ویژگیهای سبکی کتاب «آداب الصلوة» تألیف حضرت امام خمینی(س)
□ دکتر منوچهر اکبری
دانشیار زبان و ادبیات فارسی «دانشگاه تهران»
خلاصۀ مقاله:
در این مقاله با ذکر مقدمه کوتاه به بیان ویژگیهای سبکی و نگارشی یکی از آثار عرفانی ـ اخلاقی امام کتاب «آداب الصلوة» پرداخته ایم. مهمترین عناوین مقاله بدین قرار است:
1 ـ آمیختگی کتاب با تلمیحات منوّر قرآنی.
2 ـ برخورداری کتاب از تلمیحات حدیث و روایت با ویژگی فقه و منابع امامیّه.
3 ـ تراکم معنی بر لفظ.
4 ـ نشر کتاب از نوع نثر مسجّع است.
5 ـ بازی با کلمات و استفاده از اصل هم ریشگی و اشتقاق.
6 ـ تنوع و تموج عناصر و تعابیر عرفانی
7 ـ رعایت اصول صرف و نحو و سیاق و صبغه نگارش عربی با استخراج نمونه ها و گونه های مختلف.
8 ـ بهره مندی از اصل تمثیل سازی در جهت پرورش معانی و انتقال مفاهیم.
9 ـ شروع عبارتها و جمله ها با واژه هایی چون: پس ـ بالجمله، بدان، باید دانست، واو.
10 ـ رعایت تطبیق افراد و جمع در صفت و موصوف.
11 ـ کاربرد تعابیر عربی در پایان بعضی از عبارتها و جمله ها.
12 ـ بهره مندی از اشعار عربی و فارسی برای تبیین بهتر موضوعات کتاب.
13 ـ زبان و صمیمیت.
14 ـ بهم زدن ساختار مرسوم دستور زبان در جابجایی عناصر و اجزای جمله.
حضورج. 31صفحه 191
از جمله محورها و زمینه های جدیدی که از ثمرات و برکات علمی ـ فرهنگی انقلاب اسلامی محسوب می شود، رویکرد نوین و فرخنده به آثار جدید عرفانی ـ اخلاقی است. بخصوص که بسیاری از این آثار ارزشمند بقلم شیوا و فصیحانۀ حضرت امام و هم از بعد ادبی، سرشار از نکته سنجی و عبارت پردازی و فنون بلاغی باشد. پیش از این منابعی تا این حد غنی و عمیق از عالمان شیعه به زبان فارسی یا در اختیار نبود و یا از چنین اقبال و رویکردی برخوردار نبودند. اگر قرار باشد ادبیات انقلاب اسلامی را با همۀ تنوع و تکثر در ترازوی نقد و تحلیل و شناخت قرار دهیم، بی انصافی است اگر آثار منثور حضرت امام را از قلم بیندازیم، بسیاری از محققان و اندیشمندان ادبیات در طیف جاذبه شعری امام قرار می گیرند. آنان که در حوزۀ اندیشه ها و بررسی آرای فقهی و استنباطهای اجتهادی امام تحقیق می کنند، چه بسا از تحلیل ابعاد ادبی آثار امام غافل بمانند. نکتۀ دیگر اینکه تاکنون به بررسی آثار عرفانی امام از جهت ترسیم ابعاد سبکی و ویژگی های نگارشی نپرداخته ایم. در بدو امر تصور برخی این است که پیرامون آثار امام چه جای حرف و حدیث ادبی است؟ وقتی به آثار ایشان از جمله چهل حدیث، مصباح الهدایه، سرالصلوة، آداب الصلوة از سر تأمل از این بعد غور می شود، کم کاری و کم لطفی همه ارباب و اصحاب ادب و نقد و نظر نمودی خاص می یابد. با مخاطب شناسی آثار امام و با اندکی تدبر و تأمل در آثار ایشان در می یابیم که اصل مهم و شرط اساسی بلاغت را که همانا مقتضای حال است، در همۀ احوال در نظر دارد. نوع خطاب و قلم امام وقتی با خانواده های شهیدان، کارگران یا با دانشگاهیان، عالمان دینی و هنرمندان صحبت کرده یا بدانان پیام می فرستد، متفاوت از یکدیگر است. سبک و قلم امام در آثار اخلاقی ـ عرفانی چون آداب الصلوة و اسرار الصلوة با بیانیه های سیاسی اجتماعی ایشان فرق ها دارد. اتفاقاً مقایسۀ این آثار و ترسیم شیوه های نگارشی و سبکی هر یک و استخراج و ترسیم بسامد واژگانی و دستوری و شیوه های کلامی ایشان در حد پایان نامه های کارشناسی ارشد و حتی دکتری است. چون بررسی ویژگیهای همه جانبۀ آثار امام و مقایسۀ همه نوشته ها و تألیفات ایشان از حوصلۀ این گفتار خارج است، از میان همۀ آثار، فقط به بررسی و بیان ویژگیهای سبکی آثار آداب الصلوة می پردازیم:
1 ـ این کتاب مانند تمام آثار عرفانی، اخلاقی امام به آیات منور قرآن آمیخته است. وقتی مدعی آمیختگی هستیم، یعنی کمتر موضوع و بحثی از کتاب را می توان برشمرد که در جهت تبیین و تأیید موضوع استشهاد قرآنی نداشته باشد. پایبندی و التزام ایشان به تلمیح قرآنی می تواند وجه اختلاف یا امتیاز
حضورج. 31صفحه 192
ایشان از سایر عارفان و متفکران و فقیهان باشد. اگر قرار باشد به استخراج انواع تلمیحات قرآنی این کتاب بپردازیم، بدون مبالغه لازم می آید بسیاری از قسمتهای کتاب را بازنویسی نماییم. برای جلوگیری از اطالۀ کلام در تمام موارد اصل را بر اختصار قرار داده و فقط به ذکر چند نمونه بسنده می شود:
ـ در صفحۀ 324 ذیل بحث لیلةالقدر و در تبیین معانی مختلف واژۀ قدر پس از اشارتی گذرا به این معنی که امکان دارد لیلۀ قدر از نظر برخی به واسطۀ آن گویند که از کثرت ملائکه زمین تنگ می شود، به آیه ای دیگر که از نظر تلقی و تفسیر حکم قدر مشابه این تفسیر است، استناد کرده است.
«وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیه رِزْقُهٰ»
ـ ذیل بحث مشاهدۀ صورت باطنیّه غیبیّۀ اعمال از جانب افراد گوید، از آن جمله قول خدای تعالی است: «اَلیَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مٰا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحضَراً وَ مٰا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَودُّ لَوْا اَنَّ بَیْنَهٰا وَ بَیْنَهُ اَمَداً بَعیداًٰ»
در حاشیۀ موضوع امر به معروف و نهی از منکر به جریان طغیان فرعون می پردازد و کلام را چنین به نور قرآن می آراید: فرعون که طغیانش بجایی رسید که: «اَنَا رَبُکُمْ الاَعْلیٰ» گفت.
در ادامه همان بحث چنین آورده است: و علّو و فسادش به پایه ای قرار گرفت که «یُذَبِّحُ اَبنائَهُمْ وَ یَسْتَحیی نِسٰائَهُمْ»
آخرین نمونه آنجاست که ذیل تنبیه اشراقی
حضورج. 31صفحه 193
و اشراق عرفانی با ذکر مقدماتی، اقرب طریق به خداوند را صراط مستقیم می داند و به آیۀ شریفۀ: «مٰا مِنْ دٰابَةٍ اِلا هُوَ آخِذُ بناصِیَتَهٰا اِنَّ رَبّی عَلٰی صراطٍ مُسْتَقیم» استناد می جوید.
2 ـ یکی از عظیمترین و غنی ترین منابعی که اکثر عارفان و شارحان و مفسران اندیشه ها و مکاتب عرفانی ـ اخلاقی در اثبات و تأیید آرا و نظریه های خود بدانان استناد می کنند، احادیث و روایات است. این اثر و سایر آثار امام به این خصیصۀ مبارک هم شاخصند که منابع و مآخذ و مستندات آن عزیز از روایات و احادیث امامیه است. چیزی که در آثار عارفان اهل تسنن یا بسیار نادر است و یا در حد النادر کالمعدوم.
در بحث مراتب مقامات اهل سلوک، معتقد به کثرت و تنوع مراتب است و در تأیید این تکثر طرق، به این حدیث منسوب به پیامبر اکرم استناد می جوید. «الطّرُق اِلی الله بِعَدَدِ اَنفٰاسِ الخَلایِقِ»
ذیل بحث آداب قرائت قرآن و حضور دل و نیز تفکر در قرآن چگونگی گشایش و فتوح ابوابی از معارف قرآن به نقل عبارت بلندی از حضرت علی(ع) می پردازد. «وَ تَعَّلمُوا القُرآنَ، فَاِنَّهُ رَبیعُ القُلوُب و استشفَعُوا بِنُورِهِ فَاِنَّهُ شِفاءُ الصُّدور»
در صفحه 217 ذیل بحث آداب عبودیت و معنی ذکر به حدیثی استناد می جوید که مخاطب حدیث حضرت موسی است: «یا مُوسٰی اَنَا جَلیسُ مَنْ ذَکَرنی» در ادامۀ همان
حضورج. 31صفحه 194
بحث از رسول خدا عبارتی قریب به همان مضمون نقل می کند: «مَنْ اَکْثَرَ ذِکْر الله اَحَبَّه الله».
در مواردی مشاهده می شود که امام از مفاهیم و مضامین احادیث و روایات یا ترجمۀ فارسی آنها، به سبیل استدراج بهره مند می شود.
از آن جمله است، با نقل مضمون حدیثی از حضرت علی(ع) ذیل بحث زوال پذیری حطام دنیا و لذائذ عالم مُلک گوید. «... باطن عالم طبیعت قذارت است و تعبیر کثافت و قذارت در نوم ـ که بابی از مکاشفه است ـ دنیا و مال است، و در مکاشفۀ علویّه علیه السّلام دنیا جیفه و مردار است».
ـ از این گونه تلمیحات ذیل مراعات احوال ادبار و اقبال نفس، بحث عدم سخت گیری در سلوک از جهت عبادات و ریاضات عملیه و نیز اقتصاد در عبادت، عبارتی را از کتاب الایمان و الکفر کافی می آورد. حضرت صادق فرمودند: «من در ایام جوانی جدیّت و اجتهاد در عبادت نمودم» پدرم به من فرمود: «ای فرزند کمتر از این عمل کن، زیرا که خدای عزّوجَّل وقتی که دوست داشته باشد بنده ای را، راضی می شود از او به کم».
3 ـ انتخاب و پیوند کلمه ها و عبارات کتاب بی تأثیر از موشکافی و نکته سنجی نظر و ذهن مؤلف و نویسنده (امام) نیست. در بسیاری موارد تراکم معانی بر الفاظ موجب سنگینی عبارت و حتی عربی زدگی در ساحت نگارش و زبان اثر شده است. البته برای امام بحث عربی و فارسی و رعایت تناسب و تعادل در کاربرد واژه ها و کلمات و تعابیر از هر دو زبان حداقل در این کتاب به هیچ عنوان مطرح نیست، هرجا که بداند در انتقال مفاهیم و مضامین و اصطلاحات خاص، زبان عربی غنی و قوی است، رها از بسیاری تعصبّات خشکِ به اصطلاح پاسداران زبان فارسی، ثقل و سنگینی از آن زبان عربی است و هرجا که بحث سبکتر می شود، گرایش و صبغۀ زبان فارسی بیشتر است و البته این نظر، وقتی شفاف و آشکار می شود که یک متن فنی ـ تخصصی را با یک حکم یا بیانیه یا پیام امام که مخاطبان عام دارد، مقایسه کنیم، در آن صورت است که واقع بینانه و علمی به مخاطب شناسی امام از بُعد گفتاری و نوشتاری پی می بریم. برای نمونه می توان قسمتهایی از کتاب آداب الصلوة یا سر الصلوة ایشان را با منشور روحانیت یا وصیت نامه سیاسی ـ الهی یا بعضی از پیامهایی که خطاب به حجاج بیت الله الحرام صادر می فرمودند، مقایسه کرد.
4 ـ نثر کتاب آداب الصلوة، از نوع نثر مسجع است. در این هنرورزی و طرفه کاری هم امام هرگز مضمون را فدای لفظ و سجع سازی نمی کند، در عین حال، در بسیاری از عبارتها، سجعهای روان و
حضورج. 31صفحه 195
همخوان و شیوایی خلق می شود که تأمل برانگیز است، خصوصاً که نوع متن و بحث فقهی، اجتهادی و عرفانی و سنگین است. نکتۀ قابل توجه آنکه شناخت ما حداقل از امام تا قبل از چاپ این آثار گرانقدر بیشتر روی محور شخصیت سیاسی و مبارزاتی و انقلابی ایشان معطوف می شد، باید اقرار کرد که امام قبل از آنکه پای به عرصۀ سیاست بگذارد و در میدان سیاست و مبارزه جلوداری کند، سالها قبل، یعنی در همان سالهای سنگین و سخت و در اوج قدرت حکومت پهلوی، در اثر سیر و سلوک و خودسازی و کشف و شهود بر سر هر کوی و برزن کوس اناالحق زده بود، امام در عرفان هفت شهر عشق را گشته و اسفار اربعه را با توفیق و مدد حضرت حق سپری کرده و آمده بود تا ما را از مهلکات وادی سلوک برهاند و کاروانیان در راه مانده را، هُدهُدوار به منزل سیمرغ معرفت رهنمون باشد. اینک به نقل نمونه هایی از سجع می پردازیم:
ـ ...و غایت سیر و تحصیل مبادی حرکات باطنیه و تفذّیات روحیه را به دست آورد.
ـ تو را به خاصّان درگاهت و محرمان بارگاهت قسم می دهم که از ما متحیران وادی ضلالت و افتادگان بیابان غوایت، دستگیری فرما.
نوع سجع در عبارت مذکور سجع متوازی
حضورج. 31صفحه 196
است درگاهت با بارگاهت، و ضلالت با غوایت.
ـ ... بلکه باعث فتح بعضی از ابواب و کشف بعضی از اسرار عبادات است. سجع از نوع متوازی است بین ابواب و اسرار.
ـ ...از چنین عبادتی نورانیّت قلبیّه حاصل نگردد و باطن نفس از آن منفعل نگردد.
سجع از نوع مطرف است، بین حاصل و منفعل.
ـ ... و اشاره به این ادب در کتاب کریم الهی و صحیفۀ قویم ربوبی شده است. سجع از نوع متوازی است، بین کریم الهی و قویم ربوبی.
ـ و این دستور جامعی است که فرموده اند که در هنگام نشاط و بهجت قلوب، ودیعه به آنها بسپارید و در نفار و گریز آنها را راحت بگذارید. سجع از نوع متوازی است بین بسپارید و بگذارید.
ـ ... و عبادات را بدون آن روح و روانی نیست و خود مفتاح قفل کمالات و باب الابواب سعادات است... سجع از نوع متوازی است بین کمالات و سعادات.
ـ ... و کتابها آوردند و دعوتها نمودند، با این همه تشریفات و این همه تحمل و تعب که ما را از خواب غفلت بیدار و از شکر طبیعت هشیار کنند و ما را به عالم نور و نشئۀ بهجت و سرور رسانند و به حیات ابدی و نعمتهای سرمدی و لذتهای جاویدانی رسانند. در عبارت مذکور بین آوردند و
حضورج. 31صفحه 197
نمودند و بیدار و هشیار، و عالم نور و بهجت سرور و ابدی و سرمدی سجع بکار رفته است. در ضمن در همین نمونه به ضرورت قرینۀ موجود در سخن، از تعبیر از خواب بیدار، فعل کنند را، حذف کرده است.
در ادامۀ همین عبارت در کلمه چینی و رعایت هماهنگی و تناسب صوتی بین واژه ها، هنرنمایی چشمگیری بخرج داده است آنجا که گوید: «و از هلاک و شقاوت و ناز و نعمت و حسرت و ندامت رهایی دهند.» رابطه و تناسب معنایی بین هلاک و شقاوت از یک سو و بین ناز و نعمت و همچنین بین حسرت و ندامت، از ظرفیت بالا و دقت نظر و قدرت واژه گزینی نویسنده گواهی می دهد. در همین صفحه (35) باز سجع از نوع متوازن بکار برده است. آنجا که گوید: ... «مثل نویسنده خالی از همۀ انوار و تهی دست از همۀ اعمال صالحه و گرفتار هواهای نفسانیه مباش». شاهد مورد نظر سجع بین واژه انوار و اعمال است، و نیز بین اعمال صالحه و هوای نفسانیه.
ـ در مواردی به شواهدی برمی خوریم که کلمه های سجع ساز هم معنی اند اما یکی از نوع عربی است و دیگری از خانوادۀ فارسی. مانند:
ما را از ساحت قرب مهجور و از عروج به مقام انس فرسنگها دور کرده. بین دو کلمۀ مشترک المعنای مهجور و دور سجع بکار رفته است آنهم از نوع مطرف.
ـ گاهی واژه های سجع ساز تناسب معنایی از دو حوزه زبانی ندارند و ارکان سجع مانند نمونه قبل در تقابل کامل لفظی نیستند. مانند:
... ولی در اخوت ایمانی و خلّت روحانی و با احباء عرفانی خیانت روا ندارم. در نمونۀ مذکور بین اخوت ایمانی و خلت روحانی و احباء عرفانی تناسب و سجع است.
ـ امام گویا در مواقعی تعمداً بازی با کلمات و کاربرد اشتقاق و گونه های مشترک لفظی از یک ریشه را به استخدام می گیرد. این هنرنمایی اشراف ایشان را در شناخت کلمات و دقت در کاربرد هرگونه از انواع صرفی کلمه، اثبات می کند. هنر این است که در این کار احساس نشود، دچار کاربرد تصنعی و غیر فصیح شده است. مانند: «یکی، آنکه سالک مشاهد جمال جمیل و مستغرق تجلیّات حضرت محبوب باشد، به طوری که جمیع مسامح قلب از دیگر موجودات بسته شده و چشم بصیرت به جمال پاک ذی الجلال گشوده گردیده و جز او چیزی مشاهده نکند، بالجمله، مشغول حاضر باشد و از حضور و محضر نیز غافل باشد. و مرتبۀ دیگر، که نازلتر از این مقام است، آن است که خود را حاضر محضر بیند و ادب حضور و محضر را ملحوظ دارد».
در عبارت فوق بین جمال و جمیل و جلال و تجلی و نیز حاضر و حضور و محضر رعایت تناسب و موازنه شده است.
حضورج. 31صفحه 198
بین حاضر باشد و غافل باشد از جهت لفظ سجع بکار رفته، در عین حال که از جهت معنی و محتویٰ صنعت تضاد یا طباق دارد. همچنین بین بسته و گشوده صنعت تضاد بکار رفته و بین چشم بصیرت و بسته و گشوده و مشاهده نیز صنعت مراعات النظیر موجود است. چون این عبارت در توضیح و تحلیل حدیث شریفی آمده است و نویسندۀ آن مقصد را به دو مرتبه یا بخش تقسیم کرده ادعای وجود صنعت تقسیم هم بی مورد نیست. نکته عبرت انگیز و درس اخلاقی که از پس این تناسب ها و هماوآیی های واژگانی و زبانی دستگیر ما می شود اینکه از نظر امام اگر سالک در لحاظ کردن ادب حضور و محضر خود را حاضر محضر بیند در مرتبۀ نازلتر از آن است که در عین درک دلمشغولی منزل و مقام حاضر، از حضور و محضر غافل باشد.
5 ـ یکی از چشمگیرترین نوع واژگان و تعابیر و ترکیبها در این اثر که با احصاء و استخراج آنها تشکیل خانوادۀ کلمات حاصل می آید، عبارتها، کلمه ها و اصطلاحات عرفانی است که از بالاترین بسامد کاربردی برخوردار است. چون در سبک شناسی ساختاری به بازگشایی بطون الفاظ و تحلیل بار معانی واژه ها نمی پردازند و فقط به استخراج و بیان مشابهت های لفظی و صوری بسنده می شود، ما نیز به بیان نمونه ها بسنده می کنیم: در عین حال اقرار باید کرد
حضورج. 31صفحه 199
تفسیر و تحلیل این مفاهیم بلند عرفانی و درک آنها از عهدۀ ابجدخوانی چون این بنده خارج است. چون این نمونه ها در اکثر قسمتها و فصول کتاب بچشم می خورد، شاید ذکر صفحه در برابر هر تعبیر و اصطلاح زیبنده نباشد، دلیلی که بر این مدعا باید بیان کرد اینکه نمونه های زیر فقط از دوازده صفحۀ نخست کتاب استخراج شده است، اینک مشتی نمونۀ خروار:
آداب قلبیه، آداب قلبیه باطنیه، حقیقت معراج، قرب محبوب، صورت غیبیّه ملکوتیه، صورت باطنیه غیبیّه، صور غیبیه برزخیه، آداب صوریّه، حجابهای ظلمانیه، ساحت مقدس ربوبیّت، کدورت قلبیه، توجه غیبی، منازل مهمۀ سالک، انیّت و انانیّت، مقام قرب ربوبیّت، مفاتیح غیب، حجاب انیّت، قدم انانیّت، حقایق ربوبیّت، مدارج عبودیّت، حقیقت عبودیّت، اسم اعظم، مقام ذّل، اولیای کمل، اعمال مستحبه، ارفع مقامات انسانیت، ذلّت عبودیت، عزّت ربوبیّت، نتیجه جوهرۀ عبودیّت، قدم سلوک علی، مرکب سیر فکری، حجت غلیظه، تجلیّات اسمائیه، تجلیّات صفاتیه، سرّسالک، عبادت روحانی، سالک الی الله، حجاب خودبینی، خرق حجاب خودپرستی، فوق سلوک، خروج از نشأة و ورود در محاسبۀ الهیّه، سعادات ابدیّه، اصحاب معرفت و ...
6 ـ در بسیاری از جمله ها و عبارتها نوع نگارش و درصد واژه ها بحدی عربی است که
حضورج. 31صفحه 200
مطلق عربی نویسی را در متن فارسی تداعی می کند. از آن جمله اند:
تَبَع تجلیّات اسمائیه و صفاتیه در سرّ سالک ظهور کند.
یکی از مهمّات آداب قَلبیّة نماز و سایر عبادات که از امهّات آداب قلبیّه است و قیام به آن از عظائم امور و مشکلات دقایق است، محافظت آن است.
تجلیّات اسماء قهریه و جلالیّه بر قلوب آنها شود.
بالجمله، سالک طریق آخرت ـ خصوصاً با قدم معراج صلوتی ـ لازم است قلب خود را با نور علم و ایمان خاشع کند و این رقیقۀ الهیّه و بارقّۀ رحمانیه را در قلب هر اندازه ممکن است، متمکن نماید.
آن یک، توّجه و اقبال به ذُّل عبودیّت و تذّکر مقام عزّ ربوبیّت است، و این یک اقبال به عزّ ربوبیّت و تذّکر عجز و ذل عبودیّت است.
قدری ممارست و ارتیاض قلب امری است بسی ممکن.
و «ربّ العالمین» به مناسبت «تربیت» و «عالمین» که مقام سوائیت است، اشاره توان بود به عوالم طبیعت که به جوهر ذات متحرک و متصرّم و در تحت تربیت است و «مالک یوم الدین» اشاره به مقام وحدت و قهاریّت و رجوع دائرۀ وجود است، و تا اینجا تمام دائرۀ وجود نزولاً و صعوداً ختم شود.
7 ـ یکی از راههای پرورش معانی در
حضورج. 31صفحه 201
نگارش، تمثیل سازی است. اصولاً در تمثیل یکی از اهداف نویسنده، ملموس و عینی کردن بیشتر مفهوم و مضمونی است که بیان و انتقالش را به ذهن و اندیشه خواننده و مخاطب در نظر دارد. به دیگر زبان، تمثیل بیشتری است برای سهولت درک معانی. امام از این طریق سعی دارد مفاهیم بلند و پیچیدۀ عرفانی و اخلاقی را اندکی ساده تر کند. از میان صدها نمونه به ذکر شواهدی بسنده می شود:
در فصل پنجم ذیل عنوان: در بیان محافظت عبارت از تصرّف شیطان چنین آورده است. «واضح است که چنانچه ابدان را غذائی است جسمانی که بدان تغذّی کنند و باید آن غذا مناسب حال و موافق نشئۀ آنها باشد تا بدان تربیت جسمانی و نموّ نباتی دست دهد، همینطور قلوب و ارواح را غذائی است که هر یک به فراخور حال و مناسب نشئۀ آنها باید باشد که بدان تربیت شوند و تغذّی نمایند و نمو معنوی و ترقی باطنی حاصل آید.»
از تمثیل غذا و طب و تجویز غذایی اطبا در بیان نشاط و بهجت سالک در قسمتی دیگر استفاده می کنند.
«چنانچه اطبّا را عقیده آن است که اگر غذا را از روی سرور و بهجت میل کنند زودتر هضم می شود، همینطور طبّ روحانی اقتضا می کند که اگر انسان غذاهای روحانی را از روی بهجت و اشتیاق تناول کند و از کسالت و تکلّف احتراز کند، آثار آن در قلب زودتر واقع شود و باطن قلب با آن زودتر تصفیه شود.»
در فصل هفتم در بیان تفهیم ذکر و آداب عبادات از تمثیل طفل و زبان باز کردن و تعلیم سخن گفتن با زیبایی و استادی بهره می برد.
ـ «یکی از آیات قلبیّۀ عبادات» خصوصاً عبادات ذکریّه، «تفهیم» است. و آن چنان است که انسان قلب خود را در ابتداء امر چون طفلی پندارد که زبان باز نکرده و آن را می خواهد تعلیم دهد، پس، هر یک از اذکار و اوراد حقایق و اسرار عبادات را با کمال دقّت و سعی به آن تعلیم دهد و در هر مرتبه ای از کمال هست، آن حقیقتی را که ادراک نموده به قلب بفهماند».
در ادامۀ همان بحث و عنوان بار دیگر از تمثیل زبان گشودن و آموزش سخن گفتن اطفال استفاده می کند.
«... چنانچه اگر کسی طفلی را که زبان باز ننموده بخواهد تعلیم دهد، تا طفل زبان باز ننموده معلم خسته و ملول شود، همین که طفل زبان گشود و آن کلمه را که تعلیم او می کرد ادا کرد، خستگی معلم رفع می شود و معلّم به تبع طفل کلمه را ادا کند بی رنج و تعب، قلب نیز در ابتداء امر، طفلی است زبان نگشوده که آن را باید تعلیم داد و اذکار او را باید به زبان آن گذاشت، و پس از باز شدن زبانِ آن انسان تابع آن گردد و رنج و
حضورج. 31صفحه 202
تعب تعلیم و خستگی ذکر مرتفع گردد. و این ادب برای کسانی که مبتدی هستند خیلی لازم است».
آخرین تمثیلی که می آوریم تمثیل و تشبیه سالک به درخت است که ذیل بیان حضور قلب مطرح می گردد. امام در توصیه و سفارشی صمیمانه و پدرانه و در استفاده از ایام و روزگار جوانی برای مبارزه با معاصی و سلطنت شیطان نفس می گوید: امروز که ارادۀ انسان قوّت دارد و قوای جوانی برقرار است و درخت معصیت برومند نیست و سلطنت شیطان در نفس محکم نشده و نفس جدید العهد به ملکوت و قریب الافق به فطرت الله است و شرایط حصول و قبول توبه سهل است، نمی گذارند انسان قیام به توبه کند و این درخت سست را ریشه کن و سلطنت غیر مستقل را منقرض نماید، وعدۀ ایّام پیری را می دهند که بعکس این، اراده ضعیف و قوا ناتوان و درخت معاصی گوناگون کهن و برومند و سلطنت ابلیس در ظاهر و باطن مستقل و مستقر شده و الفت به طبیعت شدید و بُعد از ملکوت زیاد و نور فطرت خاموش و منطقی گردیده و شرایط توبه سخت و ناگوار شده است، این نیست جز غرور».
8 ـ تأثیرپذیری از سیاق صرف و نحو و نگارش عربی در آثار امام از جمله در کتاب آداب الصلوة بخوبی مشهود و جلوه گر است. چون شیوه ها و جلوه های متفاوتی از تأثیرپذیری زبان و سیاق عربی در این کتاب قابل بیان است به ذکر نمونه هایی اشاره می شود:
1 ـ 8ـ کاربرد صفت و موصوف و جمع و افراد در ترکیب ها و عبارتها، مانند: آداب قلبیّه، صورت باطنیّۀ غیبیّه، آیات و اخبار کثیره، آیۀ شریفه، لذّات روحانیّه دائمه ازلیّۀ ابدیّه، معارف الهیّه جمیع طبقات، قلوب متشتتّه، مواعظ و مجادلات حسنه، اصحاب قلوب، اصحاب معارف، قرائات مختلفه، طائفه قلیله، نعمتهای دنیویّه و اخرویّه. امور دنیّه، کسوۀ اسماء ذاتیّه.
2 ـ 8ـ در مواردی کلمۀ عربی را با علامت جمع فارسی جمع بسته اند تا اصول و سیاق نگارش عربی رعایت شود. مانند نعمتهای دنیویّه و اخرویّه که می توانستند بصورت نعم دنیویه و اخرویّه نیز بگویند.
3 ـ 8ـ کاربرد واژۀ «بدان» در آغاز عبارت ها چه بسا تحت تأثیر سیاق نگارش عربی باشد. زیرا برای اهمیت و آگاهی و توجه و تنبه معمولاً در زبان عربی از فعل «اِعْلَمْ» استفاده می کنند. در تمام شواهدی که استخراج کرده ایم دقیقاً فعل «بدان» فارسی در نقش اِعْلَم بکار رفته است مانند:
«بدان که ربوبیّت حق تعالی جل شأنه از عالمیان بر دو گونه است».
«بدان که علماء ادب و طاهر گفته اند که «حمد» ثنای به لسان است».
«بدان که کلمۀ شریفۀ الحمدلله به حسب
حضورج. 31صفحه 203
بیانی که مذکور شد و ....»
«بدان، جَعَلَک الله وَ ایّانا مِنَ المُتَسَمیّنَ سِمِٰاتِ الله»
«بدان که مالکیّت حق تعالی مثل مالکیّت بندگان نیست».
«بدان که در باب «عرش» و «حَمَلۀ» آن اختلافاتی است».
«بدان که در وجه تقدیم ایّاک نَعْبُدُ بر ایّاک نَستعین».
«بدان که سورۀ مبارکۀ «حمد» چنانچه مشتمل است به جمیع مراتب وجود...»
گاهی قبل از فعل بدان حرف «واو» را آورده است مانند:
«و بدان که سالک الی الله و مجاهد فی سبیل الله نباید به حد علمی این معارف قناعت کند».
«و بدان که استعاذۀ باسم الله به واسطۀ جامعیّت مناسب با همۀ مقامات است».
4 ـ 8ـ گاهی برای معادل فارسی اعلم، از فعل «باید دانست» استفاده می کند: مانند «و باید دانست که اگر احیاء احکام و معارف قرآن را به عمل به آن و تحقق به حقیقت آن فکنیم».
«و باید دانست که هر یک از موجودات را صراطی خاص به خود و نور و هدایتی مخصوص است».
«و باید دانست که «تقویم» انسان در اعلی علیّیّن، جمع اسمائی است.»
«و باید دانست که رکوع مشتمل است بر «تسبیح» و «تعظیم» و «تحمید» رَبّ جَلّ و علا»
«و باید دانست که قلوبی که به طریق سلوک معنوی و سفر باطنی سیر الی الله می کنند و ...»
9 ـ نوع دیگری از عربی گرایی در قلمرو نوع نگارش استفاده از تعبیرهای خاص است. از آن جمله اند:
«وَلَعَمْر الحبیب، این سورۀ شریفه از اماناتی است که ...»
ـ خاک بر فرق من که عنان قلم از دستم رها شد و به شطحیّات مشغول شدم ولی لَعَمْر الحبیب که مقصودی از این کلام نیست جز آن که برای برادران ایمانی خصوصاً اهل علم، تنبیهی حاصل آید.»
ـ «ولَعَمِرْ الحبیب که جناب علی بن الحسین از بزرگترین نعمتهایی است که ذات مقدس حق بر بندگان خود به وجودش منّت گزارده و ...»
10 ـ گونۀ دیگری از سیاق عربی ختم بسیاری از عبارتهای فارسی با اصطلاحات عربی است، تعابیری که نقش جمله های معترضه و دعایی دارند، از آن جمله اند:
«... چنانچه در شهادت به ولایت آن دو شهادت دیگری منطوی است، والحمدلله اوّلاَّ و آخراً»
«ان شاءالله در آداب قرائت به شمه ای از این مطلب خواهیم پرداخت و راه استفادۀ قرآن شریف را بر خود و بر بندگان خدا باز
حضورج. 31صفحه 204
خواهیم کرد باذن الله و حسن توفیقه والسلام.»
«و ذکر بعضی دیگر منجر به تطویل شود، از این جهت از آنها صرف نظر شد وَالله العالم».
«و به خدای تعالی پناه می برم از شرّ طغیان قلم و نیّت فاسده و مقصود باطل و الحمدلله اوّلاً و آخراً و ظاهراً و باطناً»
«بارالها، از لذت مناجات و حلاوت مخاطبان خود ما را نصیبی عنایت فرما، و ما را در زمرۀ ذاکران و جرگۀ منقطعان به عزّ قدس خود قرار ده؛ و دل مردۀ ما را حیاتی جاویدان بخش و از دیگران منقطع و به خود متوجه فرما، اِنّکَ وَلیُّ الفضل و الاِنعٰام».
1 ـ 10ـ گونۀ دیگر از اثرگذاری شیوه نگارش زبان عربی در این کتاب آنجاست که نویسنده به سیاق آموزشی حوزه های علمیه موضوعی را مطرح و تحلیل می کند و بجای سؤال کننده نیز طرح سؤال یا اشکال می کند. مفهوم فارسی این گونه است که اگر گویی فلان، گویم، فلان.
ـ انْ قلتَ: بنابر آن احتمال که مذکور شد که باطن «لیلة القدر» حقیقت و بنیۀ خود رسول مکرّم باشد که در آن ... که صورت ملکی خود تو است، چیست؟ قلت: این مطلب را سرّی و این لطیفه را باطنی است.»
در ادامۀ همان طرح سؤال و ارائه پاسخ گوید:
حضورج. 31صفحه 205
اِنْ قُلْتَ: لیلة القدر نفس بینۀ احمدی است به اعتبار...
قُلَت: به لسان اهل نظر، شیئیت شی به صورت کمالیۀ آن شی...».
2 ـ 10ـ معمولاً واو حرف ربط را برای اتصال دو کلمه یا دو جمله یا عبارت بکار می برند، از دیگر معانی و نقش «واو» که در کتاب آداب الصلوة کاربرد چشمگیری دارد، نقش استینافی است. از آنجمله اند:
و در قرآن شریف / و چون مدتی چشم دل را / و دیگر از آداب مهمه آن / و یک طایفۀ دیگر آنانند که / و علامت این طایفه آنست که / و در ازاء این شریف / و همانا واجب شد بر / و نیز تفکر کنیم / و در حدیث است که / و در این مقام آداب دیگری است / و در روایات عرض اعمال بر ولی / و احتمال دیگری به نظر نویسنده آمده / و سید عابد زاهد رضی الله عنه /
11 ـ از جمله ویژگیهای دیگر سبکی کتاب این است که عبارتهایی را با حرفِ «پس» شروع می کند. مانند:
پس وظیفه سالک الی الله آن است که / پس انسان در آیات شریفه الهی و در / پس با هر ریاضتی است شهادت به الوهیّت / پس قلوب عشقیّه شوق و جذبه / پس ادب حضور برای ما آن است که در اول امر چون / پس به قلب بفهمانیم /
12 ـ از جمله واژه ها و کلمه های دیگری که صدرنشنین بندها و فصلها و عناوین فرعی کتاب آداب الصلوة شده است، کلمۀ «بالجمله» است. مانند: بالجمله، تمسک به اولیاء / بالجمله، چون سالک خود را پیشوای ملائکه الله / بالجمله این تصمیم عزم، که عبارت / بالجمله قطع این رشته را / بالجمله تصفیه عمل از این دو مرتبه نیز در نزد اهل الله لازم است / بالجمله، کتاب خدا کتاب معرفت و اخلاق و دعوت به سعادت / بالجمله مقصود ما از این بیان نه انتقاد در اطراف تفاسیر است.
13 ـ جلوه ها و گونه های دیگر از شیوه های نگارشی عربی را در موارد و شواهد زیر باید یادآور شد. امام برای نقل حدیث، در نمونه های زیر می توانست از واژه های «در حدیث» استفاده کند، ولی می گوید «و فی الحدیث» مانند این شواهد: «و فی الحدیث طویل عن امیرالمؤمنین» یا «و فی الحدیث، قال الصادق علیه السلام» و یا و فی الحدیث عن موسی بن جعفر.
1 ـ 13ـ معمولاً در زبان فارسی وقتی کلمه ای را که به همزۀ عربی ختم می شود با کلمۀ دیگری که در نقش مضاف الیه یا صفت کنار هم می نشینند و ترکیب اضافی یا وصفی می سازند، همزه را حذف می کنند و بجای همزه «یا» می آورند مانند: علمای بزرگ، علمای ظاهر، علمای اعلام، علمای نستوه. اما امام در این موارد سیاق نگارش عربی را در نظر داشته است، از جمله علماء ادب گفته اند / علماء ظاهر گفته اند.
حضورج. 31صفحه 206
2 ـ 13ـ در زبان فارسی وقتی کلمۀ «بعض» را قبل از کلمه ای می آورند و ترکیب سازی می کنند، کلمۀ بعض را با «یا» همراه کرده و بعضی گویند ولی در عربی از «بعض» استفاده می کنند و امام نیز تابع شیوه نگارش عربی است در مواردی چنین آورده است:
و بعضِ اهل معرفت آن را / ماختم می کنیم این مقام را به ذکر بعض احادیث شریفه / در بعض از روایات غیر معتبره وارد شده است /
3 ـ 13ـ کاربرد کلمه بصورت تنوینی، یا منون با همان سیاق عربی، در نمونه های «اگر ممکن بود «اکراهاً» مردم را به سعادت برسانند، می رساندند. لکن هیهات»! یا در این عبارت: «اکنون که فضیلت و خواص حضور قلب را «عقلاً و نقلاً» دانستی و ضررهای ترک آنرا فهمیدی».
14 ـ این کتاب به اشعار فارسی و عربی مزیّن است. هرجا که سیاق کلام بهره مندی از شواهد شعری را ممکن می سازد از معروفترین و مناسبترین اشعار عارفان و شاعران استفاده می کند. از آن جمله اند:
حضرت امام ذیل بحث اعراض دادن نفس از دنیا زمینۀ کاربرد بیت معروفی از حافظ را با کلامی نصیحت گرانه ایجاد کرده، خطاب به طالب و سالک الی الله گوید:
«از جای برخیز و از این مظلمۀ طبیعت و عبورگاه تنگ و تاریک دنیا هجرت کن و زنجیرها و سلسله های زمان را بگسلان و از این زندان خود را نجات ده و طائر قدس را به محفل انس پرواز ده:
تو را ز کنگرۀ عرش می زنند صفیر
ندانمت که در این دامگه چه افتادست
ـ در نمونۀ دیگر که باز از شعر حافظ بهره می گیرد، با مقدمه ای بسیار شیوا و تمثیلی، داستان عرفانیِ هفت شهر عشق را چاشنی تلمیحی کلام می گیرد و ضمن قبول مقامات، برای اخوت ایمانی و خلّت روحانی و احباء عرفانی، نصیحت را بر یکدیگر لازم می داند:
«و پس از این منزل، منازلی است که از هفت شهر عشق عطّار پس از آن نمونه ای حاصل و آن قائل سالک در خم یک کوچه خود را دیده، و ما در پشت سورها و حجابهای ضخیم واقعیم و آن شهرها و شهریارها را جزء بافته ها گمان می کنیم. من با شیخ عطّار یا میثم تمّار کار ندارم ولی اصل مقامات را انکار نمی کنم و صاحب آنها را از جان و دل طلبکارم و در این محبّت امید فرج دارم، تو خود هرچه خواهی باش و با هر که خواهی پیوند:
«مدعی خواست که آید به تماشاگه دوست
دست غیب آمد و بر سینۀ نامحرم زد»
ـ در نمونه های زیر از اشعار مولوی ابیاتی را به استشهاد می آورد. ذیل بحث عوالم غیب و ظهور ذات و صفات ذات مقدس که مختص به ذات اوست گوید:
حیرت اندر حیرت آمد زین قصص
بی هُشّی خاصگان اندر اخسّ
حضورج. 31صفحه 207
پس از آن اشاره دارد که اگر اخس با صاد باشد یعنی اخصّ، تا بدان حد غرق حیرت نخواهد شد. قبل از این مطلب به شیوه استدراج، مفهوم بیتی دیگر از مولوی را در خدمت بحث می گیرد که چونان مثل سائر است. چنین گوید: «و بدان که سالک الی الله و مجاهد فی سبیل الله نباید به حدّ علمی این معارف قناعت کند و تمام عمر را صرف استدلال که حجاب بلکه حجاب اعظم است کند، چون که طی این مرحله با پای چوبین بلکه با مرغ سلیمان نیز نتوان کرد».
ـ اینک ذکر نمونه هایی از شعر عربی: امام ذیل بحث وظایف سالک و رابطۀ او با قرآن شریف گوید:«... و همچنین جمیع معارف و احوال قلوب و اعمال باطن و ظاهر خود را با کتاب خدا تطبیق کند و عرضه دارد تا به حقیقت قرآن متحقق گردد و قرآن صورت باطنی او گردد:
وَاَنْتَ الْکِتٰابُ المُبینُ الَذّی
بِاَحْرَفِهِ تَظْهَرُ المضمر
15ـ زبان و صمیمیت:
امام به لحاظ زبانِ بیان مطالب، مثل بسیاری از عارفان سترگ و کُمَّل عرفا، خطابیِ صمیمانه را در رابطه به مخاطبان پیشه دارد. از جهاتی تداعی نامه های عین القضاة همدانی را کرده و گویا از موضع پدر و پیری دلسوز با فرزندان و مریدان سخن می گوید. به نمونه هایی چند بنگرید:
«ای عزیز، قنوت دست شستن از غیر حق و اقبال تامّ به عزّ ربوبیّت پیدا کردن است.»
ـ «جانا، اکنون که از وطن خود دور افتادی و از مجاورت احرار مجهور شدی و ...»
ـ «عزیزا، خدای رحمن فطرت تو را به نور معرفت و نار عشق تخمیر نموده ...»
ـ «عزیزم، انسان با یک مرض حصبه و ضعف قوای دماغیّه تمام معلوماتش را فراموش می کند».
ـ «عزیزا، جمیع علوم عملی است، حتی علم التوحید را نیز اعمالی است.»
ـ «نظر کن ای عزیز به مقام عظمت سلوکِ سرور کل و هادی سبل صلی الله علیه وآله.»
16 ـ سنت پسندیده نزد دستورنویسان و نگارشیان زبان فارسی این است که جایگاه فعل را پایان جمله بدانیم. البته به ضرورتی فعل از پایان جمله به سایر قسمتها جابجا شده و چه بسا صدرنشینی فعل بجهت اهمیت باشد. وقتی گوییم، بدان گوش بده / یا برو دنبال کار / یا آمد و خیال همه را راحت کرد / گاهی برای توجه و تنبّه شنونده یا مخاطب است که در شرایط اضطرار هم این کار صورت می پذیرد مثلاً وقتی که ممکن است و نزدیک است کودکی سقوط کند یا به شیئی خطرناک دست بزند، می گوییم، نرو نرو ـ نزن نزن ـ ببین ببین و ... چه بسا تکرار فعلها برای این است که حواس و توجه او را به خود جلب کنیم.
در بعضی از نوشته های امام هم به
حضورج. 31صفحه 208
صدرنشینی فعل «فرمود» برخوردم، نخست تصورم این بود که امام هم برای اهمیت موضوع و توجه مخاطب سیاق متداول نگارش را بهم زده است، شاید هم این اقدام، گونۀ دیگری از تأثیرپذیری از زبان عربی باشد. معمولاً در عبارات و ساختار جمله بندی عربی فعل صدرنشین است. اگر در فارسی گوییم علی گفت: در عربی گوییم «قالَ عَلّیُ... امام در نمونۀ زیر فعل فرمود را صدرنشین کرده در یک مورد هم، فعل فرمود را از صدرنشینی معاف کرده است:
فرمود حضرت باقر علیه السّلام: (در چهار مورد عیناً تکرار شده است)
در همان صفحه، در یک مورد چنین آورده است: و حضرت باقر فرمود:
16 ـ نزدیک شدن به زبان عامیانه یا زبان غیر ادبی:
امام در مواردی کلمه ای را به استخدام می گیرد که از خانواده و حوزه گفتاری رایج است مانند: «امثال ماها که از حد حیوانیّت تجاوز نکردیم» یا: «و نمازهای ماها که مشفوع با خشوع نیست از نقصان ایمان یا فقدان آن است». گاهی هم کلمۀ عربی را خلاف عادت و سنّت، با علامت جمع فارسی جمع می بندند. البته تأکید از آن جهت است که ما معمولاً جمع لیل را لیالی می گیریم ولی امام در موردی گوید: «و اما سایر لیلها یا اصلاً سلامت ندارند و آن لیالی بنی امیه و امثال آنها است.» در همین عبارت هم جمع عربی است و هم جمع فارسی.
چه بسا با امعان نظر و دقت و تأمل بیشتر در کتاب «آداب الصلوة» بتوان به دقایق و لطایف و ویژگیهای سبکی و نگارشی دیگری دست یافت. اما به ضرورت حد و رسم مقاله نویسی، به همین موارد بسنده می شود.
والسلام
ارجاعات پانویس:
حضورج. 31صفحه 209