم السلام عند الوحدة و عدم الانصار... ثم محنتک یوم صفین و قد رفعت المصاحف حیلة و مکرا فاعرض الشک و عزف الحق و اتبع الظن... لما رفعت المصاحف قلت یا قوم انما فتنتم بها و خدعتم فعصوک و خالفوا علیک و استدعوا نصب الحکمین فابیت علیهم و ابرات الی الله من فعلهم و فرضته الیهم فلما اسفر الحق و سفه المنکر و اعترفوا بالزلل و الجور عن القصد اختلفوا من بعده و الزموک علی سفه التحکیم الذی ابیته و احبوه و حظرته و اباحوا ذنبهم الذی اقترفوه و انت علی نهج بصیره و هدی و هم علی سنن ضلالة و عمی فما زالوا علی النفاق مصرّین و فی الغی مترددین حتی اذاقهم الله و بال امرهم فامات بسیفک من عاندک فشقی و هوی و احیی بحجتک من سعد فهدی و لما رایت ان قتلت الناکثین و القاسطین و المارقین و صدقک رسول الله صلی الله علیه و آله وعده فاوفیت بعهده قلت اما ان اَن تخضب هذه من هذه ام متی یبعث اشقاها واثقا بانک علی بینة من ربک و بصیرة من امرک...»
3- در زیارات از حسنین علیهماالسلام به عنوان: «امامین شهیدین مظلومین مقتولین» یاد شده و این عبارات بویژه در مورد امام حسن محل توجه فراوان است و افشاگر شهادت مظلومانه آنحضرت.
4- در زیارات مربوط به امام حسین(ع) نیز حقایق بسیاری در مورد امویان افشا شده است.
می‌دانیم که بنی‌امیه تلاش فراوان کردند که نشان دهند یزید قصد قتل حسین را نداشته و قاتل حسین نه یزید که شمر و سنان و عمرسعد بوده‌اند و حتی حسین قصد بیعت با یزید را داشته است.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 3صفحه 397
هدف از این تبلیغات این بود که حداقل شیعه پس از حسین، با دیگر خلفا طریق مسالمت و حتی تأیید پیشه کند. اما زائر حسین در کنار این تبلیغات حکومت، در زیارت آنحضرت می‌خواند: «فقد قاتل کریما و قتل مظلوما... فقتلوه بالعهد المعتمد...» و «اللهم العن یزید ... و آل ابی‌اسفیان و آل‌زیاد و آل‌مروان و بنی‌امیة قاطبة...»
قابل توجه آنکه در زیارت عاشورا می‌خوانیم که بنی‌امیه روز عاشورا را جشن میگرفتهاند و متبرک می‌شمرده‌اند. همچنین در این زیارت تصریح شده که بنی‌امیه مورد لعن پیامبر صلی الله علیه و آله قرار گرفته‌اند.
5- امام سجاد نیز همچون دیگر ائمه‌اطهار به مرگ طبیعی از دنیا نرفته است، بلکه به شهادت رسیده است. تلاش حکومت اموی و دیگر تحریفگران برای طبیعی جلوه دادن مرگ امام با این عبارات زیارات ایشان بینتیجه می‌نمود: «السلام علیک یا بن الحسین الشهید السلام علیک ایها الشهید و ابن الشهید المظلوم»
همچنین از عبارت: «علی بن الحسین سید العابدین المحجوب من خوف الظالمین». تا حدی می‌توان به جور سیاسی زمان امام سجاد و میزان اختناق موجود و مبارزات امام پی برد.
6- در زیارت امام موسی کاظم علیه السلام- که هارون بسیار سعی داشت رابطه خود با امام را که خوب جلوه دهد و مرگ امام را طبیعی بنمایاند- می‌خوانیم: «اللهم صل علی محمد و اهل بیته و صل علی موسی بن جعفر ... المضطهد بالظلم و المقبور بالجور و بالمعذب فی قعر السجون و ظلم المطامیر ذی الساق المرضوض بحلق القیود و الجنازه المنادی علیها بذل الاستخاف و الوارد علی جده المصطفی و ابیه المرتضی و امه سیدة النساء بارث مغصوب و ولاء مسلوب و امر مغلوب و دم مطلوب و سم مشروب. السلام علیک ایها المقتول الشهید.»
7- در مورد امام رضا علیه‌السلام نیز می‌دانیم که مأمون خلیفه هوشمند و زیرک عباسی سعی فراوان داشت که مرگ آن حضرت را طبیعی جلوه دهد. تا آنجا که برخی متون تاریخی نیز همسویی با او کرده و مرگ امام را به سبب بیماری می‌دانسته‌اند. اما یک زائر امام رضا در زیارت آن حضرت نیز به صراحت می‌خواند: «السلام علی ایها الصدیق الشهید.»
نتیجه
آنچه تاکنون عرضه شد حاصل نظری اجمالی در متون زیارات بود و البته اگر با دقت و مجال بیشتر و بهتری بدین امر پرداخته شود، قطعاً نکات و مطالب بس فراوان دیگری استخراج خواهد شد.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 3صفحه 398
در مجموع بحث به این نتیجه می‌رسیم که زیارات ائمه اطهار علیهم‌السلام دقیقاً تجلی فرهنگ عاشورا است. همچون نهضت حضرت سید الشهدا زیارات نیز احیاگر دین، افشاگر حقایق و ستم‌ستیز و مجاهدپرور است. لذا این زیارات نه تنها عامل ایستایی جامعه و تبدیل تشیع سرخ به تشیع سیاه نمی‌شود، که خود عامل بقای دین و سرودن حماسههای مکرر عاشورایی میشود.
اینگونه است که در انقلاب اسلامی نیز اتصال معنوی با اهل‌بیت علیهم‌السلام از طریق زیارات دقیقاً در راستای حرکت قهر آمیز و انقلابی امت قرار می‌گیرد. مگر نه این است که رهبر کبیر انقلاب، شب همه شب، در نجف خواندن زیارت جامعه و زیارت عاشورا و امثال آن را بر خود فرض می‌دانست.
... و مگر نه این است که در شبهای عملیات و حمله بر پیکر شرک زمان، این زیارت عاشورا و «حرب لمن حاربکم» بود که روحیه رزمنده را پر می‌کشید و به عرش می‌رساند و کسی را قدرت جلوگیری او نبود.
آری برای زنده نگه‌داشتن اسلام و انقلاب و امام، باید سیدالشهدا سلام الله علیه زنده بماند و برای زنده ماندن آنحضرت و فرهنگ عاشورائیش باید اتصال معنوی با آن امام همواره برقرار باشد و چه وسیلهای برتر از زیارات شریفهای که ائمه‌اطهار، خود در اختیار ما نهاده‌اند. پس به زیارات بیشتر رو آوریم که گویی زیارات نیز همچون دعا، قرآن صاعدند.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 3صفحه 399
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 3صفحه 400
پای نوشتها:
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر 3صفحه 401