مبحث سوم: در تزاحم موجبات
مسأله 1 ـ اگر سبب و مباشر، اجتماع نمایند پس با مساوات آن ها یا این که مباشر قوی تر باشد، مباشر ضامن است؛ مانند اجتماع دافع (هل دهنده) و حافر (حفر کننده). و اجتماع قرار دهندۀ اشیاء لغزنده و نصب کنندۀ کارد و دافع و اجتماع روشن کنندۀ آتش با کسی که انداخته و اجتماع بنا کنندۀ دیوار متمایل با کسی که دیوار را ریخته. و اگر مباشر، ضعیف و سبب، قوی باشد، پس ضمان بر سبب است مانند این که چاهی را در خیابان حفر نماید و آن را بپوشاند پس غیر او شخص سومی را با جهل او به قضیه، دفع نماید پس در چاه بیفتد، ضمان بر حفر کننده است.
مسأله 2 ـ اگر دو سبب جمع شوند، ظاهر آن است که ضمان بر سببی است که تأثیرش زودتر است، اگرچه حدوث آن دیرتر باشد؛ مانند این که چاهی را در خیابان حفر نماید و دیگری سنگی را در کنار آن قرار دهد پس شخصی به سنگ خورده در چاه بیفتد، ضمان برقرار دهنده سنگ است. و اگر کاردی را در چاه نصب کند، پس کسی در چاه روی کارد بیفتد، ضمان بر حفر کنندۀ چاه است. و اگر کسی سنگی را قرار دهد و کسی دیگر، سنگی را پشت آن قرار بدهد پس شخصی به سنگ بخورد و روی سنگ دیگر بیفتد ضمان بر کسی است که این شخص به سنگ او خورده است و به همین منوال. این با تساوی آن ها است در عدوان، ولی اگر یکی از آن ها عدوان داشته باشد، ضمان فقط بر او می باشد، مانند
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 2صفحه 606
این که شخصی سنگی را در ملک خود قرار دهد و متعدّی چاهی را حفر کند، پس کسی به سنگ بخورد و در چاه ساقط شود، ضمان بر حفر کننده متعدّی است.
مسأله 3 ـ اگر چاه کم عمقی را حفر کند پس غیر او، آن را عمیق نماید، پس آیا ضمان بر اولی است ـ به جهت سبقت او ـ یا بر دومی است یا بر هر دو؟ چند احتمال است که ارجح آن ها اولی است.
مسأله 4 ـ اگر دو نفر یا بیشتر مثلاً در قرار دادن سنگ مشترک باشند، پس ضمان بر تمام آن ها است؛ و ظاهر آن است که ضمان به طور مساوی است اگرچه نیروهایشان مختلف باشد.
مسأله 5 ـ اگر دو نفر در چاه بیفتند پس هر یک از آن ها به واسطه تصادم با دیگری، هلاک شود ضمان بر حفر کننده است.
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 2صفحه 607