توضیحی پیرامون بطلان تعصیب و عول
مسأله 1 ـ ورثۀ میت که موجودند اگر با فرض وارث باشند چند صورت دارد:
اولی: موردی است که ترکۀ میت بدون کم و زیاد به اندازۀ سهام مفروض باشد، مانند این که وارث میت، پدر و مادر و دخترهای متعدد باشند، پس دو ثلث مال دخترها و یک ثلث مال پدر و مادر است که برای هر کدام آن ها سدس می باشد.
دومی: موردی است که ترکه بیشتر از سهام باشد؛ پس این زیادی بر صاحبان فرض ها برمی گردد و به «عُصبۀ» میت داده نمی شود. و «عُصبه» هر مردی است که بدون واسطه یا با واسطۀ ذکور به میت انتساب دارد. پس اگر وارث به یک دختر و مادر منحصر باشد نصف آن به عنوان فرض به دختر و سدس آن به فرض به مادر داده می شود و ثلث باقی مانده به طور چهار یک به نسبت سهمشان، به آن ها رد می شود. و اگر وارث او به دخترهای متعدد و مادر منحصر باشد دو ثلث آن به فرض به دخترها و سدس آن به فرض به مادر داده می شود و سدسی که باقی مانده است به طور پنج یک به نسبت سهامشان به آن ها رد می شود و عصبه در دهانشان خاک است (و نصیبی از ارث ندارند).
سومی: موردی که ترکه کمتر از سهام باشد و این به وجود یک دختر یا دو دختر و بیشتر یا یک خواهر پدر و مادری یا پدری یا دو خواهر این چنینی و بیشتر در ورثه است، پس نقص ترکه فقط بر آن ها برمی گردد و نقص به واسطۀ عول بر همۀ آن ها به نسبت وارد نمی شود، پس اگر وارث میت، دختر و زوج و پدر و مادر باشند، فرض زوج و پدر و مادر به آن ها داده می شود، و نقص که نصف سدس است، بر دختر وارد می شود. و اگر در همین
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 2صفحه 403
فرض، دخترها متعدد باشند نقص آن که ربع باشد بر آن ها وارد می شود. و همچنین است در مثال های دیگر.
مسأله 2 ـ زیاده بر فرض ها بر چند طایفه از صاحبان فروض رد نمی شود: از جملۀ آن ها زوجه است مطلقا؛ پس فرض زوجه داده می شود و بقیۀ آن بر غیر زوجه از طبقات حتی امام علیه السلام ردّ می شود. و از جملۀ آن ها زوج است؛ پس فرض او داده می شود و بقیۀ آن بر غیر او رد می شود، مگر این که وارث میت، منحصر به او و به امام علیه السلام باشد که در چنین صورتی نصف آن علاوه بر فرض به او رد می شود. و از جملۀ آن ها مادر است با وجود حاجب از رد؛ چنان که گذشت. و از جملۀ آن ها برادر و خواهر مادری است مطلقا با وجود یک نفر از جد و جدۀ پدری یا یکی از برادر و خواهر پدر و مادری یا پدری؛ چنان که گذشت.
مسأله 3 ـ اولاد ذکور و همچنین اولاد اناث با وجود ذکور، به قرابت ارث می برند. و همچنین است پدر؛ به شرطی که میت فرزندی نداشته باشد. و همچنین است جد و جده مطلقا و برادر و خواهر پدر و مادری یا پدری به شرطی که ذکوری در بین آن ها باشد. و همچنین است تمام اصناف طبقۀ سوم از عموها و عمه ها و دایی ها و خاله ها و اولاد آن ها، پس تمام این ها به قرابت ارث می برند؛ نه به فرض.
مسأله 4 ـ اگر وارث به فرض با وارث به قرابت جمع شوند، پس فرض مال وارث به فرض است و بقیۀ آن مال وارث به قرابت است؛ پس اگر پدر و مادر با اولاد ذکور و اناث با هم باشند فرض پدر و مادر که دو سدس است به آن ها داده می شود و بقیۀ آن به قرابت مال اولاد است. و اگر وارث تنها پدر و مادر باشند سدس آن با وجود حاجب و ثلث آن در نبود حاجب به فرض مال مادر است و بقیۀ آن به قرابت مال پدر می باشد. و اگر خواهر یا خواهرهای پدر و مادری با جد و جدۀ مادری با هم باشند به خواهر یا خواهرها فرض داده می شود و بقیّۀ آن به قرابت مال جدوده است. و همچنین است غیر آنچه که ذکر شد.
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 2صفحه 404