فصل یازدهم
پیرامون وحی و قرآن
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 449
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 450
پیرامون وحی و قرآن
کلام الهی و تکلّم حق
انتساب صفت «متکلم» به خداوند
میزان در صفات ثبوتیه برای ذات مقدس واجب جَلَّ اسْمُه و صفات سلبیه آن است که هر صفت که] از [اوصاف کمالیه و از نعوت جمالیه است برای اصل حقیقت وجود و صرف ذات هستی، بی تعین آن به لباس تعینی و بدون تطور آن به عالَمی دون عالمی، و بالجمله] آنچه] به عین هویت هستی و ذات نوریۀ وجودیه رجوع کند، از صفات لازم الثبوت و واجب التحقق است برای ذات مقدس تعالی شأنُه. زیرا که اگر ثابت نباشد، لازم آید یا ذات مقدس صرف وجود و محض هستی نباشد؛ یا صرف وجودْ محض کمال و صرف جمال نباشد. و این هر دو در مشرب عرفان و مسلک برهان باطل است؛ چنانچه در محالّ خود مقرر است.
و هر صفت و نعتی که برای موجود ثابت نشود مگر پس از تنزل آن به منزلی از منازل تعینات و تطور آن به طوری از اطوار تقییدات و تعانق آن با مرتبه ای از مراتب قصور و تلازم آن با حدّی از حدود فتور، و بالجمله آنچه از ذات هستی نباشد و به حدود و ماهیات رجوع کند، از صفات لازم السلب و ممتنع التحقق است در ذات کامل علی الاطلاق. زیرا که ذات کامل مطلق و صرف وجود
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 451
چنانچه مصداق صرف کمال است مصدوقٌ علیه سلب نقایص و حدود و اَعدام و ماهیات است....
بالجمله، پس از آنکه معلوم شد میزان صفات ثبوتیه و سلبیه، می توان فهمید که... «تکلم» به این معنی عرفی و مفهوم متعارف که مورد سؤال راوی است صفت محدثۀ متجدده ای است که ذات حق تعالی منزه و مبرا از آن است. و این منافات ندارد با اثبات کلام و تکلم ذاتی از برای حق تعالی در مقام ذات، به یک معنای مقدس از تجدد و مبرای از حدوث.
و اجمال این مطلب شریف آنکه حقیقت «تکلم» متقوّم به خروج کلام از مخارج مخصوصه نیست. و این تقید و انصرافی که در عرف لغت و متعارف جمهور است از انس و عادت به ضمیمۀ اوهام و افکار ناشی است؛ و الا اصل معانی تقید و تعینی ندارد.
«علم» عبارت از صرف دانش و ظهور شی ء لَدی العالِم است، و مقید به آن نیست که با آلات مادیه، مثل دِماغ، یا معنویه، مثل حسّ مشترک یا لوح خیال مثلاً، ادراک شود. اگر فرض کنیم یکی با
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 452
دستش یا پایش علم به چیزی پیدا کند یا چیزی را بشنود یا ببیند، علم و سمع و بصر بر آنها صادق است؛ و همین طور اگر کسی در عالم خواب ببیند و بشنود و تکلم کند و احساس کند، تمام این معانی بر آنها بی شائبۀ مجاز صادق است؛ با آنکه هیچیک از این آلات مخصوصۀ محسوسه به کار نیفتاده. پس میزانْ نفس ادراک مخصوص است در صدق این معانی و مفاهیم. و حقیقت «تکلم» اظهار مکنونات خاطر است و ابراز مافی الضمیر است بدون آنکه آلت مخصوصه در آن مدخلیت داشته باشد. فرضاً که به حسب لغت و عرف هم مَجاز باشد، در معانی و حقایق این تقیدات نیست و به حسب عقل صادق است. و ما در باب اسما و صفات بحث لغوی نداریم، و مقصود اثبات نفس حقایق است گرچه لغت و عرف با آن مساعد نباشد. پس، گوییم که حقیقت «کلام» اظهار ما فی الضمیر است، چه با آلات حسیه یا غیر آن باشد، و چه کلام از مقولۀ صوت و لفظ و هوای خارج از باطن باشد یا نباشد. و «کلام» به حسب این حقیقت از اوصاف کمالیۀ وجود است، زیرا که ظهور و اظهار از حقیقت وجود و به حقیقت وجود است؛ و هر چه وجود رو به کمال و قوّت رود، ظهور و اظهارش بیشتر گردد، تا به افق اعلی و مقام اَسنای واجبی رسد که نورالانوار و نور علی نور و ظهور علی ظهور است، و به فیض مقدس اطلاقی و کلمۀ «کن» وجودی اظهار آنچه در غیبِ مقامِ واحدیت دارد کند، و به فیض اقدس و تجلی ذاتیِ احدی اظهار غیب مطلق و مقام لامقامی احدیت فرماید. و در این تجلی احدی متکلمْ ذات مقدس احدی، و کلامْ فیض اقدس و تجلی ذاتی، و سامعْ اسما و صفات] است]؛ و به نفس آن تجلی، تعینات اسما و صفات اطاعت نموده تحقق علمی پیدا کنند. و در تجلی واحدی به فیض مقدس، متکلمْ ذات
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 453
مقدس واحدی مستجمع جمیع اسما و صفات، و کلامْ نفس تجلی، و سامع و مطیع در تحققْ اعیان علمیۀ لازمۀ اسما و صفات [است] که به امر «کُن» تحقق عینی پیدا کنند: فَإذا قالَ لِکُلِّ عَیْنٍ أَرادَ إیجادَها: کُنْ، فَیُطیعُ الْأمْرَ الإِلهیَّ، فَیَکُونُ وَ یَتَحَقَّقُ.(504)
* * *
پیرامون کلام حق تعالی و تکلم او
ان الکلام عبارة عن تعین الهواء الخارج من باطن الإِنسان بالسیر فی منازل المخارج والعبور علی مراحل السیر الی الخارج والظهور من عالم الغیب الی الشهادة، الکاشف عما فی ضمیر المتکلم وسره وعن بطون مقصده وامره. فإنشاء المتکلم للکلام وایجاده له وانزاله من عالم الغیب الی الشهادة ومن سماء السر الی العلن لتعلق الحب الذاتی بإبراز کمالاته الباطنة واظهار ملکاته الکامنة. فقبل التکلم والإِنشاء کانت کمالاته فی مرتبة الخفاء، فأحبّ اظهارها وعشق اعلانها، فاوجد وانشأ لکی یعرف قدره وشأنه.
وانت اذا کنت ذا قلب منوّر بالأنوار الالهیة وذا روح مستضیء بالأشعة الروحانیة، واضاء زیت قلبک ولو لم تمسسه نار التعالیم الخارجیة، وکنت مستکفیاً بالنور الباطنی الذی یسعی بین یدیک لانکشف لک سرالکتاب الالهی، بشرط الطهارة اللازمة فی مسّ الکتاب الالهی، ولعرفت فی مرآة المثل الاعلی والآیة الکبری حقیقة الکلام الالهی وغایة تکلمه تعالی، وان مراتب الوجود وعوالم الغیب والشهود کلام الهی خارج بالهواء الذی هو المرتبة العمائیة من مرتبة الهویة الغیبیة، نازل من سماء الالهیة للحب
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 454
الذاتی لاظهار کماله والتجلی باسمائه وصفاته لکی یعرف شأنه. کما فی الحدیث القدسی : «کنت کنزاً مخفیّاً، فاحببت ان اعرف، فخلقت الخلق لکی اعرف.»
وعن علی، علیه الصلاة والسلام: «لقد تجلّی الله لعباده فی کلامه، ولکن لا یبصرون.»
و عنه، علیه السلام: «انما یقول لما اراد کونه : کن، فیکون؛ لا بصوت یقرع ولا بنداء یسمع، وانما کلامه سبحانه فعله.»
و قال اهل المعرفة: تکلمه عبارة عن تجلی الحق الحاصل من تعلقی الارادة والقدرة باظهار ما فی الغیب وایجاده.(505)
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 455
پیرامون کلام حق تعالی و تکلم او
وَلَمّا انْتَهی بَحْثُهُمْ إلی «الکَلامِ» طالَ التّشاجُرِ بَیْنَ الفریقَین. ... فَذَهَبَت المُعْتَزِلَةُ وَ مُتَکلِّموا الإمامِیَّةِ إلَی اَنّ تَوْصِیْفَ البارِیْ «بِالمُتَکلِّمِ» لأجْلِ «إیْجادِهِ الکَلامَ فِی شَیئٍ» مِثْلِ شَجَرَةِ مُوسی ـ عَلَیْهِ السّلامُ ـ أوْ نَفْسِ نَبِیٍّ، أوْ مَلَکٍ.
وَ قالَ بَعْضُ أهْل التَحْقِیق أنَّ إطْلاقهُ عَلَیْهِ لِقِیامِ «التَکَلُّمِ» بِه، لا «الکَلامِ» قِیاماً صدوریّاً لاحُلولیّاً، کما انّ إطلاقهُ عَلَیْنا ایضاً کَذلِکَ، إلاّ أنّ الفَرْقَ أنّ إیجادَنا بِالآلَةِ، دُونه تَعالی.
وَ ذَهَبَتْ الاْشاعِرَةُ إلی انّ کَلامَهُ تَعالی لَیْسَ مِنْ جِنْسِ الأصْواتِ وَالْحُرُوفِ بَلْ هُوَ مَعْنی قائِم بِذاتِهِ تَعالی فِی الازَلِ، یُسَمّی «الکَلامُ النَفْسِیُ» و هُوَ مَدْلولِ «الکَلامِ اللَّفْظِیْ» المُرَکّبِ مِنَ الحُرُوفِ وَ مِنْهُ الطَلَبُ القائِمُ بِنَفْسِهِ وَ هُوَ غَیْرُ الإرادَةِ.
وَ الْقَوْلُ الحَقُّ المُوافِقُ لِلْبُرْهانِ أنّ إطْلاقَ الْمُتَکلِمِ عَلَیْهِ تَعالی لَیْسَ لِذاکَ وَلا لِذا.
أمّا فَسادُ قَوْلِ الْمُعْتَزِلَةِ فَلأنَّ إحْداثَ الکَلامِ المُتَجدِّدِ المُتَصرِّم بِلا وَسْطٍ مُسْتَلْزمٌ لمفاسد کثیرة، منها:
لِلتّجَدُّد فِی صِفاتِهِ وَ ذاتِهِ، تَعالی عَنْه، وَ قَضِیّةُ إیحاء الوَحْیِ وَ إنْزال الْکُتُبِ إلی الأنْبِیاء وَالْمُرْسَلِین مِنَ العُلومِ العالِیَةِ الرَبّانِیَّةِ الّتی قلْ ما یَتَّفِقُ لِبَشَرٍ أنْ یَکْشِفَ مَغْزاها کَتَکلّمِهِ تَعالی مَعَ مُوسی وَ لَقَدْ أشارَ إلی بَعْضِ أسْرارها قَوْلُهُ تَعالی: «نَزَلَ بِهِ الرُوحُ الأمِینُ عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذَرینَ» وَ قَوْلُهُ تَعالی: «إنْ هُوَ إلاّ وَحْیٌ یُوحی عَلّمَهُ شَدیْدُ
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 456
القُوی ذُومِرَةٍ فَاسْتوی وَ هُوَ بِالاُفُقِ الاعْلی ثُمَّ دَنی فَتَدَلّی فَکانَ قابَ قَوْسَینِ أو أدْنی فَأوْحی إلی عَبْدِهِ ما أوْحی ما کَذَبَ الفُؤادُ ما رَأی» إلی آخر.
فَأشارَ إلی کَیْفِیَّةِ الْوَحْیِ وَ نُزُولِ الکِتاب بِوَجْهٍ مُوافِقٍ لِلْبُرهانِ غَیْرِ مُناف لِتَنْزیهِهِ تَعالی عَنْ شَوْبِ التَغَیُّرِ وَ وَصْمَةِ الحُدُوثِ....
وَالمَقْصودِ دَفْعُ تَوَهُّمِ کَوْنِهِ تَعالی مُتَکَلِّماً بِإیْجادِ الکلامِ المُتَصَرِّم فی شَجَرةٍ أوْ غَیْرِها أوْ بِقِیامِ التَکَلُّمِ بِهِ قِیاماً صُدوریّاً وَالْفَرْقِ بَیْننا وَ بَیْنَهُ أنَّ إیجادَنا بِالآلَةِ وَ إیجادَهُ بِغَیْرِها، فَإنَّ ذلِکَ أیضاً ملازِمٌ لِلتَصَرُّمِ وَالتَغَیُّرِ فی الصِّفات وَ الذّات.(506)
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 457
مجازی نبودن «نطق» در حق تعالی
السنۀ خمسۀ حق
بدان که علماء ادب و ظاهر گفته اند که «حمد» ثنای به لسان است به جمیل اختیاری. و چون آنها غافل از جمیع السنه هستند جز این لسان لحمی، از این جهت تسبیح و تحمید حق تعالی، بلکه مطلق کلام ذات مقدس، را حمل به یک نوع از مجاز می کنند؛ و نیز کلام و تسبیح و تحمید موجودات را حمل به مجاز کنند. پس، در حق تعالی تکلّم را عبارت از ایجاد کلام، و در موجوات دیگر تسبیح و تحمید را ذاتی تکوینی دانند. اینها درحقیقت نطق را منحصر به نوع خود دانند و ذات مقدّس حقّ جلّ و علا و دیگر موجودات را غیر ناطق بلکه ـ نعوذ بالله ـ اخرس گمان کنند. و این را تنزیه ذات مقدس گمان نمودند؛ با آنکه این، تحدید بلکه تعطیل است و حق منزه از این تنزیه است؛ چنانچه غالب تنزیهات عامّه تحدید و تشبیه است. ما پیش از این ذکر نمودیم کیفیّت وضع شدن الفاظ را از برای معانی عامّۀ مطلقه. و اکنون گوییم: ما این قدر در بند آن نیستیم که در این حقایق الهیه صدق لغوی یا حقیقت لغویّه لازم آید، بلکه صحّت اطلاق و حقیقت عقلیّه میزان در این مباحث است؛ گرچه حقیقت لغویّه نیز به حسب بیان سابق ثابت شد. پس گوییم که از برای لسان و تکلّم و کلام و کتابت و کتاب و حمد و مدح مراتبی است به حسب نشئات وجودیّه که هر یک با نشئه ای
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 458
از نشئات و مرتبه ای از مراتب وجود مناسب است، و چون حمد در هر مورد بر جمیلی و مدح بر جمال و کمالی است، پس، چون حقّ جلّ و علا به حسب علم ذاتی خود در حضرت غیبِ هویّتْ جمال جمیل خود را مشاهده فرموده به اتمّ مراتب علم و شهود، مبتهج بوده به ذات جمیل خود به اشدّ مراتب ابتهاج؛ پس، تجلّی فرموده به تجلّی ازلی به اعلی مراتب تجلّیات در حضرت ذات برای ذات. و این تجلّی و اظهار ما فی مکنون غیبی و مقارعۀ ذاتیّه «کلام ذاتی» است که به لسان ذات در حضرت غیب واقع است. و مشاهدۀ این تجلّی کلامی، سمع ذات است... .
و اهل معرفت گویند حق تعالی با السنۀ خمسه حمد و مدح خود کند. و آن السنه، لسان ذات است من حیث هی؛ و لسان احدیّت غیب است؛ و لسان واحدیّت جمعیّه است؛ و لسان اسماء تفصیلیّه است؛ و لسان اعیان است. و اینها غیر از لسان ظهور است، که اول آن لسان مشیّت است تا آخر مراتب تعیّنات که لسان کثرات وجودیّه است.(507)
* * *
کلام نفسی ذاتی
حقیقت قرآن شریف الهی قبل از تنزّل به منازل خلقیّه و تطوّر به اطوار فعلیّه از شئون ذاتیّه و حقایق علمیّه در حضرت واحدیّت است و آن حقیقت «کلام نفسی» است که مقارعۀ ذاتیّه در حضرات اسمائیّه است. و این حقیقت برای احدی حاصل نشود به علوم رسمیّه و نه به معارف قلبیّه و نه به مکاشفۀ غیبیّه مگر به مکاشفۀ تامّۀ الهیّه برای ذات مبارک نبیّ ختمی صلّی الله علیه و آله در محفل انس «قاب قوسین» بلکه در خلوتگاه سرّ مقام
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 459
«اوادنی».(508)
* * *
کلام نفسی ذاتی
تکلم حق در مقام احدیت و واحدیت
«و لأنّه لإطلاقه وَسِع کلّ شئٍ رَحْمةً وَ علماً، فلا یمْکن وقُوع ما یخالفهُ وصحّ سِرّ القدْر وَصَحّ تبعیَّة الإرادة لعِلْمهِ کما تبعَته القدْرة باظهارِ ما عیّنته الإرادَة و بمقارَعتهما یظهَر الْکلام...»
قوله: «و بمقارَعتهما یظهر الکلام» الخ، وَ هذا هوَ «الکلام» الفعْلی الظّهُوری» فی مقامِ الفیض وَ التّجلّی الفعْلی، وَ امَّا «الکلام الذّاتی النّفسی» فهُوَ اظهار ما فی غیْب ذاته فی الحَضْرةِ الأسْماییّة وَ مقام الواحِدیَّة التّابع للتّجلّی الذّاتی الْعِلمی والحُبّ الذّاتی وَ الإرادَة الذّاتیَّة؛ بل علی التّحقیق العرْفانی وَالذّوق الشّهُودی هُو تعالی «مُتکلِّم» فی مقام الأحَدیَّة، و تکلّمهُ الفیْض الأقْدَس وَالتجلّی الأعلی الأرفع، وَالمخاطب به الأسْماء الذّاتیَّة اوَّلاً وَ حَضْرَة الواحدیَّة وَالأسْماء وَالصّفات ثانیاً. وَ متکلّم فی مَقامِ الواحدیّة و تکلّمه التّجلّی بمقام اسْم «الله» بوجْهتِهِ الظّاهِرة وَ المخاطب به الأعیان الثّابتة عین الانسان الکامِل اوّلاً والبقیّة تبعاً له. وَ قدْ بَسطنَا الکلام بما لا مزید عَلیه فی الرّسالة الموْسومَة بمصْباحِ الْهدایَة اِلی حَقیقَةِ الرّسالة وَالولایَة.(509)
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 460
کلام ذاتی و کلام ظلّی
کما اخبَر انّ للقرآن ظهراً و بطناً وَ حداً وَ مَطْلعاً. وَ فی روایَةٍ وَ لبطْنه بطْناً اِلی سَبعَةِ ابْطن وَ الی سَبْعینَ بَطْناً.
اذا کانَ القرْآن جَمیع صَفحة الوُجُود یمْکن انْ یَکون المرادُ «بِالمطلع» هوَ «الکلام الذّاتی» و التجلّی الاعرابی فی الحَضْرة الواحِدیَّة المشْرف عَلَی التّعیّنات الغیْبیَّة وَالشّهادیَّة الاّئقین للفیْض «وَالحَدّ» هوَ «الْکَلام الظّلّی الفیضی» الفاصِل بیْن الحَضرة الواحدیّة والمظاهِر الغیبیّة وَالشّهادیّة الْمعبّر عنْه «بالعماء» وَ «البطْن» هو العالم الغیبی الی منتهَی المثل النّوریّة العرشیّة وَ «الظّهر» هُوَ عَالم الشّهادة.(510)
* * *
کلام ذاتی نفسی در حضرت علمیّه
از برای قرآن قبل از تنزّل در این نشئه، مقامات و کینونت هایی است: اول مقام او، کینونت علمیّۀ او است در حضرت غیبیّه به تکلّم ذاتی و مقارعۀ ذاتیّه به طریق احدیّت جمع... و این کتاب، که در کسوۀ عبارات و الفاظ ظهور نموده، در مرتبۀ ذات به صورت
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 461
تجلّیات ذاتیّه، و در مرتبۀ فعل عین تجلّی فعلی است؛ چنانچه امیرالمؤمنین صلوات الله علیه فرمود: اِنَّما کَلامُهُ فِعْلُه.(511)
* * *
کلام ذاتی نفسی در حضرت علمیّه
الکلام له حَقیقة اخْری غیر الْعِلْم والإرادة وَ الکراهَة وَالرّضا، فعِندَ تکثیر الأسْماءِ وَ اعتبار مَقام الواحدیَّة وَ الکثْرة الأسْماییّة لا یرْجعُ الصّفات بعضها الی بعْض: لاَ الإرادة الی العلْم بالنّظام کما هُو المشهُور بیْن الحکماء المحجُوبینَ، وَلاَ السّمع وَالبصَر اِلی العِلم ولاَالعِلْم الیْهما کَما هُو رَأیُ الشّیخ المقتول شَهاب الدّین. «فالکَلام النّفْسی» فِی الحضْرَة العِلمیَّةِ عبارَةٌ عَن التّجلّی الحُبّی المُظهِر لِلمکنُون الغیْبی عَلی الحَضراتِ الأعْیانیّةِ فِی التّجلّی الواحِدی، کَما انّ «السّمعَ» عبارة عنْ مقارعَة خاصّة بیْن هذا التّجلّی والتّجلّی العِلمی الحاصل بَعْده و لیْس المقام مقام بسط هذه الحقائق.(512)
* * *
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 462
پیرامون صفت ذات حق بودن «کلام ذاتی»
«قلتُ ذکر الشّیخ فی تفْسیر الفاتحة قاعدة هیَ انّ کُلِّ صفةٍ منْ صفات الحقّ انّما یضاف الیْه عَلَی الوَجْهِ الأتمّ الأکْمَل، و کلامُهُ صفَة مِنْ صفاتِه، فَله الإحاطَة کما قالَ تَعالی: ما فرّطْنا فِی الْکتاب مِنْ شی ءٍ...».
قوله: «ذکر الشّیْخ فی تفْسیر الفاتحة» الخ، لیْسَ الْکلام مِنْ حیْث ظهُوره الملکی وَ خصُوصاً الّذی هو منْ مقولة اللّفظ وَ الصّوْت، صفَة للحقّ منْ حیث هویّته الأحاطیّة حَتّی یتفرّع عَلیْه ما ذکر کما انّ قوله تعالی: «ما فَرَّطْنا فِی الکتاب مِنْ شی ءٍ» لا یدُلّ علی مقصوده بوجْهٍ، نعم «الکلام الذّاتی» الّذی هو التّجلی باظهار ما فی الغیْب عَلی ذاته المقدّسَةِ صفة منْ صفاتِه فِی الحَضْرة الجمْعیَّةِ الکمالیَّة، و «الکلام الظّهُوری الوُجودی» الّذی هُوَ التّجلّی بالفیْض المقدّس لأظهار ما فی الغیْب عَلَی الحقائق التّفْصیلیّة صفَة منْ صفاتهِ الفعْلیّة، و لهمَا الأحاطة وَالشّمُولْ، وَلهذا «الکلام اللّفظی» ایْضاً احاطة بمعْنی آخر وَ هو وجْه السّرّ الوُجودی الّذی یعرفه المحقّقُون وَ هُوَ غیر الأوضاع اللّفظیّة نعم لو کانَ الألفاظ موضوعَة لأرواحِ المعانی اوْ ارْواح المعانی مرادة للِحقّ مِنْ کَلامِه لکانَ تِلکَ الأحاطَة حَقاً کَما الأمْر کذلِکَ.(513)
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 463
عینیت کلام قولی یا نفسی با ذات
«... فلا یعْلم مهیّة کَلمَة کن لأن کَلامه عیْن ذاته وَ مهیّة الذّات غیر مَعْلومَة لبشَر...»
قوله: «لأنّ کلامهُ عیْن ذاته» الخ، قال شیخنا العارف الکامِل الشّاه آبادی ـ دامَ ظلّه العالی ـ «لَیْسَ هذا «الکلام القولی» عیْن الذّات، بَل الکلام الّذی هُوَ عیْن و هو «کلام نفسیّ» عبارة عنْ اعرابه تَعالی عمّا فی غیْب احَدیّتهِ تقدّس و تعالی بالتّجلّی الذّاتی علی الحضْرة الواحدیَّة، کما انَّ «کُنْ» الّذی وَقع فی قوله تعالی، هُوَ «کن الوُجودی» الّذی هوَ الفیض المنْبَسِط فقوْل الشّارح فی صَدرالصّفحة ایضاً مردود.»
اقول هذا مسْلک الحَکیم وَ امّاذوق العارف فیقتضی غیْر ذلِک فَاِنَّ الکلمات القولیَّة ایْضاً تجَلّی الذّات باسْمهِ الظّاهِر المتکلِّم، کَما انَّ الکلام القَولی الأمری له وَ الإطاعَة الوُجودیَّة لنفْسِ الأعْیان لا انَّ الإیجاد له تعالی عَلی مسْلکه کمامرّ وَ بالجملة بین کلماتِهم وَ ان کانَ وَجه جمْع کما جَمعَ بینها صَدْر المتَألّهین ـ قدّس الله نفسَه ـ وَ ذکرنا سِرّ الإختلاف بینها فی بعْض الرّسائل الاّ انَّ مَسلکهم ادقّ و احْلی وَ لکن بشرْط سَلامة الفطرة وَ عدم اعوجاج السّلیقة.(514)
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 464
سبب اختلاف کلام الهی
بدان که کلام هر متکلّم جلوۀ ذات او است به حسب مقام ظهور؛ و بروز ملکات باطنۀ او است در مرآت الفاظ به مقدار استعداد نسج الفاظی. چنانچه اگر قلبی نورانی و صافی از الواث و کدورات عالم طبیعت شد، کلام او نیز نورانی بلکه نور خواهد بود؛ و همان نورانیّت قلب جلوه در کسوۀ الفاظ می نماید. و در شأن ائمّۀ هدی وارد شده است: کَلامُکُمْ نُور. و وارد است: لَقَدْ تَجَلَّی فی کَلامِهِ لِعِبادِه. و در نهج البلاغه است: اِنَّما کَلامُهُ فِعْلُه؛ و فعل جلوۀ ذات فاعل می باشد بی«کلام». و اگر قلبی ظلمانی و مکدّر شد، فعل و قول او نیز ظلمانی و مکدّر شود: مَثَلُ کَلِمَةٍ طَیِّبَةٍ کَشَجَرَةٍ طَیِّبَة ... وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیْثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیْثَة.
و چون ذات مقدّس حقّ جلّ و علا به حسب کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فی شَأن، در کسوۀ اسماء و صفات تجلّی به قلوب انبیاء و اولیاء کند، و به حسب اختلاف قلوب آنها تجلّیات مختلف شود، و کتب
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 465
سماویّه که به نعت ایحاء به توسّط ملک وحی، جناب جبرئیل، بر قلوب آنها نازل شده به حسب اختلاف این تجلّیات و اختلاف اسمائی که مبدئیّت برای آن دارد مختلف شود ـ چنانچه اختلاف انبیاء و شرایع آنها نیز به اختلاف دول اسمائیّه است ـ پس، هر اسمی که محیط تر و جامعتر است، دولت او محیط تر و نبوت تابعۀ او محیط تر و کتاب نازل از او محیط تر و جامعتر است، و شریعت تابعۀ او محیط تر و بادوام تر است.(515)
* * *
ملک وحی
ذکر صنوف ملائکه و حقیقت آنها
عظمت روح الامین
اطلاقات مختلف روح
در ذکر صنوف ملائکةالله تعالی و اشارۀ به حقیقت آنها علی الاجمال. بدان که بین محدّثین و محقّقین اختلاف است در تجرّد و تجسّم ملائکة الله. کافّۀ حکماء و محقّقین و بسیاری از محقّقین فقهاء قائل به تجرّد آنها و تجرّد نفس ناطقه شدند، و بر آن برهانهای متین اقامه فرمودند. و از بسیاری از روایات و آیات شریفه نیز استفادۀ تجرّد شود؛ چنانچه محدّث محقّق، مولانا محمّد تقی مجلسی، پدر بزرگوار مرحوم مجلسی، در شرح فقیه در ذیل بعضی روایات فرموده است که این دلالت کند بر تجرّد
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 466
نفس ناطقه.
و بعضی از محدّثین بزرگ قائل به عدم تجرّد شدند. و غایت آنچه دلیل آورده اند این است که قول به تجرّد منافی با شریعت است؛ و تصریح نموده اند به این که مجرّدی جز ذات مقدّس حقّ نیست. و این کلام بسیار ضعیفی است؛ زیرا که عمدۀ نظر آنها دو امر شاید باشد: یکی، قضیّۀ حدوث زمانی عالم، که توهّم شده مجرّد بودنِ موجودی جز حق با آن منافی است. و یکی، فاعل مختار بودن حق تعالی است، که گمان نمودند با تجرّد عالم عقل و ملائکة الله مخالف است. و این هر دو مسئله از مسائل معنونه است در علوم عالیه. و عدم تنافی این قبیل مسائل با موجود مجرّد به وضوح پیوسته. بلکه قول به عدم تجرّد نفوس ناطقه و عالم عقل و ملائکة الله با بسیاری از مسائل الهیّه و کثیری از عقاید حقّه منافی است، که اکنون مجال بیان آنها نیست. و حدوث زمانی عالم، به آن طور که این دسته گمان نمودند، منافی با اصل مسئلۀ حدوث زمانی است، فضلاً از آن که با بسیاری از قواعد الهیّه نیز مخالف است.
و حق در نزد نویسنده موافق با عقل و نقل آن است که از برای ملائکة الله اصنافی است کثیره، که بسیاری از آنها مجرّدند و بسیاری از آنها جسمانی برزخی هستند ـ و ما یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ اِلاّ هُو. و اصناف آنها به حسب تقسیم کلّی آن است که گفته اند موجودات ملکوتیّه بر دو قسم است: یکی آن که تعلّق به عالم اجسام ندارد، نه تعلّق حلولی و نه تعلّق تدبیری. و دیگر آن که به یکی از این دو وجه
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 467
تعلّق داشته باشد.
و طایفۀ اولی دو قسمند:
یک قسم آنان که به آنها ملائکۀ «مهیِّمه» گویند. و آنها آنانند که مستغرق در جمال جمیل و متحیّر در ذات جلیل می باشند و از دیگر خلایق غافل و به دیگر موجودات توجّه ندارند... .
قسم دوم آنان هستند که خدای تعالی آنها را وسایط رحمت وجود خود قرار داده؛ و آنها مبادی سلسلۀ موجودات و غایت اشواق آنها هستند. و این طایفه را «اهل جبروت» گویند. و مقدّم و رئیس آنها «روح اعظم» است. و شاید آیۀ شریفۀ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الروُّح نیز اشاره باشد به این طایفه از ملائکة الله. و اختصاص به ذکر «روح»، با آن که از ملائکه است، برای عظمت او است؛ چنانچه در آیۀ شریفۀ یَوْمَ یَقوُمُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا نیز اشاره به همین است. و به اعتباری روح را «قلم اعلی» گویند؛ چنانچه فرماید: اَوَّلُ ما خَلَقَ الله الْقَلَمُ. و به اعتباری او را «عقل اوّل» گویند؛ چنانچه فرماید:اَوَّلُ ما خَلَقَ الله الْعَقْلُ. و بعضی روح را «جبرائیل» دانند. و فلاسفه جبرائیل را آخرْ ملائکۀ کرّوبیّین دانند؛ و او را «روح القدس» دانند؛ و روح را اول ملائکۀ کروبیّین دانند. و در روایات شریفه نیز فرموده که «روح اعظم» از جبرئیل است؛ چنانچه از کافی شریف منقول است که ابوبصیر گوید: «سؤال کردم از حضرت صادق سلام الله علیه از قول خدای تعالی: یَسْئَلوُنَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الروُّحُ مِنْ اَمْرِ رَبّیِ. فرمود:" خلقی است اعظم از جبرئیل و
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 468
میکائیل. با رسول خدا صلّی الله علیه و آله بود، و با ائمّه علیهم السلام هست. و او از ملکوت می باشد."» و در بعض روایات است که «روح» از ملائکه نیست، بلکه اعظم از آنها است.
و شاید «روح» دو اطلاق داشته باشد در لسان قرآن و اخبار، چنانچه در لسان اهل اصطلاح نیز اطلاقاتی دارد. یک روح از صنوف ملائکه است؛ چنانچه فرمود از «ملکوت» است. و یک روح نیز روحِ خود حضرات اولیاء است که از ملائکه نیست و اعظم از آنها است. بنابراین، ممکن است «روح» در سورۀ شریفۀ «قدر» به اعتبار تنزّل در لیلۀ قدر، عبارت از «روح الامین» یا «روح اعظم» باشد. و در آیۀ شریفۀ یَسْئَلوُنَکَ عَنِ الرّوح عبارت از روح انسانی باشد که در مرتبۀ کمال از جبرئیل و دیگر ملائکه اعظم است؛ و از «عالم امر» بلکه گاهی متّحد با «مشیّت»، که امر مطلق است، شود.(516)
* * *
اصناف و انواع ملائک
بال و پر داشتن ملائک و اقسام تمثّلات آنها
بدان که از برای ملائکة الله صنوف و انواعی کثیره است که جز ذات مقدس علاّم الغیوب کسی عالم به آنها که جنود حق هستند نیست: وَ ما یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلاّ هُوَ.
یک صنف از آنها ملائکۀ مُهَیَّمینِ مجذوبین هستند که اصلاً
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 469
نظر به عالم وجودیه ندارند و ندانند خداوندْ آدم را خلق فرموده یا نه؛ و مستغرق جمال و جلال حق و فانی کبریای ذات مقدس او هستند. و گویند در آیۀ شریفۀ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ. کلمۀ مبارکۀ «ن» اشاره به آن ملائکه است. و طایفۀ دیگر ملائکۀ مقرّبین و سکنۀ جبروت اعلی هستند. و آنها انواع کثیره هستند که از برای هر یک از آنها شأن و تدبیری است در عوالم که از برای دیگری آن شأن و تدبیر نیست. و طایفۀ دیگر ملائکۀ عوالم ملکوت اعلی و جنّات عالیه هستند به اصناف مختلفه و انواع متشتته. و طایفۀ دیگر ملائکۀ عوالم برزخ و مثال هستند. و طایفۀ دیگر ملائکۀ موکلۀ به عوالم طبیعت و مُلک هستند که هر یک موکل امری و مدبر شأنی هستند. و این دسته از ملائکۀ مدبِّره در عالم مُلک غیر از ملائکۀ موجوده در عالم مثال و برزخ است؛ چنانچه در محل خود مقرر است و از اخبار نیز مستفاد شود.
و بباید دانست که اَجْنِحه و ریاش و اعضای دیگر در جمیع اصناف ملائکه نیست؛ بلکه از ملائکۀ مُهیَّمین گرفته تا سکنۀ ملکوت اعلی منزه و مبرّا هستند از امثال این اعضا و اجزای مقداریه. و آنها مجرد از جمیع مواد و لوازم آن و تقدرات و عوارض آن هستند. و اما ملائکۀ عوالم مثال و موجودات ملکوتیۀ برزخیه در جمیع آنها اجزا و اعضا و اجنحه و ریاش و غیر آن ممکن التحقق] است]. و چون از عوالم تقدرات برزخیه و تمثلات مثالیه هستند، هر یک دارای مقداری خاص و اعضا و جوارحی مخصوص به خود می باشند. وَ الصَّافّاتِ صَفًّا و أُولِی أَجْنِحَةٍ مَثْنی وَ ثُلاثَ
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 470
وَ رُباعَ راجع به این صنف از ملائکه است. لیکن ملائکۀ مقرّبین و قاطنین جبروت اعلی به واسطۀ احاطۀ وجودیۀ قیومیّه می توانند در هر یک از عوالم به هیئت و صورت آن عالم متمثل شوند؛ چنانچه جبرئیل امین، که از مقرّبین درگاه و حامل وحی الهی و از اعلی مراتب موجودات سکنۀ جبروت است، برای ذات مقدس رسول اکرم (ص) در مثال مقید دایماً، و در مثال مطلق دو مرتبه، و در مُلک گاهی، متمثل می شد. حتی در ملک گاهی متمثل به صورت دِحیۀ کَلْبی، رضیع رسول اکرم، صلّی الله علیه و آله، که اجمل ناس بود، می شد.(517)
* * *
رسول وحی، اعظم ارکان دار تحقق
اما عظمت رسول وحی و واسطۀ ایصال: پس آن، جبرئیل امین و روح اعظم است که پس از خروج رسول اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم از جلباب بشریّت و توجّه دادن شطر قلب را به حضرت جبروت، متّصل به آن روح اعظم شود. و آن یکی از ارکان اربعۀ دار تحقق، بلکه اعظم ارکان و اشرف انواع آن است؛ چه که آن ذات
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 471
شریف نورانی مَلَک موکَّل علم و حکمت و صاحب ارزاق معنویّه و اطعمۀ روحانیّه است. و از کتاب خدا و احادیث شریفه تعظیم جبرئیل و تقدّم او بر دیگر ملائکه استفاده شود.(518)
* * *
اقسام فرشتگان و برتری انسان کامل بر آنها
اعلم ایها السالک الطالب ان لله تعالی بمقتضی اسم «کل یوم هو فی شأن» فی کل آن شأناً؛ ولا یمکن التجلی بجمیع شؤوناته الا للانسان الکامل. فإن کل موجود من الموجودات من عوالم العقول المجردة والملائکة المهیمنة والصافات صفاً، الی النفوس الکلیة الالهیة والملائکة المدبرة والمدبرات امراً وسکان الملکوت العلیا، و سائر مراتبها من الملائکة الارضیة مظهرُ اسم خاص، یتجلی له ربه بذلک الاسم. ولکل منها مقام معلوم، «منهم رکع لا یسجدون و منهم سجد لایرکعون.» لا یمکن لهم تجاوز مقامهم وتخطی محلهم. ولهذا قال جبرئیل، علیه السلام، حین سأله النبی، صلّی الله علیه و آله و سلم، عن علة عدم المصاحبة: «لو دنوت انملة لاحترقت.»
واما اهل یثرب الانسانیة ومدینة النبوة فلا مقام لهم؛ فلهذا صاروا حاملی الولایة المطلقة العلویة التی هی کل الشؤون الالهیة.(519)
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 472
تطابق مراتب نزول حقایق غیبی با مراتب نزول جبرئیل بر پیامبر(ص)
«و مراتب التّأثیر اربعة: رتبة فی نفس المؤثّر، و الثّانیة فی الذّهن، و الثالثة فی الحسّ وَ الرّابعَة الجامعَة المشْتَملة عَلَی الثّلاثة المذکورة، فوقها»
قوله: الجامعة المشْتملة عَلَی الثّلاثة، قال شیْخنَا العارفُ ـ دامَ ظِلّهُ العالی ـ وَ هِیَ کَما فی تَنزّل الحَقائق الغیْبیَّة مِنَ العالِم العقْلی الی مرتبة الخیال، وَ مِنْه اِلی مَرتبة الحِسّ کما فی نزوُل جبْرئیل، عَلی قلب رَسُول الله وَ تمثّله فی عالمِ خیاله بحَیْث ملأالخافقیْن و تنزّله فی حسّهِ الشّریف بصُورة دحْیَة الکلْبی مثلاً.(520)
* * *
کیفیت نزول وحی و قرآن
حقیقت وحی دور از دسترس عقول بشری
و قضیة إیحاء الوحی و إنزال الکتب إلی الأنبیاء والمرسلین، من العلوم العالیة الربانیة التی قلّ ما یتفق لبشر أن یکشف مغزاها،
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 473
کتکلمه تعالی مع موسی و لقد أشار إلی بعض أسرارها قوله تعالی: «نَزَلَ بِهِ الرُوحُ الأمینُ عَلی قلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذَرینَ»، وَ قَوْلُهُ تَعالی: «إنْ هُوَ إلاّ وَحْیٌ یُوحی عَلَّمَهُ شَدیْدُ القُوی ذُومِرَّةٍ فَاسْتَوی وَ هُوَ بِالاُفُقِ الأعْلی ثُمَّ دَنی فَتَدَلّی فَکانَ قابَ قَوْسَینِ أو أدنی فَأوْحی إلی عَبْدِهِ ما أوْحی ما کَذَبَ الفُؤادُ ما رَأی» إلی آخر.
فأشار إلی کیفیة الوحی و نزول الکتاب بوجه موافق للبرهان، غیر مناف لتنزیهه تعالی عن شوب التغیر و وصمة الحدوث. و لعمری أن الأسرار المودعة فی هذا الکلام الإلهی المشیر إلی کیفیة الوحی و دنوّ روحانیة رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ إلی «مَقامِ التَدَلِّی» و المقام المعبر عنه «بقاب قَوْسَیْنِ» و ما یشارالیه بقوله: «أو أدْنی»، ثم تحقق الوحی مما لم یصل إلیه فکر البشر إلا الأوحدی الراسخ فی العلم بقوة البرهان المشفوع إلی الریاضات و نور الإیمان.(521)
* * *
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 474
مجهول بودن کیفیت نزول وحی
کیفیت وحی از اموری است که غیر از خود رسول خدا و کسانی که در خلوت با رسول خدا بودند یا اینکه از او الهام گرفته اند کیفیت نزول وحی را کسی نمی تواند بفهمد؛ و لهذا هر وقت خواستند معرفی هم بکنند با زبان ما عامیها معرفی کردند، چنانچه خدای تبارک و تعالی با زبان آن بشر عامی، خودش را با شتر معرفی می کند، با آسمان معرفی می کند، با زمین معرفی می کند، با خَلْق و امثال اینها. و این برای این است که بیان قاصر است از اینکه آن مطلبی که هست ادا بشود و تا آن حدی که بیان می توانسته ادا کند قرآن ادا کرده است.(522)
21 / 2 / 62
* * *
مجهول بودن کیفیت نزول وحی
مسئله بعثت بعض از ابعادش برای احدی غیراز خود رسول اکرم حقیقتش حاصل نشده است. مسئله چه بوده است؟ این فشاری که از روح بزرگ به ایشان وارد شده، این چه صنف فشاری بوده است و چه حالی دست داده است در این باب؟ و کیفیت نزول وحی و نازل شدن روح اعظم برای رسول خدا وضعیتش چه بوده است، دست ما کوتاه از آن است. و ما یک چیزی از دور، از خیلی دور می شنویم و ادراکش را نمی توانیم بکنیم(523)
29 / 1 / 64
* * *
وجود ابهام در حقیقت نزول بر قلب پیامبر و تنزل روح الامین
در ماه مبارک رمضان قضیه ای اتفاق افتاد که ابعاد آن قضیه و ماهیت آن قضیه در ابهام الی الابد مانده است برای امثال ماها و آن نزول قرآن است. نزول قرآن بر قلب رسول الله در لیلة القدر،
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 475
کیفیت نزول قرآن و قضیۀ چه بوده است و روح الأمین در قلب آن حضرت قرآن را نازل کرده است و از طرفی خدا اَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ این نزول قرآن در قلب پیغمبر در لیلة القدر کیفیتش چیست؟ باید بگویم غیر از خود رسول اکرم و آنهایی که در دامن رسول اکرم بزرگ شدند و مورد عنایت خدای تبارک و تعالی، عنایات خاص او بودند، برای دیگران مطلقاً در حجاب ابهام است که مسئله تنزّل چی است، نزول در قلب چی است، روح الامین چی است، کیفیت وارد شدن روح الامین با قرآن در قلب رسول الله چی است، «لَیْلَةِ الْقَدْرِ» چی است؟ اینها مسائلی است که به نظر سطحی یک مطالب آسانی است، و گاهی هم یک حرفهایی گفته شده است؛ لکن به شما عرض کنم کیفیت نزول قرآن در ابهام باقی مانده است برای امثال ما، و کیفیت نزول ملائکة الله در لیلة القدر و ماهیت لیلةالقدر.(524)
21 / 3 / 62
* * *
کیفیت وساطت جبرئیل
مسئلۀ وحی و گرفتن وحی که در انبیا هست ـ و آنها هم متفاوت هست ـ یکی از امور مهمی است که انسان تصورش را نمی تواند بکند که مسئله چی هست و از چی بوده است. واسطه، جبرئیل است، جبرئیل چه جور واسطه بوده است؟ آیا پیغمبر نازل کرده است جبرئیل را و به ولایت او نازل شده است؟ با جبرئیل نازل شده است و آن وحی را رسانده است؟ مسائلی که در آن صحبت است.(525)
15 / 6 / 63
* * *
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 476
نزول وحی و دریافت آن
خروج از عالم امکان و وصول به عالم وحی
کشف وحی الهی قبل از تنزل به عالم وحی جبرائیلی
مراتب تنزل وحی بوسیله جبرئیل
مطلب سوم در اجمالی از کیفیّت نزول قرآن است و این از لطایف معارف الهیّه و از اسرار حقایق دینیّه است که کم کسی می تواند به شمّه ای از آن اطلاع پیدا کند به طریق علمی. و جز کمّل از اولیاء، که اوّل آنها خود وجود مبارک رسول ختمی است و پس از آن به دستگیری آن سرور دیگر از اولیاء و اهل معارفند، کسی دیگر نتواند به طریق کشف و شهود از این لطیفۀ الهیّه مطّلع شود؛ زیرا که مشاهدۀ این حقیقت نشود جز به وصول به عالم وحی و خروج از حدود عوالم امکانی. و ما در این مقام به طریق اشاره و رمز بیانی از این حقیقت می کنیم.
باید دانست که قلوبی که به طریق سلوک معنوی و سفر باطنی سیر الی الله می کنند و از منزل مظلم نفس و بیت انیّت و انانیّت مهاجرت می نمایند، دو طایفه اند به طریق کلی:
اول، آنان که پس از اتمام سفر الی الله، موت آنها را درک کند؛ و در همین حال جذبه و فنا و موت باقی مانند. و اینها اجرشان علی الله و هو الله است. اینها محبوبینی هستند که در تحتِ «قِباب الله» فانی، و کسی آنها را نشناسد و با کسی رابطه پیدا نکنند و آنها نیز جز حق کسی را نشناسند ـ اَوْلِیائی تَحْتَ قِبابی، لا یَعْرِفُهُمْ غَیْری.
طایفۀ دوم آنان هستند که پس از تمامیّت سیر الی الله و فی الله، قابل آن هستند که به خود رجوع کنند و حالت صحو و هشیاری برای آنها دست دهد. اینها آنان هستند که به حسب تجلّی به فیض اقدس، که «سرّ قدر» است، تقدیر استعداد آنها شده و آنها را برای تکمیل عباد و تعمیر بلاد انتخاب فرموده اند. اینها پس از اتصال به حضرت علمیّه و رجوع به حقایق اعیان، کشف سیر اعیان و اتّصال آنها را به حضرت قدس و سفر آنها را الی الله و الی السّعاده نمایند، و مخلّع به خلعت نبوت شوند. و این کشفْ وحی الهی است قبل از تنزّل به
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 477
عالم وحی جبرائیلی. و پس از آن که از این عالم توجه به عوالم نازله کردند، کشف آنچه در اقلام عالیه و الواح قدسیّه است نمایند به قدر احاطۀ علمیّه و نشئۀ کمالیّۀ خود که تابع حضرات اسمائیّه است. و اختلاف شرایع و نبوات بلکه جمیع اختلافات از آنجا است.
و در این مقام گاه شود که آن حقیقت غیبیّه و سریرۀ قدسیّه، که در حضرت علمیّه و اقلام و الواح عالیه مشهود شده، از طریق غیب نفس و سرّ روح شریف آنها به توسّط ملک وحی، که حضرت جبرئیل است، تنزّل کند در قلب مبارک آنها. و گاهی جبرائیل «تمثّل مثالی» پیدا کند در حضرت «مثال» برای آنها، و گاهی «تمثّل مُلکی» پیدا کند؛ و از مکمن غیب به توسّط آن حقیقت تا مشهد عالم شهادت ظهور پیدا کند، و آن لطیفۀ الهیّه را تنزل دهد؛ و در هر نشئه از نشئات، صاحب وحی به طوری ادراک کند و مشاهده نماید: در حضرت علمیه به طوری، و در حضرت اعیان به طوری، و در حضرات اقلام به طوری، و در حضرات الواح به طوری، و در حضرت مثال به طوری، و در حس مشترک به طوری، و در شهادات مطلقه به طوری.(526)
* * *
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 478
کیفیت مشاهدۀ صور غیبی
روحانیت انبیا منزّل ملائکه
سبب وقوع اضطراب در وقت نزول وحی
اعْلم انّ المیزان فی مُشاهَدة الصّور الْغیْبیَّة هوَ انْسِلاخ النّفس عَن الطّبیعَة وَ الرّجُوع اِلی عالِمَها الغْیبی، فَیُشاهِدُ اوَّلاً مثالَهَا المقیَّد وَ بعده المثالَ المطْلق اِلَی الحَضْرَةِ الاعْیان بالتَّفصیل الّذی یشیر الیه
المصنّف. والإنْسلاخ قد یکون فی النّوم عنْد استراحة النّفْس عَن التّدبیرات البَدنیَّة، فبقدر صَفاء النَّفس یتّصل بالعوالم الْغیْبیَّة، فیشاهد الحَقائق الغیْبیّة. فعنْد ذلِکَ یتمثّل تلکَ الحقیقة فی مثالها حَسَب عادات النَّفس وَ مَأنُوساتها فیحتاج اِلَی التَّعبیر. فکذلکَ ما وَقع عنْد الیقظة لاهْل السُّلوک منَ المشاهدات، اِلاّ انَّ الکُمّل مثل الانبیاءِ یُمَثِّلوُن الحَقائق فی مثالهمْ حَسْبَ اخْتیارِهم، و منَ المثالِ یُنْزِلونَها اِلی المُلک لِخلاص المسْجُونین فی عالم الطَّبیعَة، فَتنزّلُ الملائکةُ فی عالمهم المثالی و المُلکی حَسَب قوّة روحانیّتهمْ و کمالها. فروْحانیّة النّبیّ هی المُنزِلة للمَلائکة الرّوْحانیّة فی المثال وَ
فی الملک و لا ینافی ذلکَ ما حدث لهم من الإضْطِراب وَ شبه الإغماءِ عنْد نزول الوحی، فانَّ ضَعفَ اجْسامهم الشّریفة عنْ تحمل ظهُور الارواح المجرّدة فیها غیر قوّة مَقام الرّوحانیّة و الجنْبة الالهیَّة الولویّة.(527)
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 479
چگونگی نزول ملائکه و صعود اولیا
لزوم سنخیّت برای درک سکنۀ جبروت و ملکوت
بدان که روح اعظم، که خلقی اعظم از ملائکة الله یعنی در مرتبۀ اول از ملائکة الله واقع است و اشرف و اعظم از همه است، و ملائکة الله مجرّدۀ قطّانِ عالم جبروت از مقام خود تجافی نکنند، و از برای آنها نزول و صعود به آن معنی که از برای اجسام است مستحیل است؛ زیرا که مجرّدْ از لوازم اجسام مبرّی است و منزه است. پس تنزّل آنها، چه در مرتبۀ قلب یا صدر یا حسّ مشترکِ ولیّ، و چه در بقاع ارض و کعبه و حول قبر رسول خدا صلّی الله علیه و آله، و چه در بیت المعمور باشد، به طریق تمثّل ملکوتی یا ملکی است؛ چنانچه خدای تعالی در باب تنزّل «روح الامین» بر حضرت مریم علیها السلام فرماید: فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیّاً چنانچه برای اولیاء و کمّل نیز تمثّل ملکوتی و تروّح جبروتی ممکن است. پس، ملائکة الله را قوّه و قدرت دخول در ملک و ملکوت است به طور تمثّل؛ و کمّل اولیاء را قدرت بر دخول در ملکوت و جبروت است به طور تروّح و رجوع از ظاهر به باطن. و تصدیق این معنی سهل است برای کسی که حقایق مجرّدات را، چه مجرد ملکوتی یا جبروتی و چه نفوس ناطقه که نیز از مجرّدات جبروتیّه یا ملکوتیّه هستند، فهمیده باشد و مراحل وجود و مظاهر آنها و نسبت ظاهر به باطن و باطن به ظاهر را تصوّر نموده باشد.
و باید دانست که تمثّل «جبروتیّین» و «ملکوتیّین» در قلب و صدر و حسّ بشر ممکن نیست مگر پس از خروج او از جلباب بشریّت و تناسب او با آن عوالم؛ و الاّ مادامی که نفس مشتغل به تدبیرات ملکیّه است و از آن عوالم غافل است، ممکن نیست این
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 480
مشاهدات یا تمثّلات برای او دست دهد. بلی، گاهی شود که به اشارۀ یکی از اولیاءْ نفس را از این عالم انصرافی حاصل شود و به قدر لیاقت از عوالم غیب ادراکی معنوی یا صوری نماید. و گاه شود که به واسطۀ بعضی امور هائله، مثلاً، از برای نفس انصرافی از طبیعت حاصل و نمونه ای از عالم غیب ادراک کند؛ چنانچه شیخ الرّئیس قضیّۀ آن شخص ساده لوح را که در حج بیت الله برات آزادی از آتش جهنم گرفته بود، نقل کند. و شیخ عارف، محیی الدّین، نیز نظیر این قضیه را نقل نماید. و اینها نیز از انصراف نفوس است از مُلک، و توجّه ملکوتی است. و گاه شود که نفوس اولیاء کمّل پس از انسلاخ از عوالم و مشاهدۀ روح اعظم یا سایر ملائکةالله به واسطۀ قوّت نفس، به خود آیند و حفظ حضرات غیب و شهادت کنند؛ و در این صورت، در تمام نشئات در آنِ واحد حقایق جبروتیّین را مشاهده کنند. و گاه شود که به قدرتِ خودِ ولیِّ کامل تنزّل ملائکه حاصل شود. والله العالم.(528)
* * *
نزول وحی حاصل ریاضات و سیر معنوی رسول خدا(ص)
دعوت مراتب دارد، اجابت هم مراتب دارد. آن مرتبۀ اعلای اجابت آنی است که پس از حصول مقدّمات و ریاضاتی که رسول خدا کشیده اند، منتهی شد به اینکه خدای تبارک و تعالی از او ضیافت کرد به نزول قرآن. قرآن نعمتی است که در ضیافتی که از رسول خدا شده است، آن نعمتی است که در آن سفره ای که از ازل تا ابد پهن است پیغمبر اکرم برخوردار از آن بوده و مقدّمات آن مقدماتی است که سالهای طولانی «ریاضات معنوی» کشیده است تا رسیده است به آنجایی که لایق این ضیافت شده است و مهم
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 481
قضیۀ اِعراض از دنیاست
... آن توجه قلبی به مبدأ نور و اِعراض از ماورای او، او را لایق کرد به ضیافه الله و لایق کرد برای اینکه، قرآن یکمرتبه به طور بسیط در قلب او وارد بشود.(529)
21 / 3 / 62
* * *
حصول فنا و تنزل ملائکه
... تنزّل ملائکه و نزول وحی ، پس از حصول فنا و قرب حقیقی است.(530)
* * *
قلب نبی، منزلگاه وحی
مرتبۀ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی هم غیر آن مسائلی است که انبیا داشتند. این مرتبه ای است و قدم مشاهده فوق اینهاست؛ که مشاهدۀ جمال حق تعالی: تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ برای موسی تجلّی کرده است....
اینها حرفهایی است که ما می گوییم و شما هم می شنوید؛ و لکن مسائل فوق اینهاست. إِنَّنِی أَنَا الله؛ نوری که در شجر بود، آن نور را کسی نمی توانست ببیند، بجز خود حضرت موسی کسی نمی توانست ببیند، چنانکه وحیی که وارد می شد به رسول الله، کسی نمی توانست بفهمد که چیست. وحی چیست؛ و اصل وحی چیست؛ و قرآن که نازل می شود به قلب رسول الله چطور همه اش یکدفعه نازل می شود به قلب رسول الله، قرآن اگر همین است که
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 482
سی جزءِ اینطوری است که نمی شود یکدفعه وارد بشود به قلب، آن هم این قلبهای معمولی؛ [لکن] قلب یک باب دیگر است و قرآن یک حقیقتی است، و این حقیقت هم به قلب وارد می شود.(531)
* * *
قلب نبوی، مبدأ وحی و منزل جبرئیل
اینهایی که با قدم معرفت می روند بالا، تا برسند به آنجایی که ذات به تمامه ـ البته نه اینکه ذات، بلکه جلوۀ ذات ـ در قلبشان جلوه می کند. نه در این قلب، آن قلبی که قرآن در آن وارد می شود، آن قلبی که مبدأ وحی است، آن قلبی که جبرئیل را متنزل می کند، در آن قلب، آن جلوه ای که می شود، یک جلوه ای است که تمام جلوه ها را دارد، هم خودش اسم اعظم است، هم متجلی به جلوۀ اسم اعظم. اسم اعظم خود اوست: نَحْنُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی؛ و اسم اعظم خود رسول الله است، اعظم اسماست در مقام تجلی.(532)
* * *
ادراک وحی با مکاشفه تامه الهیه
حقیقت قرآن شریف الهی قبل از تنزّل به منازل خلقیّه و تطوّر به اطوار فعلیّه از شئون ذاتیّه و حقایق علمیّه در حضرت واحدیّت است... و این حقیقت برای احدی حاصل نشود به علوم رسمیّه و نه به معارف قلبیّه و نه به مکاشفۀ غیبیّه مگر به مکاشفۀ تامّۀ الهیّه برای ذات مبارک نبیّ ختمی صلّی الله علیه و آله در محفل انس «قاب قوسین» بلکه در خلوتگاه سرّ مقام «اوادنی». و دست آمال
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 483
عائلۀ بشریّه از آن کوتاه است مگر خلّص از اولیاء الله... و حقیقت قرآن به همان نورانیّت و کمال که در قلب مبارک آن حضرت تجلّی کند به قلوب آنها منعکس شود.(533)
* * *
اتصال به مبدأ فیض و کسب نزولی و تنزیلی وحی
قرآن دارای ابعادی است که تا رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ مبعوث نشده بودند و قرآن متنزل نشده بود از آن مقام غیب، نازل نشده بود از آنجا، و با آن جلوۀ نزولی اش در قلب رسول خدا جلوه نکرده بود، برای احدی از موجودات ملک و ملکوت ظاهر نبود. بعد از آنکه اتصال پیدا کرد مقام مقدّس نبوی ولی اعظم با مبدأ فیض به آن اندازه ای که قابل اتصال بود، قرآن را نازلتاً و مُنزَّلاً کسب کرد، در قلب مبارکش جلوه کرد و با نزول به مراتب هفتگانه به زبان مبارکش جاری شد.(534)
21 / 2 / 62
* * *
تنزل وحی از مقام احدیت به کشف تام محمدی
قرآن کریم... از مقام شامخ احدیت به کشف تام محمدی(ص) تنزل کرد.(535)
15 / 3 / 68
* * *
متنزل ساختن وحی بر پیامبر
قرآن که در غیب بوده است و به صورتهای غیبی بوده است و در علم خدای تعالی بوده است و در غیب الغیوب بوده است، به وسیلۀ این موجود عظیمی که به واسطۀ مجاهدات بسیار و
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 484
به واسطۀ بودن او بر فطرت حقیقی و فطرت توحیدی و همه مسائلی که هست، رابطه دارد با غیب، به واسطۀ رابطه ای که با غیب دارد، این کتاب مقدس را از مرتبۀ غیب متنزل کرده است و بلکه تنزلاتی حاصل شده است و تا رسیده است به مرتبۀ «شهادت»، که به صورت الفاظ در آمده است.(536)
11 / 3 / 60
* * *
تابعیت نزول قرآن از ولیّ اعظم
قرآن سرّی است بین حق و ولیّ الله اعظم که رسول خداست، به تبع او نازل می شود تا می رسد به اینجایی که به صورت حروف و کتاب در می آید.(537)
30 / 3 / 64
* * *
وصول ولیّ اعظم عامل نزولی وحی و ملائکه
ماه مبارک رمضان که ماه مبارک است ممکن است برای این باشد که ماهی است که ولی اعظم؛ یعنی رسول خدا واصل شده است و بعد از وصول، ملائکه را و قرآن را نازل کرده است. به قدرت او ملائکه نازل می شوند؛ به قدرت ولی اعظم است که قرآن نازل می شود و ملائک نازل می شوند. ولیّ اعظم، به حقیقت قرآن می رسد در ماه مبارک و شب قدر، و پس از رسیدن، متنزل می کند به وسیلۀ ملائکه ـ که همه تابع او هستند ـ قرآن شریف را، تا به حدی که برای مردم بگوید.(538)
30 / 3 / 64
* * *
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 485
معنویّت پیغمبر منزل وحی و جبرئیل
ماه رمضان مبارک است؛ برای اینکه نزول وحی در او شده است یا به عبارت دیگر، معنویت رسول خدا وحی را نازل کرده است... ماه رمضان ماهی است که تمام پرده ها را دریده است و وارد شده است جبرئیل امین بر رسول خدا و به عبارت دیگر، وارد کرده است پیغمبر اکرم جبرئیل امین را در دنیا.(539)
25 / 1 / 66
* * *
انتساب نزولی وحی به خداوند
خدای تبارک و تعالی به واسطۀ سعۀ رحمت بر بندگان، این کتاب شریف را از مقام قرب و قدس خود نازل فرموده و به حسب تناسب عوالم تنزّل داده تا به این عالم ظلمانی و سجن طبیعت رسیده و به کسوۀ الفاظ و صورت حروف درآمده.(540)
* * *
نزول قرآن حاصل تجلی خداوند به مقام اسم اعظم به ظهور رحمانیت و رحیمیّت
اظهر آن است که بسم الله هر سوره متعلّق به خود آن سوره باشد. بنابر این، در سورۀ مبارکۀ «قدر» چنین می شود که حقیقت شریفۀ قرآنیّه و لطیفۀ مقدّسۀ الهیّه را باسم الله، که حقیقت جمعیّۀ اسمائیّه و اسم اعظم ربوبی است و متعیّن به رحمت مطلقۀ «رحمانیّه» و «رحیمیّه» است، در لیلة القدر محمدیّه صلّی الله علیه و آله نازل فرمودیم؛ یعنی، ظهور قرآن تبع ظهور جمعی الهیّت و قبض و بسط «رحیمیّت» و «رحمانیّت» است؛ بلکه حقیقت قرآن مقام ظهور حضرت اسم الله الاعظم است به ظهور «رحمانیّت» و «رحیمیّت» و جامع جمع و تفصیل است؛ از این جهت، این کتاب شریف
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 486
«قرآن» است و «فرقان» است؛ چنانچه روحانیّت رسول ختمی، و مقام مقدّس ولایت آن سرور، نیز قرآن و فرقان است و مقام احدیّت جمع و تفصیل است.
پس، ذات مقدّس به حسب این احتمال گویی چنین فرماید: ما به تجلّی به مقام اسم اعظم، که مقام احدیّت جمع و تفصیل است، به ظهور رحمت «رحمانیّه» و «رحیمیّه» قرآن را تنزّل دادیم در لیلۀ قدر محمدی.(541)
* * *
مبدئیت حق به جمیع شئون برای تنزیل وحی
در اشاره به نکتۀ آن که فرموده است انّا به صیغۀ جمع و اَنْزَلْنا به صیغۀ جمع.
بدان که نکتۀ آن، تفخیم مقام حق تعالی به مبدئیّت تنزیل این کتاب شریف است. و شاید این جمعیت برای جمعیّت اسمائیّه باشد، و اشاره به آن باشد که حق تعالی به جمیع شؤون اسمائیّه و صفاتیّه مبدأ از برای این کتاب شریف است؛... و چنانچه حق تعالی بیدیِ الجلال و الجمال تخمیر طینت آدم اول و انسان کامل فرموده، بیدَی الجمال و الجلال تنزیل کتاب کامل و قرآن جامع فرموده. و شاید به همین جهت آن را «قرآن» نیز گویند؛ چه که مقام احدیّتْ جمع وحدت و کثرت است.(542)
* * *
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 487
تنزل وحی به وسیله روح الامین
نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ، عَلَی قَلْبِکَ نازل شده، تنزّل کرده، و با دست روح الامین آمده؛ لکن رسول الله در مقام تنزل، این نزول هست، یک مقامی است که از خود او اخذ می کند؛ إِنَّا أَنْزَلْنَـهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ، جمعاً او نازل می کند فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وارد می شود؛ ولی در مقام تنزل، [مرتبۀ] بالاتر روح الامین است.(543)
* * *
ضرورت وجود تناسب بین جبرئیل و روح انبیا(ع)
مسئلۀ آمدن جبرئیل برای کسی یک مسئلۀ ساده نیست. خیال نشود که جبرئیل برای هر کسی می آید و امکان دارد بیاید، این یک تناسب لازم است بین روح آن کسی که جبرئیل می خواهد بیاید و مقام جبرئیل که روح اعظم است، چه ما قائل بشویم به اینکه قضیۀ تنزیل، تنزل جبرئیل، به واسطۀ روح اعظم خود این ولی است یا پیغمبر است. او تنزیل می دهد او را و وارد می کند تا مرتبۀ پایین یا بگوییم که خیر، حق تعالی او را مأمور می کند که برو و این مسائل را بگو. چه آن قسم بگوییم که بعض اهل نظر می گویند و چه این قسم بگوییم که بعض اهل ظاهر می گویند، تا تناسب ما بین روح این کسی که جبرئیل می آید پیش او و بین جبرئیل که روح اعظم است نباشد، امکان ندارد این معنا و این تناسب بین جبرئیل که روح اعظم است و انبیای درجۀ اول بوده است مثل رسول خدا و موسی و عیسی و ابراهیم و امثال اینها، بین همه کس نبوده
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 488
است.(544)
11 / 12 / 64
* * *
وجه جمع انتساب نزول وحی به خداوند و جبرئیل
کیفیت انتساب آثار و افعال به حق و خلق
قَوْلُهُ تعَالی: اِنّا اَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةِ الْقَدْر در این آیۀ شریفه مطالب عالیه ایست که اشاره ای به بعض آن خالی از فایده نیست:
مطلب اوّل در این که در این آیۀ شریفه و بسیاری از آیات شریفه تنزیل قرآن را نسبت به ذات مقدّس خود دهد؛ چنانچه فرماید: اِنّا اَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةٍ مُبارَکَة، اِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ اِنّا لَهُ لَحَافِظُون، الی غیر ذلک از آیات شریفه. و در بعض آیات نسبت به جبرئیل که روح الامین است می دهد؛ چنانچه فرماید: نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الاْمین.
علماء ظاهر در این مقامات گویند این از قبیل یا هامانُ ابْنِ لی صَرْحاً، مَجاز است. نسبت تنزیل، مثلاً، به حق تعالی از باب آن است که ذات مقدّس سبب تنزیل و آمر آن است. یا آن که تنزیل نسبت به حقْ حقیقت است، و چون روح الامین واسطه است به او نیز نسبت دهند مجازاً. و این برای آن است که نسبت فعل حق به خلق را چون نسبت فعل خلق به خلق انگاشته اند؛ پس، مأموریّت عزرائیل و جبرائیل را از حق تعالی چون مأموریّت هامان از فرعون، و بنّاها و معمارها از هامان دانند. و این قیاسی است بس باطل و مع الفارق. و فهمِ نسبتِ خلق به حق، و فعل خلق و خالق، از مهمّات معارف الهیّه و امّهات مسائل فلسفیّه است که از آن، حلّ
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 489
بسیاری مهمّات شود؛ از آن جمله مسئلۀ جبر و تفویض است، که این مطلب ما از شعب آن است.
باید دانست که در علوم عالیه مقرّر و ثابت است که جمیع دار تحقّق و مراتب وجود، صورت «فیض مقدّس» که تجلّی اشراقی حق است، می باشد. و چنانچه «اضافۀ اشراقیّه» محض ربط و صرف فقر است، تعیّنات و صور آن نیز محض ربط می باشند و از خود حیثیّت و استقلالی ندارند. و به عبارت دیگر، تمام دار تحقّق فانی در حق، ذاتاً و صفتاً و فعلاً، هستند؛ زیرا که اگر موجودی از موجودات در یکی از شؤون ذاتیّه استقلال داشته باشد، چه در هویّت وجودیّه و چه در شؤون آن، از حدود بقعۀ امکان خارج شود و به وجوب ذاتی مبدّل گردد. و این واضح البطلان است. و چون این لطیفۀ الهیّه در قلب راسخ شد و فؤادْ ذوق آن را چنانچه باید و شاید کرد، بر او سرّی از اسرار قدر کشف شود و لطیفه ای از حقیقت «امر بین الامرین» منکشف گردد.
پس، آثار و افعال کمالیّه را به همان نسبت که به خلق نسبت دهند، به همان نسبت به حق نیز نسبت توان داد، بدون آن که مجاز در هیچ طرف باشد. و این در نظر وحدت و کثرت و جمع بین الامرین متحقّق گردد. بلی، کسی که در کثرت محض واقع است و از وحدت محجوب است، فعل را به خلق نسبت دهد و از حق غافل شود؛ چون ما محجوبان. و کسی که وحدت در قلبش جلوه کند، از خلق محجوب شود و همۀ افعال را به حق نسبت دهد. و عارف محقّق جمع بین «وحدت» و «کثرت» کند: در عین حال که فعل را به حق نسبت می دهد بی شائبۀ مجاز، به خلق نسبت دهد بی شائبۀ مجاز. و آیۀ شریفۀ وَ ما رَمَیْتَ اِذْ رَمَیْتَ وَ لکنَّ الله رَمی، که در
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 490
عین اثباتِ رمیْ نفی آن نمود، و در عین نفیْ اثبات فرموده، اشاره به همین مشرب احلای عرفانی و مسلک دقیق ایمانی است. و این که گفتیم افعال و آثار کمالیّه، و نقایص را خارج نمودیم، چون که نقایص به اعدام برگردد، و آن از تعیّنات وجود است و منسوب به حق نیست مگر بالعرض. و شرح این مبحث را در این اوراق نتوان داد.
و چون این مقدّمه معلوم شد، نسبت «تنزیل» به حق و جبرئیل، و «اِحیاء» به اسرافیل و حق، و «اِماته» به عزرائیل و ملائکۀ موکّله به نفوس و حق، معلوم شود. و در قرآن شریف اشاره به این مطلب بسیار است. و این یکی از معارف قرآن است که قبل از این کتاب شریف در آثار حکما و فلاسفه از آن عین و اثری نیست، و عائلۀ بشریّه مرهون عطیّۀ این صحیفۀ الهیّه اند در این لطیفه، چون سایر معارف الهیّۀ قرآنیه.(545)
* * *
ضرورت «نازل کردن» وحی از جایگاه اصلی
اولیا با قدم سلوک از منازل گذشته، و می یافتند واقع را، مشاهده می کردند.
اولیا نمی توانند مشاهدات خودشان را برای مردم بیان کنند، قرآن هم نازل شده، متنزل شده است، رسیده است به جایی که با این مردم در بند و در چاه ضلالت، مخاطبه کند. دست و زبان پیغمبر اکرم هم بسته است، نمی توانند آن را که واقعیت است برسانند مگر متنزل [کنند]، تنزل [بدهند]. قرآن مراتب دارد، هفت بطن یا هفتاد
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 491
بطن از برای قرآن است؛ از این بطون تنزل کرده است تا رسیده است به جایی که با ما می خواهد صحبت کند. خدا خودش را با شتر معرفی می کند: أَفَلاَ یَنْظُرُونَ إِلَی الاْءِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ؛ و این برای ما تأسف آور است که به همین موجودات نازل: به شمس، به سماء، به ارض، به خود آدم [بخواهیم به خدا معرفت پیدا کنیم.] زبان انبیا عقده داشته: رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی، وَ یَسِّرْ لِی أمْرِی، وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِن لِّسَانِی؛ عقده ها در زبانشان، نه در قلبشان بوده است. نمی توانستند آنچه یافته اند آنطور که یافته اند بگویند، گفتنی نبوده است. از این جهت با مثال با نظایر می خواستند چیزی به ما بفهمانند. خوب وقتی که خدا با شتر معرفی بشود، معلوم است که مرتبۀ ما چه مرتبه ای است، مرتبۀ همان حیوان است؛ و معرفتی که ما از آن پیدا می کنیم چه معرفتی است، یک چیز بسیار ناقص [است].
آن جایی هم که گاهی [مطلبی] ذکر می شود راجع به انبیا: فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَ خَرَّ مُوسَی صَعِقًا، موسی بعد از اینکه تحت ربوبیّت حق تعالی واقع شد و از این منازل گذشت، آن وقت عرض
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 492
کرد: أَرِنِی أَنظُرْ إِلَیْکَ؛ به من خودت را ارائه بده. ارائه بده، یعنی من با چشمم ببینمت. اینکه از یک نبی بزرگی صادر نمی شود، آن نحو ارائه و آن نحو رؤیتی که مناسب با مرئی و رائی که دست ما به آن نمی رسد....
برای ما اینها قصه است. آنچه آنها با قدمِ شهود یافته اند، برای ما که در این ظلمتکده هستیم، به صورت قصه است. جبل طور را برای ما گفته اند؛ تجلی هم به نظر ما می آید که یک نوری بوده است از کوه طور، که موسی دیده، دیگران هم می دیدند. اگر نور حسی بود، خوب همه می دیدند. جبرئیل امین قرائت می کرد قرآن را برای رسول خدا، لکن آنهایی که آنجا بودند می شنیدند؟! ما یک شبحی می بینیم و از اصل غفلت داریم، از دور یک مسأله ای می شنویم. انبیا مثل آن آدمی هستند که خوابی دیده، چیزی مشاهده کرده، لکن زبانش عقده دارد و مردم هم همه کر هستند: «من گنگ خواب دیده [و ... .»؛] هم آنها عاجزند از گفتن و هم ما عاجزیم از شنیدن. گفته اند، لکن برای ما نیست؛ ما همان اموری که قابل فهممان است می فهمیم. قرآن همه چیز دارد، احکام شرعیۀ ظاهریه دارد، قصه هایی دارد که لبابش را ما نمی توانیم بفهمیم، ظواهرش را می فهمیم. برای همه هم هست، یک چیزی است که همه از آن استفاده می کنند...
قرآن که از مقولۀ سمع و بصر نیست، از مقولۀ الفاظ نیست، از مقولۀ اعراض نیست؛ لکن متنزلش کردند برای ما که کور و کر هستیم، تا آنجایی که بشود این کور و کرها هم از آن استفاده ای بکنند. ... جلوۀ حق تعالی از غیب ظاهر می شود و متنزل می شود، می آید تا همین عالم طبیعت؛ همان فرقی که مابین عالم طبیعت،
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 493
عالم جسم، عالم ظاهر با مراتب غیب هست؛ الی ماشاءالله، تا به مرتبۀ جلوۀ اول برسد، همان فرق مابین ادراکات ما و بعد از ما بالاترها، و بعد از بالاترها و بالاترها[هست؛] تا برسد به آن مرتبه ای که اولیای خاص خدا و انبیا در آن مرتبه هستند. آن جلوه ای که برای حضرت موسی [واقع شد]، آنجا می فرماید: فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ؛ و در دعای سمات: بِنُورِ وَجْهِکَ الَّذی تَجَلَّیْتَ لِلْجَبَلِ و آنجا هم [فرمود:] یا موسی إِنَّنِی أَنَاالله، تجلی برای شجر، یک جا إِنَّنِی أَنَاالله، یک جا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ، یک جا بِنُورِ وَجْهِکَ الَّذی تَجَلَّیْتَ لِلْجَبَلِ، همه اش صحیح است، و هر کدام در مقام خودش تمام است.
... قرآن همۀ مسائل را دارد؛ لکن آن کسی که ادراک می کند إنَّما یَعْرِفُ الْقُرْآنَ مَنْ خُوطِبَ بِهِ است. قرآن را آنکه مخاطبش است می فهمد؛ و معلوم است آن کسی که «مَنْ خُوطِبَ بِهِ» است و قرآن را می فهمد، آن مرتبه ای از قرآن است که: نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ، «نَزَلَ عَلی قَلْبِهِ» این را غیر از خود او نمی تواند مشاهده کند. قضیه، قضیۀ ادراک عقلی نیست، قدم برهان نیست، قضیۀ مشاهده است، آن هم «مشاهدۀ غیبیه». مشاهدۀ با چشم نیست، مشاهدۀ با نفس نیست، مشاهدۀ با عقل نیست، با قلب نیست. آن قلبی که قلب عالم است، قلب نبی، مشاهده با اوست، دریافته، لکن نمی تواند بیان
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 494
کند؛ مگر در لفافۀ امثله و الفاظ، به یک آدمی که کور است چطور شما می توانید بفهمانید که نور چیست؟ با چه زبانی، با چه حرفی؟ جز این است که می گویی نور یک چیزی [است که] روشن می کند؟ آدمی که ندیده است نور را، چطور آن کسی که نور را دیده می تواند به او افهام کند؟ جز اینکه عقده در لسانش هست؛ و این عقده برای این است که طرف، عقده در گوشش است؛ آن عقده ای که در لسان انبیا بود، پیغمبر اکرم عقده اش از همه بیشتر بود، برای اینکه آنچه او یافته بود، آنچه از قرآن در قلب او نازل شده بود، برای چه کسی بیان بکند، مگر آنکه رسیده [باشد] به مقام ولایت تامه. شاید یکی از معانی ما أُوذِیَ نَبِیٌّ مِثْلَ ما أُوذیتُ ـ اگر وارد شده باشد از رسول الله ـ این باشد که یک آدمی که آنچه را باید برساند نتواند برساند؛ آنکه کسی را نیابد که به او آنچه یافته بگوید، تأثر دارد. [خصوصاً] آنچه که او یافته بود، فوق همۀ آنها بود که سایرین یافته بودند؛ و کسی که یافته است اموری [را] و میل دارد همه بیابند، و نتواند برساند، تأثر[ش چقدر است؟] آن پدری که می خواهد بچه اش شمس را ببیند، ولی بچه کور است، تأثرش چقدر است؟ بخواهد افهام کند چه بگوید؟ چه بگوید که این نور را بفهمد؟ عناوینی که همه اش مجهول [است]، جز مجهولات چیزی نیست.(546)
* * *
مراتب نزول وحی
کینونتهای قرآن قبل از تنزّل در عالم ماده
از برای قرآن قبل از تنزّل در این نشئه، مقامات و کینونت هایی است: اول مقام او، کینونت علمیّۀ او است در حضرت غیبیّه به
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 495
تکلّم ذاتی و مقارعۀ ذاتیّه به طریق احدیّت جمع. و ضمیر غایب شاید اشاره به آن مقام باشد، و برای افادۀ این معنی به ضمیر غیبت ذکر فرموده است؛ کانّه می فرماید همین قرآن نازل در «لیلة القدر» همان قرآن علمی در سرّ مکنون و غیبی در نشئۀ علمیّه است؛ که او را از آن مراتب، که در یک مقام متّحد با ذات و از تجلّیات اسمائیّه بود، نازل فرمودیم؛ و این حقیقت ظاهر همان سرّ الهی است. و این کتاب، که در کسوۀ عبارات و الفاظ ظهور نموده، در مرتبۀ ذات به صورت تجلّیات ذاتیّه، و در مرتبۀ فعل عین تجلّی فعلی است؛ چنانچه امیر المؤمنین صلوات الله علیه فرمود: اِنَّما کَلامُهُ فِعْلُه.(547)
* * *
نزول از عالم غیب الهی تا صورت لفظی
این کتاب بزرگ الهی، که از عالم غیب الهی و قرب ربوبی نازل شده و برای استفادۀ ما مهجوران و خلاص ما زندانیان سجن طبیعت و مغلولان زنجیرهای پیچ در پیچ هوای نفس و آمال به صورت لفظ و کلام درآمده.(548)
* * *
تنزّل از مرتبۀ سرّ تا مرتبۀ فهم عامه
قرآن یک حقیقتی است، و این حقیقت هم به قلب وارد می شود.
قرآن سرّ است، سرِّ سرّ است، سرّ مستسر به سرّ است، سرّ مقنع به سرّ است؛ و باید تنزل کند، بیاید پایین، تا اینکه برسد به این مراتب نازله. حتی به قلب خود رسول الله که وارد می شد، باز تنزل بود، یک تنزلی کرده بود تا به قلب وارد می شد؛ بعد هم از
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 496
آنجا باید نازل بشود تا برسد به آنجایی که دیگران هم بفهمند.(549)
* * *
نزول از حجب نور تا مقام بیان با زبان
... قرآن را متنزل کرده است در ماه رمضان. قرآن نازله ای است که پس از عبور از حجابهای نور، وارد شده است در ماه مبارک رمضان، آن هم بر قلب مبارک رسول خدا، و از آن جا باز متنزل شده است تا رسیده است به آن جایی که با زبان گفته می شود.(550)
10 / 4 / 63
* * *
مراتب هفتگانه نزول
آن حقیقت غیبیّه و سریرۀ قدسیّه... به توسّط ملک وحی... تنزّل کند... و آن لطیفۀ الهیّه را تنزل دهد؛ و در هر نشئه از نشئات، صاحب وحی به طوری ادراک کند و مشاهده نماید: در حضرت علمیه به طوری، و در حضرت اعیان به طوری، و در حضرات اقلام به طوری، و در حضرات الواح به طوری، و در حضرت مثال به طوری، و در حس مشترک به طوری، و در شهادات مطلقه به طوری. و این، هفت مرتبه از تنزّل است، که شاید نزول قرآن بر «سبعة احرف» اشاره به این معنی باشد. و این معنی منافات ندارد با آنچه فرماید: قرآنُ واحدٌ مِنْ عِنْدِ واحِد چنانچه معلوم است.(551)
* * *
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 497
پیرامون بطون هفتگانۀ قرآن
کما اخبَر انّ «للقرآن ظهراً وَ بطناً وَ حدّاً وَ مطْلعاً» وَ فی روایَةٍ: «وَ لبطْنه بطْناً اِلی سبْعَةِ ابْطن» وَ فی روایَةٍ: «الی سَبْعینَ بَطْناً»
اذا کانَ القرْآن جَمیع صَفحة الوُجود یمْکن انْ یَکون المراد... «بالبُطُون السّبْعة» هُوَ المراتب السّبْعة الکلّیّة منْ مقامِ الأحدیّة الغیْبیّة، وَ حضرة الواحدیَّة، وَ مقام المشیئة والفیْض المنبَسِط، وَ عالم العقْل، وَ عالم النّفوس الکلّیّة وَ عالم المثال المطْلق، وَ عالم الطّبیعَة...
وَ امَّا «السّبعَة» بالنّسبة الی ما فی الدّفّتین من الکتاب المنزل فباعْتبار کون الألفاظ مُوضوعة للمعانی العامّة وَ کون الکتاب الإلهی النّازل مِنْ مقامِ الأحَدیّة الی عالم اللّفظ وَ الصّوت لایقاً لهدایَةِ کُلِّ طائفة منَ الطّوائف، فیفهم کلّ طائفة منْ اهل السُّلوک منْ کلّ آیة ما لایفهم منْه الآخر. مثلاً یفهم اهْل الظّاهِر منْ قوله: «زُیِّنَ لِلنّاسِ حُبّ الشَّهوات» الخ معْناه الظّاهِر، وَ امّا اهل القلوب وَ اصحاب السّلوک الرُّوحی فیفهمونَ مِنه مرتبة عالیة... کذلک بالنسبة الی اهل السّر و الخفی والاخفی. فالآیة الشّریفة لها سبعة ابطن بالنسبةِ الی سبع طوایف.(552)
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 498
مراتب هفت یا هفتادگانه تنزیل و تأویل
التّنزّل منْ مقام الغیْب الی الشّهادة «تنزیل» و الرّجُوع مِن الشّهادة الی الغیْب تَعبیر فِی الرّؤیا وَ «تأویل» فی المکاشفة، وَ منْ هذا القبیل تنزیل الْکتاب منْ عنْدالله بحسَب المَراتب السّبْع الّتی للْعوالم أو للإنسانِ الکامل فمراتب التّنزیل سَبعة کما انّ مراتب التّأویل سَبعة و هیَ بعینها بُطُون القرْآن الی سبْعة ابطن اجمالاً و سَبعینَ تفصیلاً بَل سَبعین اَلف، وَ باعتبار لاحدّ له یقف عنْدَه. و العالم بالتّأویل منْ له حظّ من المراتب. فبمقْدار تحقّقه بالمراتب لَه حظّ منَ التّأویل الی انْ یَنتَهی الی غایة الکمال الإنسانی و منتهی مَراتب الکمالی، فَیصیرُ عالِماً بجَمیع مَراتب التَّأویل. فهو کما یتْلُوا الکتاب من الصّحیفة المبارکة الحسّیّة الّتی بینَ ایْدینا یقرء منْ صَحیفَةِ عالم المثال وَ عالم الألواح وَ الأرواحِ اِلی العِلم الأعْلی الی الحضْرة التّجلّی الی الحضرة العلم الی الاسم الاعظم و هو الراسخ فی العلم «و انّما یعرف القرآن من خوطب به».(553)
* * *
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 499
در عظمت قرآن و نسبت آن با ذات حق
عظمت قرآن در جمیع جهات
مبدئیت حق به جمیع شئون برای قرآن
فهم عظمت قرآن خارج از طوق ادراک است، لکن اشارۀ اجمالیّه به عظمت همین کتاب متنزّل، که در دسترس همۀ بشر است، موجب فوائد کثیره است.
بدان ای عزیز که عظمت هر کلام و کتابی یا به عظمت متکلّم و کاتب آن است، و یا به عظمت مطالب و مقاصد آن است، و یا به عظمت نتایج و ثمرات آن است، و یا به عظمت رسول و واسطۀ آن است، و یا به عظمت مُرسَلٌ الیه و حامل آن است، و یا به عظمت حافظ و نگاهبان آن است، و یا به عظمت شارح و مبیّن آن است، و یا به عظمت وقت ارسال و کیفیّت آن است. و بعض از این امور ذاتاً و جوهراً در عظمت دخیل است، و بعضی عَرَضاً و بالواسطه، و بعضی کاشف از عظمت است. و جمیع این امور که ذکر شد، در این صحیفۀ نورانیّه به وجه اعلی و اوفی موجود بلکه از مختصّات آن است، که کتاب دیگری را در آن یا اصلا شرکت نیست و یا به جمیع مراتب نیست.
اما عظمت متکلّم آن و منشی و صاحب آن: پس آن، عظیم مطلق است که جمیع عظمت های متصوّره در ملک و ملکوت و تمام قدرتهای نازل در غیب و شهادت رشحه ای از تجلّیات عظمت فعل آن ذات مقدّس است. و حق تعالی با تجلی به عظمت برای احدی ممکن نیست تجلی کند؛ و از پس هزاران حجب و سراقادت تجلی کند؛ چنانچه در حدیث است: اِنّ لله سَبعینَ اَلف حَجابٍ [مِنْ نورٍ و ظُلْمَةٍ. لو کُشِفَتْ، لاَحْرَقَتْ سُبُحاتُ وَجْهِهِ دُوْنَهُ]. و پیش اهل
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 500
معرفت این کتاب شریف از حق تعالی به مبدئیّت جمیع شئون ذاتیّه و صفاتیّه و فعلیّه و به جمیع تجلّیات جمالیّه و جلالیّه صادر شده، و دیگر کتب سماویّه را این مرتبت و منزلت نیست.(554)
* * *
تنزل به آخرین مرتبۀ نزول
نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلَی قَلْبِکَ نازل شده، تنزّل کرده، و با دست روح الامین آمده؛... آن هم که به قلب او وارد می شود، باید نازل بشود به مراتب: از این بطن به آن بطن، از این حد به آن حد، تا برسد به حدی که به صورت الفاظ درآید.
قرآن که از مقولۀ سمع و بصر نیست، از مقولۀ الفاظ نیست، از مقولۀ اعراض نیست؛ لکن متنزلش کردند.(555)
* * *
تنزّل در حدّ فهم بشر
متنزل کرده است همۀ معارف را تا رسانده است به اینجا؛ قرآن را نازلش کرده، پشت ستارهایی، اَستاری پشت سر هم هی وارد کرده، نازل کرده، نازل کرده تا رسانده اش به یک الفاظی که موافق با فهم بشر باشد، و آن هم این الفاظ باز موافق با فهم بشر نیست.(556)
21 / 4 / 62
* * *
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 501
تنَزّل در حدّ فهم بشر
قرآن مراتب دارد، هفت بطن یا هفتاد بطن از برای قرآن است؛ از این بطون تنزل کرده است تا رسیده است به جایی که با ما می خواهد صحبت کند. خدا خودش را با شتر معرفی می کند: أَفَلاَ یَنْظُرُونَ إِلَی الاْءِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ.(557)
* * *
نزولهای هفتگانه تا مرحلۀ صورت کتبی
قرآن ـ در روایات است این ـ نازل شده است به منازل مختلف، کلیاتش سبع و الی سبعین و الی زیادتر، تا حالا رسیده است به دست ماها به صورت یک مکتوب.(558)
2 / 6 / 65
* * *
نازلۀ جمیع شئون و دو دست جمال و جلال حق
در اشاره به نکتۀ آن که فرموده است انّا به صیغۀ جمع و اَنْزَلْنا به صیغۀ جمع.
بدان که نکتۀ آن، تفخیم مقام حق تعالی به مبدئیّت تنزیل این کتاب شریف است. و شاید این جمعیت برای جمعیّت اسمائیّه باشد، و اشاره به آن باشد که حق تعالی به جمیع شؤون اسمائیّه و صفاتیّه مبدأ از برای این کتاب شریف است؛ و از این جهت، این کتاب شریف صورت احدیّت جمع جمیع اسماء و صفات و معرّف مقام مقدس حق به تمام شؤون و تجلّیات است. و به عبارت دیگر، این صحیفۀ نورانیّه صورت «اسم اعظم» است، چنانچه انسان کامل نیز صورت اسم اعظم است؛ بلکه حقیقت این دو در حضرت غیب یکی است، و در عالم تفرقه از هم به حسب صورت
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 502
متفرّق گردند، ولی باز به حسب معنا از هم متفرّق نشوند. و این یکی از معانی لَنْ یَفْتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الْحَوْضَ می باشد. و چنانچه حق تعالی بیدیِ الجلال و الجمال تخمیر طینت آدم اول و انسان کامل فرموده، بیدَی الجمال و الجلال تنزیل کتاب کامل و قرآن جامع فرموده. و شاید به همین جهت آن را «قرآن» نیز گویند؛ چه که مقام احدیّتْ جمع وحدت و کثرت است.(559)
* * *
اتحاد با ذات در مرتبه کینونت علمی
از برای قرآن قبل از تنزّل در این نشئه، مقامات و کینونت هایی است: اول مقام او، کینونت علمیّۀ او است در حضرت غیبیّه به تکلّم ذاتی و مقارعۀ ذاتیّه به طریق احدیّت جمع. و ضمیر غایب شاید اشاره به آن مقام باشد، و برای افادۀ این معنی به ضمیر غیبت ذکر فرموده است؛ کانّه می فرماید همین قرآن نازل در «لیلة القدر» همان قرآن علمی در سرّ مکنون و غیبی در نشئۀ علمیّه است؛ که او را از آن مراتب، که در یک مقام متّحد با ذات و از تجلّیات اسمائیّه بود، نازل فرمودیم؛ و این حقیقت ظاهر همان سرّ الهی است. و این کتاب، که در کسوۀ عبارات و الفاظ ظهور نموده، در مرتبۀ ذات به صورت تجلّیات ذاتیّه، و در مرتبۀ فعل عین تجلّی فعلی است؛ چنانچه امیرالمؤمنین صلوات الله علیه فرمود: اِنَّما کَلامُهُ
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 503
فِعْلُه.(560)
* * *
شأن ذاتی و حقیقت علمی در حضرت واحدیت
حقیقت قرآن شریف الهی قبل از تنزّل به منازل خلقیّه و تطوّر به اطوار فعلیّه از شئون ذاتیّه و حقایق علمیّه در حضرت واحدیّت است.(561)
* * *
تجلّیگاه ذات حق به جمیع اسما
ذات مقدس حق تعالی که غیب است و در عین حال ظاهر است، مستجمع همۀ کمال به طور غیر متناهی است، در رسول اکرم متجلی است به تمام اسما و صفات و در قرآن متجلی است به تمام اسما و صفات.(562)
21 / 3 / 59
* * *
جلوۀ تام حق تعالی
قرآن هم جلوۀ تام خدای تعالی است؛ یعنی، با همۀ اسما و صفات، تجلی کرده است و ولی الله اعظم و رسول اکرم را با آن اشراقهایی که ما ازش اطلاع نداریم و با همۀ اسما و صفات، محقق کرده است.(563)
19 / 8 / 66
* * *
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 504
صورت عینی و کتبی اسما و صفات حق
از کتاب مقدسی که تِبْیان کُلِّ شَی ءٍ است و صادر از مقام جمع الهی به قلب نور اول و ظهور جمع الجمع تابیده است، غفلت نفرمایند. این کتاب آسمانی ـ الهی که صورت عینی و کتبی جمیع اسما و صفات و آیات و بینات است و از مقامات غیبی آن دست ما کوتاه است.(564)
16 / 5 / 65
* * *
صورت کتبیۀ حضرت غیب
قرآن مجید، اعظم و اشرف کتب مقدسه و صورت کتبیۀ حضرت غیب [و] مستجمع جمیع کمالات به صورت وحدت جمیعه [است].(565)
6 / 5 / 66
* * *
نازلۀ تجلیات الهی و صورت کتبیۀ اسمای ربوبی
قرآن شریف نزد اصحاب قلوب نازلۀ تجلّیات الهیّه و صورت کتبیّه اسماء حسنای ربوبیّه است.(566)
* * *
ترجمان تمام دایرۀ وجود
... تمام دائرۀ وجود وتجلّیات غیب و شهود، که قرآن شریف ترجمان آن است.(567)
* * *
مظهر بزرگ رحمت مطلقۀ الهی
این کتاب بزرگ الهی، که از عالم غیب الهی و قرب ربوبی نازل
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 505
شده ... از بزرگترین مظاهر رحمت مطلقۀ الهیّه است.(568)
* * *
جامعترین کلام الهی و صاحب احدیت جمع و تفصیل
و چون ذات مقدّس حقّ جلّ و علا به حسب کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فی شَأن، در کسوۀ اسماء و صفات تجلّی به قلوب انبیاء و اولیاء کند، و به حسب اختلاف قلوب آنها تجلّیات مختلف شود، و کتب سماویّه که به نعت ایحاء به توسّط ملک وحی، جناب جبرئیل، بر قلوب آنها نازل شده به حسب اختلاف این تجلّیات و اختلاف اسمائی که مبدئیّت برای آن دارد مختلف شود ـ چنانچه اختلاف انبیاء و شرایع آنها نیز به اختلاف دول اسمائیّه است ـ پس، هر اسمی که محیط تر و جامعتر است، دولت او محیط تر و نبوت تابعۀ او محیط تر و کتاب نازل از او محیط تر و جامعتر است، و شریعت تابعۀ او محیط تر و بادوام تر است. و چون نبوّت ختمیّه و قرآن شریف و شریعت آن سرور از مظاهر و مجالی، یا از تجلّیات و ظهورات، مقام جامع احدی و حضرت اسم الله الاعظم است، از این جهت محیط ترین نبوّات و کتب و شرایع و جامعترین آنها است، و اکمل و اشرف از آنها تصوّر نشود؛ و دیگر از عالم غیب به بسیط طبیعتْ علمی بالاتر یا شبیه به آن تنزّل نخواهد نمود؛یعنی، آخرین ظهور کمال علمی که مربوط به شرایع است همین، و بالاتر از این امکان نزول در عالم ملک ندارد؛ پس، خود رسول ختمی صلّی الله علیه و آله اشرف موجودات و مظهر تامّ اسم اعظم است، و نبوّت او نیز اتمّ نبوّات ممکنه و صورت دولت اسم اعظم است که ازلی و ابدی است. و کتاب نازل به او نیز از مرتبۀ غیب به تجلّی
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 506
اسم اعظم نازل شده؛ و از این جهت، از برای این کتاب شریف احدیّت جمع و تفصیل است و از «جوامع کلم» است، چنانچه کلام خود آن سرور نیز از جوامع کلم بوده. و مراد از «جوامع الکلم» بودن قرآن، یا کلام آن سرور، آن نیست که کلّیات و ضوابط جامعه بیان فرمودند ـ گرچه به آن معنی نیز احادیث آن بزرگوار از جوامع و ضوابط است، چنانچه در علم فقه معلوم است ـ بلکه جامعیّت آن عبارت از آن است که چون برای جمیع طبقات انسان در تمام ادوار عمر بشری نازل شده و رافع تمام احتیاجات این نوع است، و حقیقت این نوع چون حقیقت جامعه است و واجد تمام منازل است از منزل اسفل ملکی تا اعلی مراتب روحانیّت و ملکوت و جبروت، و از این جهت افراد این نوع در این عالم اسفل ملکی اختلافات تامّه دارد و آن قدر تفاوت و اختلافی که در افراد این نوع است در هیچ یک از افراد موجودات نیست ـ این نوع است که شقیّ در کمال شقاوت و سعید در کمال سعادت دارد، این نوع است که بعضی از افراد آن از جمیع انواع حیوانات پست تر و بعضی افراد آن از جمیع ملائکۀ مقربین اشرف است ـ بالجمله، چون افراد این نوع در مدارک و معارف مختلف و متفاوتند، قرآن به طوری نازل شده که هر کس به حسب کمال و ضعف ادراک و معارف و به حسب درجه ای که از علم دارد از آن استفاده می کند.(569)
* * *
صاحب مقام جمع
انّ القران له المقام الجمعی فی لیلةالقدر الجمعیّ الاحمدیّ و سایر
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 507
الکتب الالهیّة لها المقام التّفریقی فی اللّیالی التّفریقیّة.(570)
* * *
عظمت ظرف وحی
و اما عظمت مرسلٌ الیه و متحمّل آن: پس آن، قلب تقیّ نقیّ احمدی احدی جمعی محمّدی است که حق تعالی به جمیع شئون ذاتیّه و صفاتیّه و اسمائیّه و افعالیّه بر آن تجلّی نموده؛ و دارای ختم نبوّت و ولایت مطلقه است؛ و اکرم بریّه و اعظم خلیقه و خلاصۀ کون و جوهرۀ وجود و عصارۀ دار تحقّق و لبنۀ اخیره و صاحب برزخیّت کبری و خلافت عظمی است. ...
و اما شارح و مبیّن آن، ذوات مطهّرۀ معصومین از رسول خدا تا حجت عصر عجّل الله فرجه، که مفاتیح وجود و مخازن کبریا و معادن حکمت و وحی و اصول معارف و عوارف و صاحبان مقام جمع و تفصیلند.(571)
* * *
سرّ الهی و محرم آن
قرآن در حد ما نیست، در حد بشر نیست. قرآن سرّی است بین حق و ولیّ الله اعظم که رسول خداست.(572)
30 / 3 / 64
* * *
سرّ الهی برای وجود من خوطب به
این کتاب آسمانی ـ الهی که صورت عینی و کتبی جمیع اسما و
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 508
صفات و آیات و بینات است و از مقامات غیبی آن دست ما کوتاه است و جز وجود اقدس جامع مَنْ خُوطِبَ بِهِ از اسرار آن کسی آگاه نیست و به برکت آن ذات مقدس و به تعلیم او خلص اولیای عظام دریافت آن نموده اند و به برکت مجاهدات و ریاضتهای قلبیه، خلص اهل معرفت به پرتوی از آن به قدر استعداد و مراتب سیر بهره مند شده اند(573)
16 / 5 / 65
* * *
مُدرِک حقیقی حقیقت قرآن
آنی که «لا یَعْرِفُهُ اِلاّ مَنْ خُوطِبَ بِه» یعنی خود رسول اکرم، یعنی واسطه هم نمی تواند بفهمد، جبرئیل هم نتوانسته است. جبرئیل امین هم یک واسطه ای بوده است که خوانده است بر حضرت، این آیاتی که از غیب بر او وارد شده است، و مأمور شده است که برساند، اما آن هم «مَنْ خُوطِبَ بِه» نیست. «مَنْ خُوطِبَ بِه» فقط خود رسول اکرم است، و دیگران هم که به واسطه آن نوری که از حضرت رسول صلی الله علیه و آله ـ در قلب ـ آن تعلیم نورانی که از قلب او به قلب خواص او بوده است، به واسطه او فهمیده اند.(574)
1 / 10 / 62
* * *
فراتر از ادراک جبرئیل
قرآن در عین حالی که یک کتاب معنوی، عرفانی به آن طوری است که به دست ماها، به خیال ماها، به خیال جبرئیل امین هم نمی رسد.(575)
21 / 2 / 62
* * *
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 509
کتب تکوینی، حاملان کتاب تدوینی
انا اقول : ان الکتاب التکوینی الإِلهی والقرآن الناطق الربّانی ایضاً نازل من عالم الغیب والخزینة المکنونة الإِلهیة، مع سبعین الف حجاب لحمل هذا الکتاب التدوینی الإِلهی، وخلاص النفوس المنکوسة المسجونة من سجن الطبیعة وجهنامها، وهدایة غرباء هذا الدیار الموحشة الی اوطانها، وإلا فإن تجلی هذا الکتاب المقدس والمکتوب السبحانی الأقدس باشارة من اشاراته وغمزة من غمزاته برفع بعض الحجب النوریة للسماوات والارضین لأحترقت ارکانها او للملائکة المقربین لاندکت إنّیّاتها. ونعم ما قیل:
احمد ار بگشاید آن پرّ جلیل
تا ابد مدهوش ماند جبرئیل
فهذا الکتاب التکوینی الإِلهی واولیائه، الذین کلهم کتب سماویة، نازلون من لدن حکیم علیم وحاملون للقرآن التدوینی. ولم یکن احد حاملاً له بظاهره وباطنه إلا هؤلاء الأولیاء المرضیین، کما ورد من طریقهم، علیهم السلام.
فمن طریق الکافی عن أبی جعفر، علیه السلام، انه قال : «ما یستطیع احد أن یدعی أن عنده جمیع القرآن کلِّه، ظاهره وباطنه، غیر الأوصیاء.»
و من طریق الکافی ایضاً عن جابر قال : «سمعت ابا جعفر، علیه السلام، یقول : "ما ادعی احد من الناس انه جمع القرآن کلَّه کما أنزل إلا کذّاب. وما جمعه وحفظه کما انزله الله تعالی الا علی بن أبی طالب والأئمة من بعده، علیهم السلام".»
و منه ایضاً عن أبی عبدالله علیه السلام، انه قال : «وعندنا ـ والله ـ علم الکتاب کلِّه.».(576)
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 510
تحریف و نَسخ قرآن
حافظ قرآن
حافظ و نگاهبان آن، ذات مقدس حق جل جلاله است؛ چنانچه فرماید در کریمۀ مبارکه: اِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ ِانّا لَهُ لَحافِظُون.(577)
* * *
حافظ قرآن
ضمانت حفظ و صیانت آن را از دستبرد شیاطین انس و جن فرموده؛ اِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِکْرَ وَ اِنّا لَهُ لَحافِظُونَ قرآنی که نه یک حرف بر آن افزوده شده و نه یک حرف کاسته.(578)
6 / 5 / 66
* * *
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 511
بقای قرآن بدون کم و کاست
این قرآن کریم که در بین ید مسلمین هست و از صدر اول تا حالا یک کلمه، یک حرف در او زیاد و کم نشده است... از آن اول آنچه را از قرآن که می دیدند با مصالح خودشان مخالف است، چون نمی توانستند از قرآن بردارند، تعبیر می کردند، کج معنا می کردند، ـ به ـ روحانیونی که وابسته به خودشان بود وادار می کردند که اینها را کج معنا کنند، منحرف کنند قرآن را از آن چیزی که هست. ولی بحمدالله قرآن ماند بین مسلمین و نتوانستند قرآن را تحریف کنند و بردارند، اگر می توانستند، می کردند. لکن یکی از آنهایی که می خواست یک حرف را از قرآن بردارد، یک عربی شمشیر را کشید گفت: با این شمشیر ما جواب می دهیم. نگذاشتند قرآن شریف دست بخورد، و همان طوری که در زمان رسول الله وارد شد الآن هم همان است، به غیر او نیست.(579)
23 / 2 / 63
* * *
مصونیت از زیادت و نقصان
این کتاب آسمانی ـ الهی که صورت عینی و کتبی جمیع اسما و صفات و آیات و بینات است و از مقامات غیبی آن دست ما کوتاه است... و اکنون صورت کتبی آن، که به لسان وحی بعد از نزول از مراحل و مراتب، بی کم و کاست و بدون یک حرف کم و زیاد به دست ما افتاده است.(580)
16 / 5 / 65
* * *
وجود قرآن به خط ائمه(ع)
حتی قرآن به خط حضرت امیر یا به خط حضرت سجاد هم الآن موجود است در بین ما که همین است؛ غیر از این هیچ چیز نیست،
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 512
همین قرآن است، هیچ تغییری نکرده است.(581)
6 / 8 / 57
* * *
پیرامون ادعای تحریف لفظی و حذف آیات قرآن
و نیز می گویند: «امامت در قرآن بسیار تصریح شده، ولی آنها را انداخته اند».
شما با کی در این باره سخن گفتید و جواب شنیدید؟ شاید پیش خود رجوع کردید به بعضی کتابها یا بعضی اخبار، که در اول نظر و با نظر عامیانه چنین می نمایند که از قرآن چیزی افتاده؛ و این خود یکی از عیبهایی است که شماها دارید که با این خرد و دانش رجوع به اخبار می کنید و مطالعه کتابهای علمی می نمایید. فهم اخبار و کتاب دانشمندان، زحمتهای طاقتفرسا دارد. آنها کتاب قصّه و رمان نیست که سر خود بشود به آنها رجوع کرد و از آنها چیزی فهمید، عیناً رجوع شما به آن کتابها مثل رجوع کشاورز است به فلسفه عالیه، یا مطالعۀ حمّامی است از ریاضیّات عالیه، فهمیدن کتب علمی تخصّص می خواهد، چون کورکورانه وارد اخبار و کتب شدی نتیجه این می دهد که می گویند: در قرآن امامت بوده و انداخته اند. آن اخبار راجع به تفسیر و تأویل است. ما می گوییم: «اولواالامر» در قرآن و «اهل الذکر» در آیات بسیار و «اهل البیت» در آیۀ تطهیر و «صادقین» در آیۀ «کونوا مع الصادقین» و «حبل الله» در آیۀ «اعتصام بحبل الله» و «صراط الله و صراط
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 513
مستقیم» و «مؤمنون» در آیۀ «انما ولیکم الله» و «امانت» در آیۀ «انّا عرضنا الامانة» و صدها غیر این آیات دربارۀ امامت و امام است، نه آنکه اسم امام بخصوص در قرآن ذکر شده است؛ و آنچه ما می گوییم فقط از اخبار شیعه نمی گوییم، اهل سنت نیز اینها را نقل کردند و در کتابهایشان مذکور است، هرکس می خواهد رجوع کند به کتابهایی که در این باب نوشته شده است؛ و بسیاری از آن در کتاب غایة المرام و اجمالی در کتاب مراجعات علامۀ بزرگوار سیّد شرف الدّین عاملی، معاصر مذکور است، به آنجا رجوع کنید.
آری، در اینجا یک چیزی هست و آن این است که بعضی از اخبارییّن و محدّثین شیعه و سنی که گفتارشان پیش دانشمندان و علما مورد اعتنا نیست، گول ظاهر بعضی اخبار را خورده و چنین رأیی اظهار کرده، ولی دانشمندان و علما او را رد کردند و برای کتاب او قدر در جامعۀ علمی نیست.(582)
* * *
رد احادیث مبنی بر تحریف قرآن
مقالة الاخبارییّن بالنسبة إلی ظواهر الکتاب المجید، و استدلّوا علی ذلک بوجوه:
منها: وقوع التّحریف فی الکتاب حسب اخبار کثیرة، فلایمکن
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 514
التمسّک به لعروض الإجمال بواسطته علیه.
و هذا ممنوع بحسب الصّغری و الکبری:
امّا الأولی: فلمنع وقوع التّحریف فیه جدّاً، کما هو مذهب المحقّقین من علماء العامّة والخاصّة، و المعتبرین من الفریقین، و إن شئت شطراً من الکلام فی هذا المقام فارجع إلی مقدّمة تفسیر آلاء الرحمن للعلاّمة البلاغی المعاصر، قدّس سرّه.
و ازیدک توضیحاً: انّه لوکان الأمر کما توهّم صاحب فصل الخطاب الّذی کان کتبه لایفید علماً و لا عملاً، و إنّما هو إیراد روایات ضعاف أعرض عنها الأصحاب، و تنزّه عنها اُولواالالباب من قدماء اصحابنا کالمحمّدین الثلاثة المتقدّمین، رحمهم الله...
و بالجملة: لوکان الامر کما ذکره هذا و أشباهه، من کون الکتاب الإلهیّ مشحوناً بذکر اهل البیت و فضلهم، و ذکر أمیرالمؤمنین و إثبات وصایته و إمامته، فَلِمَ لم یحتجّ بواحد من تلک الآیات النّازلة و البراهین القاطعة من الکتاب الإلهیّ امیرالمؤمنین، فاطمة، والحسن، والحسین و سلمان، و ابوذر، و مقداد و عمّار، و سائر الأصحاب الّذین لایزالون یحتجّون علی خلافته؟!
و لِمَ تشبّث بالاحادیث النبویّة، و القرآن بین أظهرهم؟! و لوکان القرآن مشحوناً باسم امیرالمؤمنین و اولاده المعصومین و فضائلهم و إثبات خلافتهم، فبأیّ وجه خاف النبیّ، فی حجّة الوداع آخر سنین عمره الشریف و أخیرة نزول الوحی الإلهیّ من تبلیغ آیة
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 515
واحدة مربوطة بالتبلیغ، حتّی ورد أنّ «الله یَعصِمُک مِنَ النّاسِ».
و لِمَ احتاج النّبی الی دواة و قلم حین موته للتّصریح باسم علی؟! فهل رأی انّ لکلامه أثراً فوق أثر الوحی الإلهیّ؟!
و بالجملة: ففساد هذا القول الفظیع و الرّأی الشّنیع أوضح من أن یخفی علی ذی مسکة، إلاّ انّ هذا الفساد قد شاع علی رغم علماء الإسلام و حفّاظ شریعة سیّد الانام.(583)
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 516
عدم ورود نسخ و انقطاع به قرآن
این کتاب شریف صورت احدیّت جمع جمیع اسماء و صفات و معرّف مقام مقدس حق به تمام شؤون و تجلّیات است. و به عبارت دیگر، این صحیفۀ نورانیّه صورت «اسم اعظم» است... و چنانچه حق تعالی بیدیِ الجلال و الجمال تخمیر طینت آدم اول و انسان کامل فرموده، بیدَی الجمال و الجلال تنزیل کتاب کامل و قرآن جامع فرموده. و شاید به همین جهت آن را «قرآن» نیز گویند؛ چه که مقام احدیّتْ جمع وحدت و کثرت است. و از این جهت، این کتاب قابل نسخ و انقطاع نیست، زیرا که اسم اعظم و مظاهر او ازلی و ابدی است و تمام شرایع دعوت به همین شریعت و ولایت محمّدیّه است.(584)
* * *
اعجاز قرآن
تحدی و مبارزطلبی قرآن
قرآن کریم، خود در چند جا معجزه بودن خود را به تمام بشر در تمام دوره ها اعلان کرده است و عجز جمیع بشر را، بلکه تمام جنّ و انس را از آوردن به مثل خود ابلاغ کرده. امروز ملّت اسلام همین نشانۀ خدا را در دست دارند و به تمام عائلۀ بشری از روی کمال اطمینان اعلان می کنند که این نشانۀ پیغمبری نور پاک محمد است، هرکس از دنیای پر آشوب علم و دانش مثل او را آورد، ما تسلیم او می شویم و از گفته های خود بر می گردیم.
در سورۀ بنی اسرائیل، گوید: «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعتِ الانسُ وَ الجِنُّ عَلی أن یَأتُوا بِمِثْلِ هذا القرآن لایَأتونَ بِمِثْلِهِ و لو کان بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهیراً». در سوره هود:
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 517
«اَمْ یقُولُونَ افْتراهُ قُلْ فَاتوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَریاتٍ وَ ادْعُوا مَن اسْتَطَعتُمْ مِنْ دوُنِ الله إنْ کُنْتُمْ صادِقینَ فَإنْ لَمْ یَسْتَجیبوُا لَکُم فَاعْلَمُوا اَنَّما اُنْزِلَ بِعِلْمِ الله».(585)
* * *
امّی بودن پیامبر و اعجاز قرآن
آن معارفی که به برکت بعثت رسول اکرم در عالم پخش شد ـ کسانی که مطلع اند که این معارف چی است و تا آن اندازه ای که ماها می توانیم ادراک بکنیم ـ می بینم که از حد [درک ]بشریت خارج است؛ اعجازی است فوق ادراک بشریت از یک انسانی که در جاهلیت متولد شده است، در جاهلیت بزرگ شده است و یک آدمی بوده است که در یک محیطی پرورش یافته است که اسمی از این مسائل اصلاً نبوده در آن وقت. محیط آنجا اصلاً راجع به مسائل دنیا و به مسائل عرفان و فلسفه و سایر مسائل اصلاً آشنایی نداشتند و در تمام عمرش، حضرت آنجا بوده، یک سفر مختصری کرده است که چند وقتی، یک چند روزی، سفر کرده و برگشته. آن وقت، وقتی که بعثت حاصل شد، انسان می بیند که یک مطالبی پیش آورده است که از حد بشریت خارج است. این اعجازی است که برای اهل نظر، دلیل بر نبوت پیغمبر است، و الاّ ایشان به خودش نمی توانست این کار را بکند. نه تحصیلاتی داشت، حتی نوشتن را هم نمی دانست. مسائل، یک مسائل بزرگی است که ما نمی توانیم در اطرافش صحبت کنیم و کشف هم نشده است؛ برای خود ایشان است و کسانی که خاص الخاص ایشان
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 518
هستند. مسائل اجتماعی در اسلام ـ می دانید که ـ هست؛ همه جور مسائل هست و به درجۀ اعلا هست که از عهدۀ یک نفر آدمی که در آن محیط زندگی کرده است و یا در هر محیطی [برنمی آید که] یک نفر آدم بتواند این طور در دنیا همه چیز را بیابد که مطابق عقل حالا باشد و آینده. این یک امر اعجاز است؛ غیر از اعجاز چیز دیگر نمی تواند باشد.(586)
8 / 1 / 66
* * *
امّی بودن پیامبر و اعجاز قرآن
همین طور که اتقانِ خلقت کائنات و حسن ترتیب و نظم آن ما را هدایت می کند که یک موجودی منظِّم اوست که علمش محیط به دقایق و لطایف و جلایل است، اتقان احکام یک شریعت و حسن نظام و ترتیب کامل آن که متکفل تمام احتیاجات مادی و معنوی، دنیوی و اخروی، اجتماعی و فردی است، ما را هدایت می کند به آنکه مشرِّع و منظِّمِ آن یک علم محیط مطلع بر تمام احتیاجات عایلۀ بشر است؛ و چون به بداهت عقل می دانیم که از عقل یک نفر بشر، که تاریخ حیات او را همۀ مورخین ملل نوشته اند و شخصی بوده که تحصیل نکرده و در محیط عاری از کمالات و معارف تربیت شده، این ترتیب کامل و نظام تام و تمام صادر نتواند شد، بالضروره می فهمیم که از طریق غیب و ماوراءالطبیعه این شریعت تشریع شده و به طریق وحی و الهام به آن بزرگوار رسیده.(587)
* * *
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 519
اعجاز در معارف و محتوا
این کتاب عزیز در محیطی و عصری نازل شد که تاریکترین محیط و عقب افتاده ترین مردم در آن زندگی می کردند و به دست کسی و قلب الهی کسی نازل شد که زندگی خود را در آن محیط ادامه می داد، و در آن حقایق و معارفی است که در جهان آن روز ـچه رسد به محیط نزول آن ـ سابقه نداشت.
و بالاترین و بزرگترین معجزۀ آن همین است ، آن مسائل بزرگ، عرفانی که در یونان و نزد فلاسفه آن سابقه نداشت و کتب ارسطو و افلاطون بزرگترین فلاسفۀ آن عصرها از رسیدن به آن عاجز بودند، و حتّی فلاسفۀ اسلام که در مهد قرآن کریم بزرگ شدند و از آن استفاده ها نمودند به آیاتی که صراحت زنده بودن همه موجودات جهان را ذکر کرده، آن آیات را تأویل می کنند و عرفای بزرگ اسلام که از آن ذکر می کنند، همه از اسلام اخذ نموده و از قرآن کریم گرفته اند و مسائل عرفانی به آن نحو که در قرآن کریم است، در کتاب دیگر نیست و اینها معجزۀ رسول اکرم است که با مبدأ وحی آنطور آشنایی دارد که اسرار وجود را برای او بازگو می نماید و خود با عروج به قلّۀ کمال انسانیّت، حقایق را آشکارا و بدون هیچ حجاب می بیند و در عین حال در تمام ابعاد انسانیّت و مراحل وجود، حضور دارد و مظهر اعلای «هُو الاوَّلُ والاْخِرُ و الظّاهِرُ و الباطِنُ».(588)
* * *
معارف توحید، وجه اصلی اعجاز قرآن
قرآن شریف به قدری جامع لطایف و حقایق و سرایر و دقایق توحید است که عقول اهل معرفت در آن حیران می ماند؛ و این،
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 520
اعجاز بزرگِ این صحیفۀ نورانیّۀ آسمانی است، نه فقط حسن ترکیب و لطف بیان و غایت فصاحت و نهایت بلاغت و کیفیّت دعوت و اخبار از مغیبات و اِحکام اَحکام و اتقان تنظیم عائله و امثال آن، که هر یک مستقلاً اعجازی فوق طاقت و خارق عادت است. بلکه می توان گفت این که قرآن شریف معروف به فصاحت شد و این اعجاز در بین سایر معجزات مشهور آفاق شد، برای این بود که در صدر اول اَعراب را این تخصّص بود و فقط این جهت از اعجاز را ادراک کردند؛ و جهات مهمتری که در آن موجود بود و جهت اعجازش بالاتر و پایۀ ادراکش عالی تر بود اعراب آن زمان ادراک نکردند. الآن نیز آنهایی که هم افق آنها هستند، جز ترکیبات لفظیّه و محسّنات بدیعیّه و بیانیّه چیزی از این لطیفۀ الهیّه ادراک نکنند. و اما آنهایی که به اسرار و دقایق معارف آشنا و از لطائف توحید و تجرید باخبرند، وجهۀ نظرشان در این کتاب الهی و قبلۀ آمالشان در این وحی سماوی همان معارف آن است و به جهات دیگر چندان توجهی ندارند. و هر کس نظری به عرفان قرآن و عرفای اسلام که کسب معارف از قرآن نمودند کند و مقایسه ما بین آنها با علماء سایر ادیان و تصنیفات و معارف آنها کند، پایۀ معارف اسلام و قرآن را، که اسّ اساس دین و دیانت و غایة القصوای بعث رسل و انزال کتب است، می فهمد؛ و تصدیق به این که این کتابْ وحی الهی و این معارف معارف الهیّه است برای او مؤونه ندارد.(589)
* * *
علوم و معارف الهیه وجه اعجاز قرآن
صاحب این کتاب سکّاکی و شیخ نیست که مقصدش جهات بلاغت و فصاحت باشد؛ سیبویه و خلیل نیست تا منظورش جهات
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 521
نحو و صرف باشد؛ مسعودی و ابن خلّکان نیست تا در اطراف تاریخ عالم بحث کند؛ این کتاب چون عصای موسی و ید بیضای آن سرور، یا دمِ عیسی که احیاء اموات می کرد نیست که فقط برای اعجاز و دلالت بر صدق نبیّ اکرم آمده باشد؛ بلکه این صحیفۀ الهیّه کتاب احیاء قلوب به حیوة ابدی علم و معارف الهیّه است؛ این کتاب خدا است و به شئون الهیّه جلّ و علا دعوت می کند.(590)
* * *
قرآن دارای معارف بی سابقه
در آیات شریفۀ اوّل سورۀ مبارکۀ «حدید» دقایقی است از توحید، و معارف جلیله ایست از اسرار الهیّت و تجرید، که در هیچ یک از مسفورات الهیّه و صحف اهل معرفت و اصحاب قلوب نظیر ندارد. و اگر برای صدق نبوّت و کمال شریعت حضرت نبیّ ختمی جز آن آیات نبود، برای اهل نظر و معرفت هم آنها کفایت می کرد. و بالاترین شاهد بر اینکه این معارف از حوصلۀ بشر خارج و از حیطۀ فکر انسانی بیرون است، آن است که تا قبل از نزول این آیات شریفه و امثال آن، از معارفی که قرآن شامل است، در بشر سابقه ای از این قسم معارف نبوده و راهی به این سرایر نداشتند. اکنون کتب و صحف اعاظم فلاسفۀ عالم، با آن که علومشان نیز از سرچشمۀ وحی الهی است، موجود است، که شاید بالاتر و لطیفترین آنها کتاب شریف اثولوجیا تصنیف گرانمایۀ فیلسوف
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 522
عظیم الشأن و حکیم بزرگوار، ارسطاطالیس، است که اعظم حکما مثل شیخ الرئیس ابوعلی سینا،اعجوبۀ دهر و نادرۀ زمان، سر خضوع و کوچکی در پیشگاه او زمین گذاشتند، و از رشحات فکر او منطق و تنظیم قواعد آن است، و به همین جهت او را «معلّم اول» گویند، و شیخ الرئیس فرماید که از زمانی که آن بزرگْ قواعد منطق را تنظیم نموده، احدی نتوانسته به یکی از قواعد او خدشه ای کند یا زیادتی تأسیس کند، با همه وصف، با آن که آن کتاب شریف را برای معرفةالرّبوبیّه تأسیس و تقنین فرموده، ببینید از اول تا آخر آن کتاب شریف برای معرّفی مقام ربوبیّت مثل این کریمۀ شریفۀ اول سورۀ «حدید» یا نزدیک به مفاد آن یا چیزی که بویی از این سرّ بزرگ توحید داشته باشد، دارد؟ و آن قول خدای تعالی است: هُوَ الاَوَّلُ وَ الآخِرُ وَالظّاهرُ وَالباطن. و یا آن که شبیه این قول در تمام اقوال آنها هست: وَ هُوَمَعَکُمْ اَیْنَما کُنْتُم؟.(591)
* * *
وجه دیگری از اعجاز قرآن
باید دانست که در این کتاب جامع الهی به طوری این معارف، از معرفة الذّات تا معرفة الافعال، مذکور است که هر طبقه به قدر استعداد خود از آن ادراک می کنند؛ چنانچه آیات شریفۀ توحید، و خصوصاً توحید افعال، را علماء ظاهر و محدّثین و فقها رضوان الله
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 523
علیهم طوری بیان و تفسیر می کنند که بکلّی مخالف و مباین است با آنچه اهل معرفت و علماء باطن تفسیر می کنند؛ و نویسنده هر دو را در محل خود درست می داند، زیرا که قرآن شفای دردهای درونی است و هر مریض را به طوری علاج می کند... و در عین حال که بعضی آیات شریفه، مثل آیات اوّل «حدید» و سورۀ مبارکه «توحید»، به حسب حدیث شریف کافی برای متعمّقان از آخرالزّمان وارد شده، اهل ظاهر را نیز از آن بهرۀ کافی است. و این از معجزات این کتاب شریف و از جامعیت آن است.(592)
* * *
معجزه اختصار و ایجاز در بیان و تبیین
لسان انبیاء و اولیاء بلکه لسان قرآن شریف نیز، چون سایر مصنّفان و مؤلّفان نیست که در صددِ فحص و تفتیش و بحث و جدال در اطراف مفهومات کلیه و در مقام تشقیقات و حصر و تعدید باشند، که خود این امور از حجب غلیظه سیر الی الله است و «باز دارد پیاده را ز سبیل».
لهذا قرآن شریف، با آن که جامع همۀ معارف و حقایق اسماء و صفات است و هیچ کتابی آسمانی و غیر آن، مثل آن، مُعرِّفیِ ذات و صفات حق تعالی را ننموده، و همین طور جامع اخلاق و دعوت به مبدأ و معاد و زهد و ترک دنیا و رفض طبیعت و سبک بار شدن از عالم ماده و رهسپار شدن به سر منزل حقیقت است، به طوری که مثل آن متصور نیست؛ مع ذلک چون سایر کتب مصنَّفه مشتمل نشده بر ابوابی و فصولی و مقدّمه و خاتمه و این از قدرت کامله
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 524
منشئ آن است که محتاج به این وسایل و وسایط در القاء غرض خود نبوده.
و از این جهت می بینیم که گاهی با نصف سطر، برهانی را که حکماء با چندین مقدمات باید بیان کنند، به صورت غیر شبیه به برهان می فرماید:
مثل قوله تعالی: (لَوْ کانَ فِیْهِما آلِهَةٌ إلاَّ الله لَفَسَدَتا) و قوله: (لَذَهَبَ کُلُّ إلهٍ بِما خَلَقَ وَ لَعَلاَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ)، که برهان دقیق، بر توحید است، و هر یک از این دو محتاج به چندین صفحه بیان است که پیش اهلش واضح است و غیر اهلش را نیز حق تصرف در آن نیست؛ گر چه چون کلام جامع است، به اندازۀ فهمش هر کسی از آن ادراکی می کند.
و مثل قوله تعالی: (ألا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِیْفُ الْخَبِیْر) و قوله: (وَ هُوَ مَعَکُمْ أیْنَ ما کُنْتُمْ) و قوله: (فَأیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ الله) و قوله: (وَ هُوَ الَّذِی فِی السَّمَاءِ إلهٌ وَ فِی الاَْرْضِ إلهٌ) و قوله: (هُوَ الْأَوَّلُ وَ الاْخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الْباطِنُ)، که هر یک اشاره به علومِ عالیه حکمتِ ما قبل الطبیعه است به وجهِ عرفانی، و هر کس مراجعه به احادیث شریفه اهل بیت عصمت و طهارت کند، خصوصاً کتاب «اصول کافی» شریف و «توحید» شیخ «صدوق» و همین طور کتاب «نهج البلاغه» و ادعیۀ مأثوره از آن بزرگواران خصوصاً «صحیفۀ سجّادیه» از روی تدبّر و تفکر، خواهد دانست که مشحون از علوم الهیه و معارف ربّانیه و
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 525
اسماء و صفات و شؤون حضرت حق ـ جلّ و علا ـ هستند، بی حجاب اصطلاحات و قیود مفهومات، که هر یک حجاب روی جانان است.(593)
* * *
کتابنبوت از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 526