مأخذشناسی گزیده احیای اسلام

‏‏مأخذشناسی گزیدۀ احیای اسلام‏

‏‏محمد نوری‏

‏‏مقدمه: ‏

‏‏1.‏‏ اصلاح دینی رویه ای آشنا در همۀ ادیانی که داعیه ابدیت و جامعیت دارند،‏‎ ‎‏می باشد. ولی در مفهوم جدید آن، نقطه عطف تاریخ جدید و سرچشمه قرون معاصر‏‎ ‎‏است. سرچشمه ای که زندگی فکری، ارزشی و حیات عقیدتی امروزین ما را آبیاری‏‎ ‎‏کرده است. دو فرهنگ اسلام و مسیحیت بیشتر با این پدیدۀ مأنوس و مألوف است.‏‎ ‎‏تجدید حیات مسیحیت پس از قرون وسطی وپیدایش رنسانس تولد یافت و ثمره آن‏‎ ‎‏ظهور مذهب پروتستان و بعدها اصلاحاتی در ساختار صوری و محتوایی کاتولیک‏‎ ‎‏می باشد. ‏

‏‏تجدید حیات اسلامی که در فرهنگ عرب با واژگانی همچون ‏‏الصحوة الدینیة‏‎[1]‎‎ ‎‏التجدید الدینی، الاصلاح الدینی، الوعی الاسلامی، الثورة الفکریة فی الاسلام و النهضة‏‎ ‎‏الدینیة و الاجتهاد‏‏ و درزبان اروپایی ‏‎Reconstruction, reform, Islamic riveval‎‏ بیان‏‎ ‎‏می گردد، در زمرۀ مباحث قابل توجه و زیربنای بسیاری از اندیشه ها و تحقیقات جدید‏‎ ‎‏در حوزه دیانت بوده است. جنبشها و حرکتها، نوزایی اندیشه ها، ظهور ایده ها و افکار‏‎ ‎‏جدید در باروری و فعال سازی دین در عرصه های بشری علی رغم اشکال و محتواهای‏‎ ‎‏متفاوت آنها همگی محصول درخت احیاگری اند. از این رو این پدیده زیربنای تئوریک و‏‎ ‎‏بستر فعالیت مجاهدتهای مؤمنان در سامان بخشی به دیانت است. ‏

‏‏تاریخ اسلام به سه دورۀ متمایز قابل انقسام است: دورۀ شکوفایی، دورۀ انحطاط و‏‎ ‎‏دورۀ بیداری و خیزش. حرکت اصلاح و احیای اندیشه دینی در دورۀ سوم شکل گرفت.‏‎ ‎‏در این مرحله از تاریخ بود که مسلمانان متوجه عقب ماندگی و انحطاط خود شدند و به‏‎ ‎‏فکر درمان آلام و نابسامانیها افتادند. آنها با این گرایش و نگاه به سراغ دین رفته تا‏‎ ‎
‏‎

‎‏راه حلهایی بیابند، از این رو بود که به بازسازی دین، احیای آن و اصلاح اندیشه های دینی‏‎ ‎‏پرداختند. البته قبل از این دوره روشندلانی همچون ابو حامد محمد غزالی و از همه بالاتر‏‎ ‎‏ائمه معصومین(ع) رنجور و ناخرسند از وضعیت موجود دیانت بوده و تلاشهایی‏‎ ‎‏نموده اند، اما احیاگری به مثابه یک جریان فعال و پویا وامدار دورۀ سوم است. در واقع‏‎ ‎‏مجددین قبل از دورۀ بیداری تک چراغهایی بوده اند که پرتوهای نامستمری داشته ولی‏‎ ‎‏آثار ابدی بر جای نهاده اند بطوری که مصلحین بعدی برسرخوان احیاگری آنها متمتع‏‎ ‎‏گشته اند. ‏

‏‏بنابراین ایده رهایی از انحطاط و ابداع حیات مطلوب، مسلمانان را به رجوع مجدد به‏‎ ‎‏دین واداشت و این فرایند منتج اندیشه ها و افکار جدید گردید. ناگفته نماند مسلمانانی‏‎ ‎‏بوده اند که رهایی از انحطاط و ابداع حیات طیبه را نه در رجوع به دین بلکه دین را‏‎ ‎‏موجب وضعیت نابسامان دانسته اند و به لائیک و سکولاریسم فرو غلطیده اند. ‏

‏‏هنگامی که پس از جنگ جهانی اول خلافت لغو شد و تحت تأثیر اندیشه های‏‎ ‎‏غرب نهادهای غیر دینی برپا گشت، گروههای دینی سرزمینهای عرب مخالفت‏‎ ‎‏نشان دادند و مجدداً توجه به انجام اصلاحات اسلامی طبق موازین سنتی را آغاز‏‎ ‎‏کردند. رهبران دینی غیر روحانی از راه آمیختن حمیت دینی با ناسیونالیسم،‏‎ ‎‏اندیشه های خود را دربارۀ اصلاحات به صورتی کاملاً متفاوت از اصلاحات‏‎ ‎‏لیبرالی پیشین بیان کردند. ‏‎[2]‎‏ ‏

‏‏ماحصل این گفتار این است که تمامی اندیشه ها و افکار جدید در قلمرو اسلامی‏‎ ‎‏معطوف به عنصر «احیای دینی» است. حتی نظریه «قبض و بسط تئوریک شریعت» که‏‎ ‎‏در ایران آخرین حلقه از رشتۀ افکار نو است، خود را نوعی احیای دین می نامد که برای‏‎ ‎‏گره گشایی و مرتفع نمودن مشکلات نظری و عملی در ساحت دیانت و جامعه ارائه‏‎ ‎‏شده است. از این رو شناخت این تفکرات منوط به شناسایی احیای گری است. ‏

‏‏2.‏‏ یکی از ضعفهای حوزه های فکری ما، عدم درک موقعیت تاریخی در فرایند‏‎ ‎‏اصلاح دینی است. نمی دانیم در بستر احیاء در کجا قرار گرفته ایم، چه کارهایی انجام‏‎ ‎‏یافته، ثمره آنها چه بوده،و چه کارهایی باید انجام گیرد؟ نتیجتاً وقتی تفکرات جدیدی‏‎ ‎
‏‎

‎‏مطرح می شود موضعگیرهای متحیرانه ای هم پدید می آید درصورتی که این افکار‏‎ ‎‏محصول یک حرکت طبیعی است که در دوره ای از خاک سردرآورده است مهم آن است‏‎ ‎‏که شناخت دقیق و صحیحی از آن حرکت طبیعی در بین نیست. ‏

‏‏همه اینها به سبب این است که مقوله احیاء و اصلاح دین به عنوان یک مبحث نظری‏‎ ‎‏و آکادمیک جدی گرفته نشده و نسبت به ماهیت و پیشینه آن کم توجهی شده است. از‏‎ ‎‏باب مثال حرکت اصلاح گرانه امام راحل(ره) در طول تلاشهای دیگر مصلحین می باشد.‏‎ ‎‏گرچه بعضاً این ترتب و توالی سنجیده و آگاهانه نبوده ولی به هرحال هر محیی ای به‏‎ ‎‏سلسله احیاگران قبلی بی توجه نیست. ‏

‏‏به جهت عدم گردآوری مضبوط تجربیات اصلاح اندیشه دینی، بسیاری از تجربیات‏‎ ‎‏گذشته به فراموشی سپرده شده و معمولاً محییان بعدی تجربه های آزمون شده قبلی را‏‎ ‎‏تکرار می نمایند. باگردآوری و انتشار اطلاعات مربوط به احیا این ضرورت را می توان‏‎ ‎‏برآورده ساخت. ‏

‏‏انجام مأخذشناسی بسترسازی مناسبی برای پژوهشهای بنیادی و کاربردی در مسایل‏‎ ‎‏مختلف احیاگری اسلامی است. ‏

‏‏ضرورت مبحث احیای دینی نه فقط برای تجربه آموزی است بلکه به دلیل قداست و‏‎ ‎‏اعتبار این مبحث در همۀ مراکز پژوهشی جهان، طرح آن از سوی ایران اسلامی جلب‏‎ ‎‏توجه متفکران است. از این رو بستر مناسبی برای طرح ایده های اسلام و شیعه در جهان‏‎ ‎‏است. تعلق خاطر متفکران خارج از مرزهای ایران اعم از مسلمان و غیرمسلمان برای‏‎ ‎‏مجذوب ساختن آنها به دیگر آرای اسلامی بسیار مغتنم است. ‏

‏‏3. در یک نگاه ائمه معصوم(ع) و متفکران درجه اول اعم از متکلم، فیلسوف و فقیه‏‎ ‎‏را احیاگر دانسته اند. ولی احیاگری اسلامی در مفهوم جدید آن با اینکه در کشورهای‏‎ ‎‏اسلامی مثلاً در مشروطیت ایران و بطور مشخص تر در جریان انقلاب اسلامی آغاز شد‏‎ ‎‏اما پژوهش و بررسی دربارۀ آن با تأخیر در غرب و پس از آن در کشورهای عربی شکل‏‎ ‎‏گرفت. ‏

‏‏فصلنامه ‏‎Islam and the Modern age‎‏ به این منظور تأسیس شد و ده ها کتاب و مقاله و‏‎ ‎‏پایان نامه در زبانهای مختلف اروپایی منتشر گردید بطوری که کثرت آنها، گروهی را‏‎ ‎‏واداشت که برای سهولت استفاده از اطلاعات انبوه موجود، دائرةالمعارفی در این زمینه‏‎ ‎
‏‎

‎‏منتشر کنند. پس از مدتی دائرةالمعارف ‏‎Modern Islamic World ‎‏ در آکسفورد به‏‎ ‎‏سر ویراستاری جان اسپوزیتو انتشار یافت. ‏

‏‏در سال 1965 کنگره ای با عنوان ‏‏الفکر العربی فی مائة عام‏‏ از سوی دانشگاه‏‎ ‎‏آمریکایی بیروت برگزار شد و مقالات ارائه شده در مجموعه ای با همان عنوان سال بعد‏‎ ‎‏انتشار یافت. بسیاری از آن مقالات مستقیماً به احیاگری اسلامی پرداخته اند. ‏

‏‏البته پیشتر ‏‏دائرةالمعارف اسلام‏‏ چاپ لیدن هم درمقاله بلند ‏‎ISLAH‎‏ و هم در بسیاری‏‎ ‎‏از مقالات دیگری توجه جدی به این مبحث داشته است. ‏

‏‏در شهر قیروان تونس در 10 - 11 آذر /  مارس 1983 کنفرانسی با عنوان ‏‏الصحوة‏‎ ‎‏الدینیة الاسلامیة‏‏ برگزار شد که حدود سی شخصیت متفکر از کشورهای مختلف در آن‏‎ ‎‏شرکت داشته اند. ‏‎[3]‎‏ ‏‏مؤتمر الاصالة و التجدید فی الثقافة العربیة المعاصرة‏‏ در قاهره (4 - 11‏‎ ‎‏تشرین الاول 1971) ‏‏و ندوة تجدید الفکر الاسلامی در داربیضاء‏‏ در 1987 میلادی برگزار‏‎ ‎‏شد. ‏

‏‏در ایران همایشی مستقل در این مبحث وجود نداشته ولی در همایش های‏‎ ‎‏شخصیتهایی همچون سید جمال الدین اسدآبادی و دکترعلی شریعتی به مقوله اصلاح‏‎ ‎‏دینی و احیای اسلامی نیز پرداخته اند. برای اولین بار در حسینیه ارشاد در سمینار اقبال،‏‎ ‎‏شهیدمطهری و دکتر شریعتی به اندیشه های احیایی اقبال پرداختند. ‏

‏‏قابل توجه است که کنفرانس سالیانه انجمن مطالعات خاورمیانه ای بریتانیا‏‎ ‎‎BRISMES‎‏ تابستان سال جاری در آکسفورد با عنوان «بازاندیشی اسلام» به این موضوع‏‎ ‎‏اختصاص دارد. این کنفرانس چهار روزه (15تا 18 تیر 1376) در کالج سنت کاترین‏‎ ‎‏دانشگاه آکسفورد انجام خواهد شد. مجری کنفرانس بریز مس است. ‏‎[4]‎‏  این خبر نشانگر‏‎ ‎‏تداوم اهتمام مراکز پژوهشی جهان به احیاگری اسلامی است. ‏

‏‏ ‏

‏‏4.‏‏ ضرورت اطلاع یابی و اطلاع دهی در زمینه اصلاح و احیا دو کار کتابشناسی را در پی‏‎ ‎‏ داشته است. یکی ‏‎Bibliography of the Islamic Revival‎‏ از یون یوزبک هدد که مقاله ای از‏‎ ‎‏مجموعه مقالات کتاب ‏‎The Contemporary Islamic Revival‎‏  منتشر شده از سوی ‏‎GP‎‏ در‏‎ ‎
‏‎

‎‏نیویورک و لندن است. ‏

‏‏کاردوم توسط آقای عبدالجبار الرفاعی با عنوان ‏‏الاجتهاد والتجدید‏‏، جلد دوم ‏‏موسوعة‏‎ ‎‏مصادر النظام الاسلامی‏‏ است. ‏

‏‏هر دو اثر علی رغم محاسن دارای ضعفهای مختلف از جمله عدم جامعیت است. ‏

‏‏ ‏

‏‏5.‏‏ مبحث احیای به معنای رویکرد به دین و اهتمام به دیانت‏‎[5]‎‏  با حوزه های مختلف‏‎ ‎‏علمی در ارتباط است. و این مبحث از زاویه های مختلف معرفت شناختی،‏‎ ‎‏جامعه شناسی و تاریخی قابل تأمل و پژوهش است. مقوله هایی همچون اجتهاد،‏‎ ‎‏جامعیت، خاتمیت، مقاصد شریعت و انتظار از دین مبانی و مبادی احیاگری اسلامی‏‎ ‎‏است. و مقوله هایی مانند انقلاب اسلامی ایران، مشروطیت، رأی مردم در شیعه، رابطه‏‎ ‎‏مردم و دولت از ثمره های احیاگری اسلامی اند. از سوی دیگر احیای اسلامی مانند رود‏‎ ‎‏جاری است که دارای فروع و شاخه های متعدد مانند احیای فقه، احیای کلام اسلام،‏‎ ‎‏احیای فلسفه اسلامی و احیای علوم قرآن است. مفاهیمی همچون عقب ماندگی،‏‎ ‎‏روشنفکری و بنیادگرایی در جهان اسلام مرتبط با احیای اسلامی است. ‏

‏‏احیاگران مسلمان همه دارای یک طرز فکر و سیره عملی نبوده اند. طبقه بندی آنها با‏‎ ‎‏تفاوت معیارها، مختلف است. گذشته از رده بندی به قدیمی و جدید در سالهای اخیر‏‎ ‎‏شاهد گرایشهای یساری مانند حسن حنفی و احمد خلف الله، علمانیت مانند طه حسین‏‎ ‎‏و علی عبدالرازق، ملی گرایانه مانند ساطع الحصری و تجدید برپایه سنت های پیشین‏‎ ‎‏مانند محمدرضا مظفر و سید محمدباقر صدر در جهان اسلام بوده ایم که هر کدام‏‎ ‎‏رویکرد ویژه ای به دین اسلام دارند. ‏

‏‏کسانی که در زمینه احیای اسلامی پژوهش داشته اند، تفسیر و تلقی همانندی از‏‎ ‎
‏‎

‎‏جریان احیا ندارند. ‏‎[6]‎‏ مبتنی بر ضوابط مختلف، این قراءت ها هم قابل طبقه بندی است.‏‎ ‎‏تنوع های مزبور در کتابها و مقالات احیاگری اسلامی نیز وجود دارد. لاجرم فهرستوارۀ ‏‎ ‎‏جامع احیاگری اسلامی باید رده بندی منطقی از منابع داشته باشد. یعنی کتابشناسی‏‎ ‎‏جامع احیای اسلامی در هفت بخش اصلی ذیل به ارائه مشخصات کتابشناختی منابع‏‎ ‎‏می پردازند:‏

‏‏1 . منابعی که به تحلیل، نقد و بررسی احیای اسلامی پرداخته اند. ‏

‏‏2 . منابعی که به شالوده ها و مبادی احیا مانند جامعیت پرداخته اند. ‏

‏‏3 . علل و موجبات (منظور منابعی است که در بنیان گذاری احیای دینی نقش آفرین‏‎ ‎‏بوده اند مانند کتاب ‏‏ولایةفقیه‏‏ امام خمینی و مجله ‏‏العروة الوثقی‏‏ سید جمال و محمد عبده). ‏

‏‏4 . منابع مرتبط با احیای اسلامی: منابعی که به مقوله هایی مانند بیدرای، انحطاط و‏‎ ‎‏تجدید می پردازند. ‏

‏‏5 . فروعات احیای اسلامی: منابعی که به صورت تحلیلی، احیای بخشی از اسلام را‏‎ ‎‏مورد بررسی قرار داده اند. این بخش را می توان به عنوان زیرمجموعه بخش اول آورد. ‏

‏‏6 . ثمره ها و نتایج احیای اسلامی: منابعی که به مقوله هایی همچون انقلاب اسلامی‏‎ ‎‏به عنوان منتج جریان احیاگری می پردازند. ‏

‏‏7 . احیاگران مسلمان: منابعی که به آرا و دیدگاههای محییان پرداخته اند. ‏

‏‏این کتابشناسی در صدد ارائه اطلاعات مربوط به همۀ منابع نیست هرچند تهیه و انتشار‏‎ ‎‏فهرستواره ای جامع در این زمینه ضروری است. فقط منابع مربوط به بخش اول آنهم‏‎ ‎‏بگونۀ گزیده با چند تذکر آمده است. ‏

‏‏- اصلاح اسلامی دارای دو کاربرد اصلاح اجتماعی و اصلاح دین است. دومی مرادف‏‎ ‎‏احیای اندیشه دینی می باشد. البته پاره ای از تئوریهای اصلاح اجتماعی در تعامل با‏‎ ‎‏رهیافتهای دینی می باشند. از این رو دارای پشتوانه های احیای دینی و در مقام بحث های‏‎ ‎‏علمی آغشته به احیای اسلامی اند. این گونه منابع در قلمرو این مقاله می باشند. همینطور‏‎ ‎‏تجدید در کاربرد تجدید دینی مرادف احیای اسلام و در کاربرد تجدید اجتماعی و‏‎ ‎‏تجدید فرهنگی، منابعی که به پشتوانه های احیاگری پرداخته اند، آمده است. ‏

‏‏بیداری اسلامی ‏‏(الصحوة الاسلامیة)‏‏ در برخی منابع مرادف احیای اسلام است که‏‎ ‎
‏‎

‎‏منابع مربوط به آنها آمده است: ‏‎[7]‎‏ ‏

‏‏6.‏‏ در فرصت محدود، این مأخذشناسی در چارچوب توضیحات مزبور تهیه شد.‏‎ ‎‏ویژگیهای آن عبارت اند از: ‏

‏‏- فقط اطلاعات منابعی را که تحلیل یا نقد احیاگری اسلامی به صورت گزینشی‏‎ ‎‏پرداخته اند، آورده است. ‏

‏‏- منابع اعم از کتاب، مقاله و پایان نامه است. ‏

‏‏- کتابهایی که بخشی از آنها در این زمینه بوده نیز معرفی شده است. ‏

‏‏- این منابع در سه بخش فارسی، عربی و اروپایی تفکیک شده است. ‏

‏‏- منابعی که نیاز به توضیح داشته یا دارای فصل و بخش بوده، توصیف شده است. ‏

‏‏- عنوان مقالات در گیومه «» و عنوان کتابها با قلم کج (ایرانیک) نمایش داده‏‎ ‎‏شده است. ‏

‎

‏‏منابع فارسی‏

‏‏آکوچکیان، احمد‏‏. «اقبال: احیاء تفکر دینی». در شناخت اقبال، به کوشش غلامرضا  ستوده. ‏

‏‏چاپ اول: تهران، اداره کل انتشارات و تبلیغات وزارت ارشاد اسلامی و دانشکده ادبیات‏‎ ‎‏دانشگاه تهران، 1365. ص 457 - 502. ‏

‏‏عصر احیاء تفکر دینی، سلسله محییان، اقبال و احیای تفکر دینی، نیاز به تجدید حیات، روح فرهنگ و‏‎ ‎‏تمدن اسلامی و مسئولیت ما، اقبال و احیای تفکر دینی و انقلاب اسلامی. ‏

‏‏احمدی، حمید ‏‏(مؤلف، گردآورنده و مترجم). شریعتی در جهان (نقش دکتر علی شریعتی در‏‎ ‎‏بیدارگری اسلامی از دیدگاه اندیشمندان و محققان خارجی). تهران، شرکت سهامی‏‎ ‎‏انتشار، 1374. 327 ص. ‏

‏‏مجموعۀ برگزیده از نوشته هایی دربارۀ بیدارگری اسلامی و نقش دکتر علی شریعتی در آن است. این‏‎ ‎‏نوشته ها به ترتیب عبارتند از: ‏

‏‏طرح یک زندگی ‏‎sketch of a Life‎‏ از حامد الگار، حیات و اندیشه های دکتر علی شریعتی از ا. ح. ح.‏‎ ‎‏عبیدی، علی شریعتی ایدئولوگ انقلاب ایران از عبدالعزیز ساشه دینا، شریعتی متفکر انقلابی شیعه از یان‏‎ ‎‏ریشار، تفکر اجتماعی شریعتی از شاهرخ اخوی، غرب زدگی در ایران از دیدگاه صمد بهرنگی، جلال‏‎ ‎‏آل احمد و علی شریعتی از براد هانسن، شریعتی معلم رادیکالیسم اسلامی در ایران از حمید عنایت، اسلام‏‎ ‎‏به عنوان یک ایدئولوژی: تفکرات دکتر علی شریعتی از حامد الگار، شریعتی و تئوری بازگشت به‏‎ ‎‏خویشتن از ابراهیم دسوقی شتا، علی شریعتی معلم انقلاب از سروش عرفانی، میراث ابوالاعلی مودودی‏‎ ‎‏و دکتر علی شریعتی از مریل وین داویس، شیعه در سیاست معاصر ایران از منگل بیات فیلیپ، شریعتی‏‎ ‎‏فرانتس فانون انقلاب اسلامی از ارواند ابراهامیان، شریعتی شهید جنبشهای رهایی بخش از منیر شفیق،‏‎ ‎‏شریعتی و آفریقا، شریعتی و حکومت اسلامی از یان ریشا. ‏

‏‏ «احیا تفکر دینی». نامه فرهنگ، سال اول، ش 2، زمستان 1362. ص 20 - 25 ‏

‏‏گفتگو با محمد غزالی درباره عوامل، زمینه ها، تاریخچه و پیامدهای احیاءگری در جهان اسلام. ‏

‏‏اختر، وحید.‏‏ «سر سید احمد خان و اندیشه دینی». ترجمه رسول جعفریان، تاریخ و فرهنگ‏‎ ‎‏معاصر، جلد اول، ص 53 – 79.‏

‏‏اخوان سیگاری، عب‏‏اس. «مفهوم احیای دین». خورشید شهادت، جلد دوم. چاپ اول: تهران،‏‎ ‎‏دانشگاه امام حسین(ع)، 1374. ص 67 – 78.‏

‏‏ارکان احیا، احیای دین، ویژگی های دین، امام حسین(ع) و اندیشه اصلاح. ‏

‏‏اسماعیل نیا، محمود.‏‏ اصلاح جامعه در اندیشه سید جمال. تهران، کنگره سید جمال الدین‏‎ ‎
‏‎

‎‏اسد آبادی، 1375. 38 ص .‏

‏‏عصر سید جمال، حیات و شخصیت وی، اندیشه و آثار وی، اصلاح جامعه در اندیشه سید، نقد غرب، ‏‎ ‎‏جامعه و حکومت مطلوب، تجدید حیات اسلام. ‏

‏‏ «اصلاح و اصلاح گران». دایرةالمعارف تشیع، جلد دوم. تهران، بنیاد خیریه فرهنگی شط، 1372.‏‎ ‎‏ص 229 - 241. ‏

‏‏دارای این مباحث است: زمینه های تاریخی اصلاح طلبی، عوامل جنبش ها، احیاگران معاصر در جهان‏‎ ‎‏شیعه، سید جمال الدین اسدآبادی، شیخ هادی نجم آبادی، سید محمد طباطبایی، ابوالحسن میرزا، اسدالله‏‎ ‎‏ممقانی، نایینی، مدرس، طالقانی، محمدتقی شریعتی، مرتضی مطهری، علی شریعتی، اصلاح گری در‏‎ ‎‏عراق، محمدحسین آل کاشف الغطاء، محسن امین عاملی، شرف الدین عاملی. ‏

‏‏اقبال، جاوید.‏‏ «سید جمال الدین و نهضت اتحاد کشورهای اسلامی» عروة الوثقی، به کوشش‏‎ ‎‏جلال میرآقائی. تهران، مجمع تقریب مذاهب اسلامی، 1375. ص 71 – 81.‏

‏‏دیدگاه سید جمال الدین در مورد پان اسلامیسم بررسی شده است. ‏

‏‏امین، عثمان. ‏‏«جمال الدین افغانی». ترجمه علی اصغر حلبی. تاریخ فلسفه در اسلام، به کوشش‏‎ ‎‏میان محمد شریف، چاپ اول: تهران، نشر دانشگاهی، 1370. ص 89 – 100.‏

‏‏بررسی آراء و افکار اصلاحی سید جمال الدین اسدآبادی است. ‏

‏‏ «رنسانس در مصر محمد عبده و مکتب او». ترجمه علی اصغر حلبی. تاریخ فلسفه در اسلام،‏‎ ‎‏جلد چهارم. چاپ اول: تهران، نشر دانشگاهی، 1370. ص 101 – 128.‏

‏‏از زاویه اصلاح و احیاگری به آراء و کارکرد محمد عبده پرداخته است. ‏

‏‏ایزدپناه، عباس. ‏‏«فلسفه احیاءگر در دین». روزنامه کیهان، 30 بهمن 1372. ‏

‏‏ «مرز میان احیاگری در دین و بدعت». خورشید شهادت، جلد دوم. چاپ اول: تهران، دانشگاه‏‎ ‎‏امام حسین، 1374. ص 79 – 102.‏

‏‏مفهوم و فلسفه احیاگری، ویژگی های روشنفکران و احیاگران، مرز میان احیاگری و بدعت. ‏

‏‏باوند، نعمت الله.‏‏ نقش امام خمینی در جهان معاصر (مجموعه مقالات). تهران، سازمان تبلیغات‏‎ ‎‏اسلامی، 1375. ‏

‏‏برجی، یعقوبعلی.‏‏ «آفات و بیراهه های احیای دین (ارزیابی حرکت احیاگران)». خورشید‏‎ ‎‏شهادت، جلد دوم. تهران، دانشگاه امام حسین(ع)، 1374. ص 103 – 120.‏

‏‏ضرورت احیای دین، دیدگاه افراطی و تاریخچه آن، دیدگاه تفریطی و تاریخچه آن. ‏

‏‏ «روشنفکران و تجدیدطلبی در دین». روزنامه کیهان، 5 بهمن 1372 و 6 بهمن 1372.‏

‏
‏‎

‎‏برزنونی، محمدعلی.‏‏ «ابعاد احیاگری امام حسین(ع) در کلمات حضرت و از دید‏‎ ‎‏امام خمینی». خورشید شهادت، جلد سوم. تهران، دانشگاه امام حسین(ع)، 1374.‏‎ ‎‏ص 39 - 64. ‏

‏‏هدف امام حسین(ع) احیای دین اسلام بود، سابقه احیای دین، احیای سنت و بدعت ستیزی. ‏

‏‏بهاروند، بیژن.‏‏ «واکنش مسلمانان در برابر استعمار: واکنس احیاءگری» کیهان فرهنگی،‏‎ ‎‏سال یازدهم، ش 7، مهر 1373 (پیاپی 114). ص 32 – 35.‏

‏‏البیومی، محمدرجب.‏‏ النهضة الاسلامیة فی سیر اعلامها المعاصرین. دو جلد در یک مجلد.‏‎ ‎‏بی جا، مجمع البحوث الاسلامی، 1400 ق / 1980م. 292+276 ص. ‏

‏‏پیرمرادی، محمدجواد.‏‏ «اشاره ای به بعضی موانع معرفتی احیای دین». خورشید شهادت،‏‎ ‎‏جلد دوم. تهران، دانشگاه امام حسین(ع)، 1374. ص 121 - 134. ‏

‏‏پیمان، حبیب الله.‏‏ «احیاءگری و نوآوری در اندیشه دینی». مجله احیاء، دفتر 4، پاییز 1369.‏‎ ‎‏ص 1 – 11.‏

‏‏ «تجدید بنای فکر اسلامی». روزنامه کیهان، 4 تیر 1370. ص 6.‏

‏‏الترابی، حسن.‏‏ «نوگرایی و حرکت اسلامی معاصر». ترجمه ابورشاد. تاریخ و فرهنگ معاصر،‏‎ ‎‏سال دوم، ش 5، پاییز 1371. ص 40 – 52.‏

‏‏بخشی از کتاب الحرکة الاسلامیه و التحدیث نوشته حسن الترابی (رهبر حرکت اسلامی سودان) و راشد‏‎ ‎‏الغنوشی‏

‏‏تفرشی، مجید.‏‏ «بازاندیشی اسلام در آکسفورد». تاریخ معاصر ایران، سال اول، ش 1‏‎ ‎‏(بهار 1376). ص 316 – 317.‏

‏‏گزارش خبر کنفرانس سالیانه انجمن مطالعات خاورمیانه ای بریتانیا که در تابستان سال آینده در آکسفورد‏‎ ‎‏برگزار خواهد شد. ‏

‏‏تقوی، م‏‏حمدعلی‏‏.‏‏ جستاری در نوسانات نگرش اصلاح دینی در اندیشه متفکران معاصر‏‎ ‎‏ایرانی. کارشناسی ارشد. دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، 1373. ‏

‏
‏‎

‎‏توکلی، یعقوب.‏‏ اسلام گرایی در مصر (پژوهشی در تفکر و عملکرد جماعت اسلامی مصر).‏‎ ‎‏چاپ اول: تهران، نشر حدیث، 1373. 224 ص. ‏

‏‏نهضت  و جنبش اسلامی مصر و بویژه حرکت جماعت اسلامی را مصداق جریان احیاءگری اسلامی‏‎ ‎‏دانسته و بگونۀ نه چندان عمیق بررسی کرده است. ‏

‏‏ثقفی، سید محمد.‏‏ تأثیر معنوی سید جمال الدین در پرورش استعدادهای شایسته. جزوه. تهران،‏‎ ‎‏کنگره سید جمال الدین اسدآبادی، 22 ص. ‏

‏‏عوامل نفوذ، زعماء اصلاح در عصر جدید، نقش مصلحان، اهداف عمده سید جمال، شیفتگان مکتب وی،‏‎ ‎‏مصلحان معاصر. ‏

‏‏جعفری، محمدتقی.‏‏ «امام حسین(ع) و احیای دین (نقدی بر سکولاریزم)». خورشید‏‎ ‎‏شهادت، جلد دوم، چاپ اول: تهران، دانشگاه امام حسین(ع)، 1374. ص 15 – 26.‏

‏‏جعفری، محمدمهدی.‏‏ «جایگاه دکتر علی شریعتی در احیاء اندیشۀ اسلامی» یادواره نهمین‏‎ ‎‏سالگرد هجرت و شهادت دکتر علی شریعتی. چاپ اول: تهران، انتشارات چاپخش، 1365.‏‎ ‎‏ص 33 – 47.‏

‏‏سابقۀ تاریخی احیاء، احیای اندیشۀ اسلامی در دوران معاصر، جایگاه شریعتی در روند احیای اندیشۀ‏‎ ‎‏اسلامی، رسالت روشنفکران از دیدگاه شریعتی. ‏

‏‏جلیلی، سید هدایت.‏‏ «احیای دین تئوری بازسازی مناسبات». خورشید شهادت، جلد دوم.‏‎ ‎‏تهران، دانشگاه امام حسین(ع)، 1374. ص 135 – 146.‏

‏‏رهیافت مؤمنانه و غیرمؤمنانه در احیای دین، احیای دین وامدار رویکرد تاریخی به دین، فرایند احیاگری،‏‎ ‎‏دین به مثابه شبکه ای از مناسبات، احیای دین به بازسازی مناسبات.‏

‏‏ «جنبش احیاء» مجله حوزه. سال چهارم، ش 2 (خرداد و تیر 1366). ص 3 – 28.‏

‏‏ابتدا به ضرورت تحقیق دربارۀ جنبش احیاء و اصلاح دینی پرداخته، سپس به موضوع های زمینه های‏‎ ‎‏احیاء، شیوه های احیاء، قدرت سیاسی اسلام در پرتو جنبش احیاء، کوششهای متفکران جنبش احیاء‏‎ ‎‏پرداخته است. ‏

‏‏جوادی آملی، عبدالله.‏‏ شریعت در آینۀ معرفت. ویرایش حمید پارسا. چاپ اول: تهران، مرکز نشر‏‎ ‎‏فرهنگی رجاء، 1372. ‏

‏‏ «علامه طباطبایی بزرگ احیاءگر تفکر اصیل اسلامی» پیام انقلاب، سال دوم، ش 48‏‎ ‎‏(5 دی 1360). ص 74 – 79.‏

‏
‏‎

‎‏نقد نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت را که از موضع معرفت شناختی به احیاء دینی می پردازد عهده دار‏‎ ‎‏است. این اثر دارای یک مقدمه و دو بخش و ضمیمه است. مقدمه شامل چهار فصل ثبات و تحول فهم‏‎ ‎‏شریعت، معنای نسبیت، مبادی تصوری و تصدیقی مسأله  قداست، احیاء معرفت دینی و بخش اول‏‎ ‎‏(حقیقت دین): دین ثابت و واحد، اختلاف شرایع و نسخ مذاهب، قرآن و کتابهای آسمانی، ضرورت وجود‏‎ ‎‏دین، قلمرو اجتماعی دین، وحی در شریعت ناطق، ثبات و بازسازی دین، دین فهمی و دین داری، علم به‏‎ ‎‏غیب و ایمان به آن، مسانخت علم و ایمان، علم و دین، عقیده و علم، وحی و عقل، خاتمیت و کمال دین،‏‎ ‎‏قرآن و عترت و استمرار اجتهاد، انحصار دین به احکام ارزشی و تبعیت قوانین از دانشهای بشری.‏‎ ‎‏بخش دوم (معرفت دین): ثبات و تغییر معرفت دینی، معرفت شناسی دین، نسبیت و تحول معرفت دینی،‏‎ ‎‏تقدس و حریم معرفت دینی، تقدس و نقدپذیری علوم، احیاء و امامة معرفت دینی است. ‏

‏‏جوارشکیان، عباس.‏‏ «دین دنیوی شده». خورشید شهادت، جلد دوم. تهران، دانشگاه‏‎ ‎‏امام حسین(ع)، 1374. ص 147 – 228.‏

‏‏دین در تهاجم تفکر جدید، ویژگیهای کلی دنیوی شدن دین، نظری اجمالی به سیر اندیشه و تفکر جدید،‏‎ ‎‏راسیونالیسم، جدال عقلگرایی جدید و اومانیسم، فردمحوری، سرانجام دنیوی دین، ویژگیهای جهان بینی‏‎ ‎‏دینی در تفکر اسلامی، فاعلیت ملکوت در ناسوت، نقش انسان در نظام عالم تکوین، حقیقت نورانی علم‏‎ ‎‏در نگرش باطنی، ریشۀ تکوینی احکام شرعی و ارزشها، رازآلود بودن هستی و قداست علم، سرانجام‏‎ ‎‏قداست زدایی از معرفت دینی، احیاء  و اصلاح، دین و تجدد، جدائی ایمان و معرفت دینی. ‏

‏‏جونگ لی جن.‏‏ جمال الدین و پان اسلامیسم. جزوه. تهران، کنگره سید جمال الدین اسدآبادی،‏‎ ‎‏1375. 11ص.‏

‏‏حائری عبدالهادی.‏‏ تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق. چاپ اول: 1360.‏‎ ‎‏چاپ دوم: تهران، امیرکبیر، 1364. شانزده +398 ص. ‏

‏‏این کتاب نخستین بار در سال 1977 م در لیدن هلند توسط شرکت انتشاراتی بریل (‏‎E. J. Brill‎‏) به‏‎ ‎‏انگلیسی چاپ و پخش شد. نویسنده بعداً آنرا به فارسی برگرداند. ‏

‏‏شش فصل این اثر گویای رویکردهای جدید فکری و عملی عالمان شیعه در دورۀ مشروطیت است. این‏‎ ‎‏فصلها عبارتند از: ‏

‏‏ریشه های فکری مشروطیت در ایران، موضع رهبران مذهبی شیعه در برابر دستگاه سیاست، زندگی نامۀ‏‎ ‎‏نائینی، ریشه های فکری نوشته های سیاسی نائینی، انواع حکومتهای استبدادی و مشروطه، کارکرد نظام‏‎ ‎‏مشروطه. ‏

‏‏حجتی کرمانی، محمدجواد.‏‏ «استاد شریعتی، آموزگار ردیف اول احیاء تفکر مذهبی‏‎ ‎‏در روزگار ما» یادنامه استاد محمدتقی شریعتی مزینانی. به کوشش جعفر پژوم. چاپ اول:‏‎ ‎‏قم، خرم، 1370، ص 181 – 190.‏

‏‏ «نقش دکتر علی شریعتی در احیاء تفکر اسلامی». تاریخ و فرهنگ معاصر، سال اول،‏‎ ‎‏ج 3 و 4، بهار و تابستان 1371. ص 430 – 440.‏

‏
‏‎

‎‏حداد عادل، غلامعلی.‏‏ «نظری به احیاگری دینی در ایران معاصر». خورشید شهادت،‏‎ ‎‏جلد دوم. چاپ اول: تهران، دانشگاه امام حسین(ع)، 1374. ص 27 – 40.‏

‏‏بررسی سیره احیاگرانه سید جمال اسدآبادی، بازرگان و امام خمینی و تفاوت و تشابه آنها است. ‏

‏‏حسینی طباطبایی، مصطفی.‏‏ شیخ محمد عبده مصلح بزرگ مصر. تهران، قلم، 1357. 133 ص. ‏

‏‏حکیمی، محمدرضا،‏‏ «مصلح عالم اسلام» عروة الوثقی. به کوشش جلال میرآقایی. تهران، مجمع‏‎ ‎‏جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1375. ص 52 – 70.‏

‏‏سید جمال الدین و فلسفه سیاسی، سید جمال الدین و تشیع، مقایسه عروة الوثقی سید جمال و‏‎ ‎‏الدین عروة الوثقی سید محمدکاظم طباطبایی، سیمای ابن رشد و ابن سینا، کوششهای استعمار در برابر‏‎ ‎‏سید جمال الدین، حضور روحیه صلیبی در رجال غرب. ‏

‏‏میرحامد حسین، چاپ اول: 1360. تجدید چاپ: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1369.‏‎ ‎‏159ص.‏

‏‏بررسی زندگینامه و آراء اصلاحی میرحامد حسین هندی است. ‏

‏‏حلبی، علی اصغر.‏‏ «جمال الدین، پدر رنسانس در اسلام». تاریخ و فرهنگ معاصر، ش 8.‏‎ ‎‏زمستان 1372 – ص 270 - 277. ‏

‏‏افکار و اندیشه های فلسفی و سیاسی جدید جمال الدین اسدآبادی بررسی شده است. ‏

‏‏مصاحبه با دکتر علی اصغر حلبی. جزوه. تهران، کنگره جمال الدین اسدآبادی، 1375. 5ص. ‏

‏‏موضوع های مصاحبه: رنسانسهای اسلامی و سید جمال، تفکر فلسفی سید، ضدیت سید با ارنست رنان،‏‎ ‎‏رساله نیچریه سید. ‏

‏‏خاتمی، سید محمد.‏‏ «احیاءگر ناب [بررسی سیره احیاءگرانه امام خمینی(ره)]». بیم موج،‏‎ ‎‏تهران، سیمای جوان، 1372. ص 17 – 46.‏

‏‏خرمشاهی، ‏‏بهاءالدین. بازگشت به قرآن و نهضت های اسلامی جهان اسلام. جزوه. تهران،‏‎ ‎‏کنگره بین المللی سید جمال الدین اسد آبادی، 1375. 13 ص.‏

‏‏دیدگاههای مهم احیاءگران یعنی سید جمال، نائینی، طالقانی، عبده بررسی شده است. اقتباس از کتاب‏‎ ‎‏تفسیر و تفاسیر جدید است. ‏

‏‏خضری، سید احمدر‏‏ضا. سید عبدالرحمن کواکبی و سید جمال الدین اسد آبادی. جزوه، تهران،‏‎ ‎‏کنگره سید جمال الدین اسدآبادی، 1375. 10ص.‏

‏‏خلجی، محمدمهدی.‏‏ «احیای دین از چشم انداز امامت و مدرنیسم». خورشید شهادت،‏‎ ‎
‏‎

‎‏جلد دوم. تهران، دانشگاه امام حسین(ع)، 1374. ص 229 - 238. ‏

‏‏خلیل، محمد.‏‏ «رنسانس و شمال آفریقا: جنبش سنوسیه». ترجمه حسن انوشه. تاریخ فلسفه در ‏‎ ‎‏سلام، جلد چهارم. به کوشش میان محمد شریف. تهران، نشر دانشگاهی، 1370. ص 61 - 88. ‏

‏‏سید محمد بن علی سنوسی از الجزائر بنیان گذار جریان اصلاح گری شد که بعدها به سنوسیه شهرت یافت.‏‎ ‎‏وی احیاء اسلام را به بیرون ریختن تمامی عناصر و مفاهیمی که به فرهنگی اسلامی آمده اند و از اینرو‏‎ ‎‏اسلام ناب را اسلام اولیه بی پیراهه می دانست. ‏

‏‏خواجه پیری، مهدی.‏‏ تفاوتهای فکری سید جمال الدین اسد آبادی با سر سید احمدخان، جزوه.‏‎ ‎‏تهران، کنگره سید جمال الدین اسدآبادی، 1375. 9ص.‏

‏‏داو‏‏ری، رضا. «ارتباط ایمان و معرفت دینی با احیای دین». خورشید شهادت، جلد دوم،‏‎ ‎‏چاپ اول: تهران، دانشگاه امام حسین(ع)، 1374. ص 41 – 52.‏

‏‏دشتی، محمد.‏‏ مذهب روشنفکری (نقدی بر تفکر ضرورت بازسازی دین). چاپ اول: قم،‏‎ ‎‏مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین، 1373. 144ص. ‏

‏‏ذیل پنج عنوان زیر به نقد مقوله اصلاح دینی پرداخته است: روشنفکری چیست، ریشه های پیدایش‏‎ ‎‏روشنفکران مذهبی، روشنفکران و مبانی بازسازی دین، بررسی ویژگیها، سیری در مذاهب روشنفکران.‏‎ ‎‏دوانی، علی.‏‏ «سید جمال الدین اسدآبادی بیدار کننده ملل شرق و جهان اسلام». عروة الوثقی. ‏

‏‏به کوشش جلال میرآقایی. تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1375. ص 85 - 96. ‏

‏‏آشنایی با سید و افکار او، دورنمایی از شخصیت انقلابی سید، نبوغ او، در تهران و برخورد با آقا سید صادق‏‎ ‎‏طباطبایی، سید جمال در نجف و در محضر شیخ انصاری، سید جمال بیدار کننده ملل شرق. ‏

‏‏ربانی ‏‏خوراسگانی‏‏، علی.‏‏ «احیای فلسفه اجتماعی دین در نهضت حسینی» خورشید‏‎ ‎‏شهادت، جلد سوم. تهران، دانشگاه امام حسین(ع)، 1374. ص 149 - 162. ‏

‏‏مفوم دین، فلسفه اجتماعی اسلام، مفهوم احیای دین در نهضت امام حسین(ع). ‏

‏‏سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی.‏‏ مطهری پایه گذار نهضت نوین در بازشناسی اسلام اصیل. ‏

‏‏تهران، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، 1360. 125 ص. ‏

‏‏نگاهی کوتاه به چگونگی پیدایش و زیربنای فلسفی فرهنگ غرب، ریشه های غرب زدگی در ایران،‏‎ ‎‏مطهری پایه گذار نهضت نوین در بازشناسی اسلام اصیل. ‏

‏‏سروش، عبدالکریم.‏‏ «آفتاب دیروز و کیمیای امروز». قصه ارباب معرفت. چاپ سوم: تهران،‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏صراط، 1375. ص 385 - ‏

‏‏سخنرانی در مسجد جامع امام صادق(ع) به مناسبت رحلت امام خمینی(ره) است و دارای این مباح‏‎ ‎‏ است: اصناف احیای دینی، احیای پیرایشی و آرایشی، بازسازی و نوفهمی دین نوعی دیگر از احیا،‏‎ ‎‏احیای مسلمین و احیای اسلام، دگماتیسم و آسمانی دیدن همۀ امور آفت جوامع دینی، محییان در پی‏‎ ‎‏رفع آفات، عرفان تهی از جهاد، تأویلات ناروای عرفانی از معارف دین، تصوف و زهد، قدرت و ثروت،‏‎ ‎‏امام و اندیشه اصلاح، تئوری غفلت، آثار عرفانی امام، فقیه عصر بودن و عارف عصر بودن.‏

‏‏ «از خود بیگانگی و بازگشت به خویشتن». قصه ارباب معرفت. چاپ سوم: تهران، صراط،‏‎ ‎‏1375. ص 441 – 462.‏

‏‏سخنرانی در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران به مناسبت سیزدهمین سال رحلت دکتر شریعتی (1369) در‏‎ ‎‏تحلیل دکتر شریعتی در زمینه های غرب زدگی و ضرورت بازگشت به اسلام و فرهنگ اسلامی و احیای‏‎ ‎‏دینی است. ‏

‏‏ «دکتر شریعتی و بازسازی فکر دینی». شخصیت و اندیشه دکتر علی شریعتی، جلد دوم.‏‎ ‎‏چاپ اول: 1366. چاپ سوم: تهران، انتشارات چاپخش، 1371. ص 187. ‏

‏‏سخنرانی آقای سروش در مراسم دهمین سالگرد دکتر علی شریعتی در دانشکده ادبیات و علوم انسانی‏‎ ‎‏مشهد در زمینه دیدگاههای شریعتی در احیاء دین  و تأثر وی از اقبال لاهوری و موضع او در میان دیگر‏‎ ‎‏احیاءگران است. ‏

‏‏قبلاً در مجله همان دانشکده (ویژه نامه یادنامه شادروان استاد محمدتقی شریعتی)، شماره اول و‏‎ ‎‏دوم (سال بیستم) منتشر شده است. ‏

‏‏ «سید جمال و احیاء اسلام». مدارا و مدیریت. چاپ اول: تهران، صراط، 1376. ص 65 – 96.‏

‏‏مقالۀ برگرفته از کتاب  نقد و بررسی جنبش اسلامی معاصر در تحلیل آراء و تأثیر احیاگری‏‎ ‎‏سید جمال الدین اسدآبادی در جهان اسلام است. ‏

‏‏قبض و بسط تئوریک شریعت (نظریه تکامل معرفت دینی). چاپ اول: 1370. چاپ چهارم:‏‎ ‎‏تهران، مؤسسه فرهنگی صراط، 1374. 683 ص. ‏

‏‏مقالاتی بوده که از 1367 تا 1369 در مجلۀ کیهان فرهنگی منتشر می شده است. نویسنده از زاویه‏‎ ‎‏معرفت شناسی جریان اندیشه اسلامی یا به تعبیر خودش تکامل معرفت دینی را بررسی کرده است. آنگونه‏‎ ‎‏که از مقدمه آن پیداست (ص 47 و 48)، خاستگاه اصلی نویسنده مبحث احیای دین است یعنی درصد‏‎ ‎‏تحلیل معرفت شناختی تئوریهای احیای دین و از طرف دیگر ارائه یک نظریه جدید در این باب است. ‏

‏‏ «مرتضی مطهری احیاءکننده ای در عصر جدید». نشر دانش، ش 5 و 6 (1360). تفرج صنع.‏‎ ‎‏چاپ دوم: تهران، سروش، 1370. ص 366.‏

‏‏شیوه های احیاء، محمد غزالی و احیاء علوم دین، فیض کاشانی غزالی شیعه، سید جمال الدین و عصر‏‎ ‎‏جدید، اقبال لاهوری و احیاء فکر دینی در اسلام، تلاشهای اولیه برای احیاء و اصلاح در ایران، روش‏‎ ‎‏دکتر شریعتی برای اصلاح دین، استاد مطهری در سلسله محییان، مطهری و اصلاح جامعۀ روحانیت،‏‎ ‎‏مطهری به منزله یک محیی چه کرد؟، فضایل دیگر مطهری. ‏

‏‏سعیدی، غلامرضا.‏‏ «احیاء فکر دینی در اسلام». اندیشه های اقبال لاهوری، به کوشش و مقدمه‏‎ ‎‏سید هادی خسروشاهی. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1370. ص 176 – 194.‏

‏‏سلطانی، محمدعلی.‏‏ «ضرورت و چگونگی تحقیق در تزهای اصلاحی جهان اسلام». آینه‏‎ ‎
‏‎

‎‏پژوهش، سال اول. ش 2، مرداد - شهریور 1369. ص 56 - 64. ‏

‏‏ «سمینار شریعتی و تجدید حیات تفکر اسلامی». کیهان فرهنگی، سال هفتم، ش 3، خرداد 1369.‏‎ ‎‏ص 56.‏

‏‏سیدعلوی، سید ابراهیم.‏‏ سید جمال الدین افغانی، از نظر استاد دکتر محمد بهی. جزوه. تهران،‏‎ ‎‏کنگره سید جمال الدین اسدآبادی، 1375. 16ص .‏

‏‏دیدگاههای بهی در کتاب الفکر الاسلامی الحدیث وصلته بالاستعمار الغربی بررسی شده است.‏‎ ‎

‏‏شریعتی، علی.‏‏ بازشناسی هویت ایرانی - اسلامی (مجموعه آثار 27). چاپ چهارم: تهران،‏‎ ‎‏انتشارات الهام، 1374. هـ. +360 ص. ‏

‏‏مجموعه حاضر شامل چهار بخش اصلی و دو ضمیمه ذیل است: ‏

‏‏تاریخ ایران اسلامی تا صفویه، بازگشت به خویشتن، تولد دوبارۀ اسلام ‏‎Renaissance‎‏، دریغ ها. تشیع‏‎ ‎‏میعادگاه روح سامی و روح آریایی، ممالک همجوار. ‏

‏‏بازگشت (مجموعه آثار 4). چاپ پنجم: تهران، انتشارات الهام، 1375. و + 477 ص. ‏

‏‏شامل دو دفتر بازگشت به خویشتن و بازگشت به کدام خویش است. در هر دو به بازگشت به فرهنگ‏‎ ‎‏اسلامی و نقد رویکردهای روشنفکری به تجددمآبی و احیای عزت اسلامی پرداخته است. ‏

‏‏ما و اقبال (مجموعه آثار 5). چاپ ششم: تهران، انتشارات الهام، 1375. د+356ص. ‏

‏‏شامل این مباحث است: اقبال مصلح قرن اخیر، من مسلمان در این عصر، رنجها و پرسشهایش، رنجهای‏‎ ‎‏قرن بیستمی من، اسلام متلاشی شده، تجدید ساختمان، ما و اقبال، بینش اصیل اسلامی، جهان بینی اقبال،‏‎ ‎‏مذهب علیه مذهب، موج روشنفکری ما، جامعۀ ما در تماس با غرب. ‏

‏‏شیخ عبدالرشید.‏‏ «رنسانس در اندونزی». ترجمه آذرمیدخت مشایخ فریدنی. تاریخ فلسفه در‏‎ ‎‏اسلام، جلد چهارم. چاپ اول: تهران، نشر دانشگاهی، 1370. ص 247 - 275. ‏

‏‏پیدایش و رشد اندیشه ها و جریانهای جدید از جمله تشکلهای اسلامی که دارای اهداف اصلاحی با‏‎ ‎‏تفکرات نوین بودند، بررسی شده است. ‏

‏‏صاحبی، محمدجواد.‏‏ اندیشۀ اصلاحی در نهضتهای اسلامی. چاپ دوم: تهران، انتشارات کیهان.‏‎ ‎‏1370، 222ص. ‏

‏‏واژه اصلاح، اصلاح اسلامی، مدعیان اصلاح در جامعه اسلامی، غزالی و اندیشه اصلاحی، اندیشه‏‎ ‎‏اصلاحی در نهضت اخوان الصفا و در نهضت سربداران، نهضت اشعری و اندیشه اصلاح طلبی، نهضت‏‎ ‎‏وهابیت، نهضت اخباری گری، اندیشه اصلاحی در نهضتهای اصلاحی، شیخ محمد عبده، کواکبی، افول‏‎ ‎‏اندیشه اصلاح در جهان عرب، اقبال و اندیشه اصلاحی، حرکتهای اصلاحی شیعی، نقش عالمان شیعی در‏‎ ‎‏جنبش مشروطیت، نقش مردم در نهضتهای اصلاحی  تنباکو و مشروطه، نهضتهای دیگر شیعی معاصر. ‏

‏‏ «حسین(ع) طلایه دار نهضت احیای تفکر دینی». خورشید شهادت، جلد سوم. تهران،‏‎ ‎‏دانشگاه امام حسین(ع)، 1374. ص 185 – 196.‏

‏
‏‎

‎‏سید جمال الدین اسدآبادی (بنیانگذار نهضت احیاء تفکر دینی). چاپ اول: تهران، فکر روز،‏‎ ‎‏1375. 374ص. ‏

‏‏دارای این عناوین است: از کودکی تا بزرگی، از سیاحت تا سیاست، از اندیشه تا عمل، از شرق تا غرب،‏‎ ‎‏طلوع دوباره از غرب، سیاست و دیانت، از آسیا تا اروپا، غروب در مشرق. ‏

‏‏ «مبانی اندیشه اصلاح طلبی». کیهان اندیشه، ش 35 – 37. فروردین – شهریور 1370. و ش 48،‏‎ ‎‏خرداد و تیر 1372. ‏

‏‏صالحی، عباس.‏‏ «بررسی دو اندیشه سید جمال الدین اسدآبادی و محمد عبده». مجله حوزه،‏‎ ‎‏سال یازدهم، ش 1 (فروردین و اردیبهشت 1373). ص 69 – 104.‏

‏‏بررسی احیاءگری دینی عبده و اسدآبادی و تفاوت مشرب اصلاحی آنها و تأثیر آراء اصلاحی آنان در‏‎ ‎‏جهان اسلام و برخورد متفکران غرب با آنها است. ‏

‏‏صدیقی، عبدالحمید.‏‏ «رنسانس در عربستان محمد بن عبدالوهاب و جنبشی که او پدید‏‎ ‎‏آورد». ترجمه مرتضی اسعدی. تاریخ فلسفه در اسلام، جلد چهارم. به کوشش میان محمد‏‎ ‎‏شریف. تهران، نشر دانشگاهی، 1370. ص 45 - 60.‏

‏‏نویسنده آغاز خیزش و بیدارگری در عربستان در دوره جدید را محمد بن عبدالوهاب می داند و معتقد است‏‎ ‎‏که اصلاح دینی محمد بن عبدالوهاب صبغه پیرایشگری دارد یعنی وی قائل به پاک سازی اسلام از هر‏‎ ‎‏آنچه در قرون متمادی به تدریج به درون اسلام راه یافته و خانه گزیده است، می باشد. وی همۀ اینها را‏‎ ‎‏بدعت و شرک می دانست و جویای اسلامی دورۀ محمدی(ص) بود. ‏

‏‏ودار. ب. ا. و خلیفه عبدالحکیم.‏‏ «رنسانس در هند و پاکستان». ترجمه حکیم الدین قریشی‏‎ ‎‏و اسماعیل سعادت و عباس زریاب خویی. تاریخ فلسفه در اسلام، جلد چهارم. چاپ اول:‏‎ ‎‏تهران، نشر دانشگاهی، 1370. ص 149 - 246 ‏

‏‏بررسی زندگینامه شاه ولی الله دهلوی (متولد 1114)، سر سید احمدخان (متولد 1232)، اقبال لاهوری‏‎ ‎‏(متولد 1289) و آراء اصلاحی اجتماعی و احیای دینی آنها است. ‏

‏‏طالقانی، سید محمود.‏‏ «خاتمیت و اجتهاد زنده» سالنامۀ مکتب تشیع، ش 3، خرداد 1340.‏‎ ‎‏ص 159 - 168. ‏

‏‏عسکری، سید مرتضی.‏‏ نقش ائمه در احیاء دین، سیزده جلد در پنج مجلد. به کوشش محمدعلی‏‎ ‎‏جاودان. تهران، مجمع علمی اسلامی، 1375. ‏

‏‏مکتوب درسهای علامه عسگری در موضوع های زیر است: ‏

‏‏تحریف، احادث جعلی، افسانه غرانیق، علمای اهل سنت و حدیث سازی، سیره ائمه در هدایت مردم و‏‎ ‎‏تحریف زدایی، اهل کتاب و القائات آنان، انحرافات کلامی و ائمه(ع). ‏

‏‏عنایت حمید.‏‏ «تجدید فکر دینی نزد اهل سنت». شش گفتار دربارۀ دین و جامعه. تهران،‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏خوارزمی، 1365. ص 233 - 275. ‏

‏‏تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1369. ص 9 - 40. ‏

‏‏قبلاً در مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی (تابستان 1350) منتشر شده است. نویسنده تجدد فکر‏‎ ‎‏دینی را که از پایان قرن سیزدهم قمری آغاز شد ریشه یابی تاریخی و با روش جامعه شناختی بررسی‏‎ ‎‏کرده است. ‏

‏‏سیری در اندیشه سیاسی عرب، چاپ اول: 1365، چاپ دوم: تهران، خوارزمی، 1363.‏‎ ‎‏شانزده + 309 ص. ‏

‏‏دارای این مباحث است: ‏

‏‏بخش نخست (پیش درآمد روزگار نو): زمینه های فکری و اجتماعی، پیشگامی مصر، وضع شام. ‏

‏‏بخش دوم (پیروی از تمدن غرب): طهطاوی. کوشش روشنفکران، یعقوب صنوع شبلی شمیل، طه حسین.‏‎ ‎‏ بخش سوم (تجدد فکر دینی): سید جمال الدین اسدآبادی، محمد عبده، محمد رشیدرضا، کواکبی، علی‏‎ ‎‏عبدالزاق. ‏

‏‏بخش چهارم (وطن پرستی مصری): الکم الثمان، مصطفی کامل، احمد لطفی السید. ‏

‏‏بخش پنجم (فرجام راه، آیین یگانگی): نجیب غارودی، عرب و یهود، اخوان المسلمین، استعمار غرب،‏‎ ‎‏اوضاع اجتماعی و اقتصادی، موانع یگانگی، عبدالرحمن البزاز و ساطع الحصری. ‏

‏‏به ضمیمه سه پیوست شعر شبلی در ستایش حضرت محمد(ص) و قرآن، مذهب سید جمال الدین‏‎ ‎‏اسدآبادی و آراء علی عبدالرازق مصری است. ‏

‏‏ف‏‏راستخواه، مقصود. سرآغاز نواندیشی معاصر (دینی و غیردینی)، تاریخچه پیدایی و برآمدن‏‎ ‎‏اندیشۀ نوین دینی و غیردینی در ایران و دیگر کشورهای مسلمان نشین (از سده نوزدهم‏‎ ‎‏تا اوایل سده بیستم). چاپ اول: تهران، شرکت سهامی انتشار، 1373. 544 ص. ‏

‏‏بررسی جریان روشنفکری است اما به دلیل پیوند روشنفکری دینی با مقوله احیاءگری اسلامی، بخشهایی‏‎ ‎‏از این کتاب در واقع تحلیل مسائل احیای اسلام است. ‏

‏‏عناوین مباحث آن عبارتند از: تاریخ تحول فکری در ایران (در این مبحث به ریشه های تاریخی احیای‏‎ ‎‏اسلام هم پرداخته است)، روایتی گذرا از تحولات جوامع عرب و ترک، آزاداندیشان غیردینی  و‏‎ ‎‏تجددخواهان دین نگر در دیار غرب (بررسی افکار اصلاحی محمد عبده، جمال الدین اسد آبادی، محمد‏‎ ‎‏رشیدرضا، عبدالرحمن الکواکبی، علی عبدالرازق)، سفری کوتاه به شبه قاره هند و پاکستان، نگاهی به‏‎ ‎‏نهضت مشروطه در ایران، داوری در کار آزاد فکران غیردینی و نوگرایان دینی. ‏

‏‏ «سیدجمال الدین اسدآبادی و نواندیشی دینی». روزنامه اطلاعات، دوشنبه 22 اسفند 1373. ‏

‏‏قرائتی همدلانه از سید جمال طرحواره ای از پنج وجهی نهضت اصلاح. جزوه. تهران، کنگره‏‎ ‎‏سید جمال الدین اسدآبادی، 1375. 15ص. ‏

‏‏مؤلفه های آزادی، هویت، عقلانیت، امنیت و توانایی (دانایی) در پیدایی دیدگاههای اصلاحی‏‎ ‎‏سید جمال الدین بررسی شده است. ‏

‏‏ «نواندیشی دینی در آثار و افکار آیةالله طالقانی». ایران فردا، سال دوم، ش 8 (مرداد و‏‎ ‎‏شهریور 1372). ص 74 - 77. ‏

‏‏دیدگاههای سید محمود طالقانی (1289 - 1358) به عنوان یکی از مجددان اسلام بررسی شده است. وی با‏‎ ‎‏اتکاء بر قرآن به تجدید حیات اجتماعی و اخلاقی امت اسلام از طریق احیای فکر و اندیشه و آرمانهای‏‎ ‎‏دینی اهتمام ورزید. عنوانهای این مقاله عبارتند از: تلفیق علم و دین، فلسفه اجتماعی، مرجعیت و‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏اجتهاد، تأثیر معلومات غیردینی در فهم دین. ‏

‏‏ «یادداشتهایی بر روند احیاء، اصلاح و بازسازی اندیشه دینی». روزنامه جهان اسلام،‏‎ ‎‏شنبه 23 مهر 1373 (پیاپی 978). ص 4.‏

‏‏بطور کامل در کتاب دین، خرد، دانش ( بی جا، مؤلف، 1368) آمده است. ‏

‏‏قراملکی، احد فرامرز.‏‏ «احیاگری و نسبت آن با ایمان دینی». خورشید شهادت، جلد دوم.‏‎ ‎‏تهران. دانشگاه امام حسین(ع)، 1374. ص 261 – 276. ‏

‏‏اهمیت بحث از احیای دین، نمونه هایی از ابهامهای موجود در مسأله احیای دین، تقدم ایمان دینی بر‏‎ ‎‏احیاگری دینی، احیاگری و تصویر شناختاری ایمان، احیاگری و تصویر رفتاری ایمان دینی، احیاگری‏‎ ‎‏امام حسین(ع) و امام خمینی، وهابیت احیاگری یا بدعتگزاری، احیاگری و مسأله تکفیر. ‏

‏‏قلی پور، محمد.‏‏ دکترین اصلاح نظریه وحدت اسلامی سید جمال الدین اسدآبادی. جزوه.‏‎ ‎‏تهران، کنگره سید جمال الدین اسدآبادی، 1375. 49ص.‏

‏‏وحدت ساختی، سطح ایدئولوژیک و اقتصادی و سیاسی و بیولوژیک، عوامل مخرب وحدت ساختی به‏‎ ‎‏نظر سید جمال، ترکیب ساختی، دکترین اصلاح سید جمال الدین. ‏

‏‏کسمایی، علی اکبر.‏‏ نوآوران جهان اسلام، شیخ محمد عبده. تهران، نهضت زنان مسلمان، 1359.‏‎ ‎‏92ص. ‏

‏‏به ضمیمه مقاله سید جمال الدین اسدآبادی از محمد عبده. ‏

‏‏ «گزارش از سمینار شریعتی و تجدید حیات تفکر اسلامی». آینه پژوهش، سال اول، ش 2، مرداد و شهریور‏‎ ‎‏1369. ص 114. ‏

‏‏لاریجانی، جواد.‏‏ «بنیادگرایی و رشنفکر طراز نو». نقد دینداری و مدرنیسم. چاپ اول: تهران،‏‎ ‎‏انتشارات مؤسسه اطلاعات، 1372، ص 79 - 116. ‏

‏‏با توجه به احیای اسلام پدیده انقلاب اسلامی ایران را بررسی کرده است. ‏

‏‏لمبتون، آن ک. س.‏‏ «علمای ایران و جنبش اصلاحی مشروطیت» ترجمه چنگیز پهلوان.‏‎ ‎‏کتابنمای ایران. چاپ اول: تهران، نشرنو. 1366. ص 213 - 232‏

‏‏مجتهد شبستری، محمد.‏‏ «اجتهاد از نظر اقبال». در شناخت اقبال. به کوشش غلامرضا ستوده.‏‎ ‎‏تهران، دانشکدۀ ادبیات تهران و انتشارات وزارت ارشاد، 1365. ص 253 – 261.‏

‏
‏‎

‎‏از دیدگاه اقبال، اجتهاد به مثابۀ تلاش جدید برای نوفهمی و بازفهمی نظام عقیدتی و نظام فقهی اسلام‏‎ ‎‏است. فقه زمان پیامبر(ص) عالیترین نظام پاسخگوینده به نیازهای حقوقی آن عصر بود. ولی با گذشت‏‎ ‎‏زمان و مطرح شدن نیازهای جدید، فقه کنونی دچار فتور شد و باید با مدد از اجتهاد دوباره آن را رونق‏‎ ‎‏بخشید. ‏

‏‏محیط طباطبایی، محمد.‏‏ سید جمال الدین اسدآبادی و بیداری مشرق زمین. به کوشش و مقدمه‏‎ ‎‏سید هادی خسروشاهی. چاپ دوم: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1372. 335 ص. ‏

‏‏دارای این عناوین است: سید جمال الدین اسدآبادی بنیانگذار نهضتهای اسلامی در شرق، نقش سید در‏‎ ‎‏پیدایش و رشد مطبوعات شرق، اتحاد اسلامی و سید جمال، بررسی چند سند دربارۀ سید، سید‏‎ ‎‏جمال مصلح جهان اسلام. ‏

‏‏مددپور، محمد.‏‏ سیر تفکر معاصر، پنج جلد. تهران، انتشارات تربیت، 1372. ‏

‏‏عنوانهای فرعی پنج جلد و مباحث آنها عبارتند از: ‏

‏‏کتاب اول زمینه های تجدد و دین زدایی در ایران: معنای دین و اصلاح دین، اصلاح دین در مسیحیت،‏‎ ‎‏اصلاح دین در جهان اسلام، تجدد و اصلاح دین در ایران، مدرنیسم و غربی شدن در قلمرو دین. ‏

‏‏کتاب دوم تجدد و اصلاح دین و اندیشه های سید جمال الدین اسدآبادی: چهره و راه سید، روح فلسفی،‏‎ ‎‏مذهب نیچری، بینش ضد استعماری و هویت قوی، سید و نظریه رنان، فلسفه و دین در نهضت تجدد،‏‎ ‎‏پایان کار تجدد. ‏

‏‏کتاب سوم تجدد در دین زدایی در اندیشه های میرزا ملکم خان ناظم الدولة: میرزا یعقوب و طرح رنسانس‏‎ ‎‏و رفرمیسم اسلامی، راه و اندیشه میرزا ملکم، میرزا عبدالرحیم طالبوف. ‏

‏‏کتاب چهارم تجدد و دین زدایی در اندیشه های میرزا فتحعلی آخوند زاده: زندگی آخوندزاده، اصلاح دین‏‎ ‎‏از طریق تمثیلات و تغییر الفبا، پرتستانتیسم اسلامی، دین طبیعی، پرتستانتیسم در اصول عقاید شیعه و در‏‎ ‎‏احکام شریعت، پاسخ به شبهات پرتستانی کمال الدوله. ‏

‏‏کتاب پنجم تجدد و دین زدایی در اندیشه های میرزا آقاخان کرمانی: نقد تفکر دینی، گرایش به مذهب‏‎ ‎‏بابی و ازلی و دین طبیعی، ناسیونالیسم اسلامی، مذهب اصالت غرب، میرزا یوسف خان مستشارالدولة. ‏

‏‏مزینانی، محمدصادق.‏‏ «اصول حرکت اصلاحی سید جمال الدین اسدآبادی». حوزه،‏‎ ‎‏سال یازدهم. ش 1، فروردین و اردیبهشت 1373 (پیاپی 61). ص 105 – 125.‏

‏‏مطهری، مرتضی.‏‏ احیاء تفکر اسلامی. قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1361. 96ص. ‏

‏‏مجموعه پنج سخنرانی در اردیبهشت 1349 در حسینیه ارشاد به مناسبت بزرگداشت علامه اقبال لاهوری‏‎ ‎‏(1256 - 1317) است. محور مباحث این سخنرانی ها تحلیل دیدگاههای احیاءگرانه اقبال لاهوری است.‏‎ ‎‏عناوین مهم آن مباحث عبارتند از: احیاء تفکر اسلامی، روح اسلامی در مسلمین مرده است، تفکر دیروز و‏‎ ‎‏امروز مسلمانان، عمل به اسلام، آسیب شناسی، تحقیر فکر و اندیشه، جبرگرایی و شیعه، تفکر زنده و مرده،‏‎ ‎‏فطرت، توکل و زهد. ‏

‏‏بعضی از سخنرانی ها با عنوان «احیاء تفکر اسلامی» ضمیمه کتاب حق و باطل (قم، صدرا، 1368) نیز‏‎ ‎‏منتشر شده است. ‏

‏‏ «احیای فکر دینی». ده گفتار. قم، انتشارات صدرا، 1369. ص 130 - 151‏

‏‏تلقی نویسنده از احیاء فکر دینی، زنده کردن طرز تفکر خود مسلمانان و عمل به دستورات اسلام است.‏‎ ‎‏پس از بررسی کلی پیرامون احیاء فکر دینی، فرضیه «هر صد سال یک مجدد دین» را بررسی کرده است. ‏

‏
‏‎

‎‏مباحث دیگر این مقاله عبارتند از: انحطاط مسلمانان در عصر حاضر و امتیاز شیعه. ‏

‏‏ «تز اصلاحی سید جمال الدین اسدآبادی». عروة الوثقی. به کوشش جلال میرآقائی. تهران،‏‎ ‎‏مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1375. ص 37 – 51.‏

‏‏سید جمال به عنوان سلسله جنبان نهضتهای اصلاحی در صد ساله اخیر بررسی شده است. ابتدا ضرورت‏‎ ‎‏بررسی تز اصلاحی او و سپس امتیازات و اهداف وی تحلیل شده است. ‏

‏‏نهضتهای اسلامی در صد سالۀ اخیر. چاپ پنجم: قم، انتشارات صدرا، 1364. 104ص.‏

‏‏دارای این مباحث است: واژه اصلاح، جنبشهای اصلاحی در تاریخ اسلام، سید جمال، محمد عبده،‏‎ ‎‏کواکبی، افول اندیشه اصلاح در جهان عرب، اقبال لاهوری، حرکت های اصلاحی شیعی، نهضت اسلامی‏‎ ‎‏ایران. ‏

‏‏منصورنژاد، محمد.‏‏ «عوامل بنیادین احیا: اندیشه، نخبگان و جامعه». خورشید شهادت،‏‎ ‎‏جلد دوم. تهران، دانشگاه امام حسین(ع)، 1374. ص 277 - 294. ‏

‏‏قضا و قدر مصداقی از عامل یا مانع در اندیشه دینی احیا در جامعه دینی بررسی شده است. ‏

‏‏موثقی، سید احمد.‏‏ «سید جمال الدین حسینی مصلح عالم اسلام و پایه گذار نهضتهای‏‎ ‎‏اسلامی». مجموعه مقالات سیاسی. چاپ اول: قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی،‏‎ ‎‏1372. ص 19 - 164. ‏

‏‏دارای این مباحث است: سید جمال الدین حسینی بیدارگر شرق، فعالیت های سیاسی وی در کشورهای‏‎ ‎‏اسلامی، سید جمال الدین پایه گذار نهضتهای اسلامی. ‏

‏‏ «نوسازی و اصلاح دینی از دیدگاه سید جمال الدین اسدآبادی». نشریه دانشکده حقوق و‏‎ ‎‏علوم سیاسی، شماره بیست و ششم (آذر 1370). ص 221 - 252. ‏

‏‏ضرورت و معنای اصلاح، شرایط نوسازی و اصلاح و صفات مصلحین. شیوه و اصول و اهداف نوسازی و‏‎ ‎‏اصلاح. ‏

‏‏مؤسسه جهانی اندیشه اسلامی.‏‏ معرفت شناسی اسلامی (طرح، برنامه، عملکرد). تهران،‏‎ ‎‏انتشارات ایران و اسلام، 1374. 134 ص. ‏

‏‏بحران عقب ماندگی ریشه ها و راه حلها، کلیات متد اسلامی، اصلاح متدهای اندیشه اسلامی، برنامه های‏‎ ‎‏اصلاح فکر دینی، عملکرد مؤسسه. ‏

‏‏نراقی، احمد.‏‏ «احیای اندیشۀ دینی: غزالی و اقبال» کیان. سال سوم. ش 5 (مهر و آبان 1372).‏‎ ‎‏ص 36 - 46. ‏

‏‏مقایسه وجوه تمایز و تشابه دیدگاههای احیای غزالی به عنوان احیاگری برجسته در جهان قدیم و اقبال‏‎ ‎‏به عنوان احیاگری برجسته در جهان جدید است. ‏

‏‏ «منطق احیای اندیشۀ دینی». کیان، سال سوم، ش17 (بهمن - اسفند 1372). ص 7 – 13.‏

‏‏مفهوم احیاء چیست؟، احیاء علمی در حوزۀ جامعۀ دینداران و احیاء نظری در قلمرو اندیشه دینی، مبانی‏‎ ‎‏فکری و فلسفی توجیه گر کار احیاگران. اسلام ناب و احیاگری اسلام. ‏

‏
‏‎

‎‏نوچه فلاح، رستم. ‏‏بررسی تحلیلی روشها و استراتژیهای احیاگران کارشناسی ارشد، دانشکده‏

‏‏الهیات دانشگاه تهران، 1374. 210 ص. ‏

‏‏دارای این مباحث است: عظمت و انحطاط تمدن اسلامی و علل آنها، تاریخچه احیاگری در جهان اسلام،‏‎ ‎‏منزل و جایگاه احیاگری و اصلاح طلبی. نظریه های بینش و روشها در احیای دین استراتژی احیاء. ‏

‏‏نوری، محمد‏‏ (گردآورنده) متون تحلیلی احیاء اندیشه اسلامی، سه جلد. قم، معاونت اندیشه‏‎ ‎‏اسلامی – مرکز تحقیقات استراتژیک، بهار 1374. ‏

‏‏منتخب و گزیده متقن ترین کتب و مقالات در زمینه اصلاح و احیاءگری اسلامی در دو جلد فارسی و یک‏‎ ‎‏جلد عربی است. ‏

‏‏واثقی، صدر.‏‏ سید جمال الدین حسینی پایه گذار نهضتهای اسلامی. تهران، انتشار پیام. ‏

‏‏واعظ زاده خراسانی، محمد.‏‏ «امام خمینی و احیاء تفکر اسلامی». مجله مشکوة، ش 36،‏‎ ‎‏تابستان 1372. ص 4 – 26.‏

‏‏مصاحبه با استاد واعظ زاده خراسانی. جزوه. تهران، کنگره سید جمال الدین اسدآبادی، 1375.‏‎ ‎‏9 ص. ‏

‏‏موضوع های مصاحبه: علل برگزاری کنگره، نقش سید در بیدارگری ملل شرق، حرکت های اسلامی و سید،‏‎ ‎‏سید جمال و وحدت اسلامی وسائل سید برای رسیدن به اهداف اش، همکاری سید و عبده، افغانی بودن‏‎ ‎‏سید. ‏

‏‏وحیدمنش، شکوه.‏‏ بررسی اندیشه های سید جمال الدین اسدآبادی و نقش او در سقوط‏‎ ‎‏استبداد. جزوه. تهران، کنگره سید جمال الدین اسدآبادی، 1375. 7ص.‏

‏‏یزدی، محمد.‏‏ «تلازم احیای دین با تأسیس حکومت اسلامی». خورشید شهادت، جلد دوم.‏‎ ‎‏چاپ اول: تهران، دانشگاه امام حسین(ع)، 1374. ص 53 – 66.‏

‏‏چگونگی احیای دین، موضع امام حسین(ع) و امام حسن(ع) در برابر معاویه و یزید، تأثیر خواص در‏‎ ‎‏حیات دینی، امام حسین(ع) اولین احیاگر دین اسلام. ‏

‏
‏‎

‎‏منابع عربی‏

‏‏آذرشب، محمدعلی.‏‏ «دور السید جمال الدین فی الادب العربی الحدیث». عروة الوثقی. به‏‎ ‎‏کوشش جلال میرآقایی. تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1375. ص 202 - 224. ‏

‏‏سید جمال به عنوان آغازگر نهضت فرهنگی و بیداری ادبی بررسی شده است. عنوانهای این مقاله عبارتند‏‎ ‎‏از: شروط النهضة، الاصالة و المعاصرة فی حرکة السید، اثر دعوته فی النهضة الحدیثة، جمال الدین و الادب‏‎ ‎‏العربی، افول النهضة. ‏

‏‏الآصفی، محمدمهدی.‏‏ «الجسور الثلاثة: قصة الغارة الحضاریة علی العالم الاسلامی». ‏

‏‏المنهاج، سال اول، ش 3 (خریف 1417). ص 112 - 149. ‏

‏‏نقش سه نهاد البیت. المدرسة و المسجد در تفکر اسلامی جدید و قدیم و اندیشه های معارض بررسی‏‎ ‎‏شده است. ‏

‏‏ابراهیم الکتانی، محمد‏‏ و دیگران، تجدید الفکر الاسلامی. المغرب، مؤسسه الملک عبدالعزیز‏‎ ‎‏آل سعود، 1989 م. 143ص. ‏

‏‏ابوحمدان، سمیر.‏‏ الامام محمد عبده جدلیة العقل و النهضة. بیروت، الشرکة العالمیة لکتاب،‏‎ ‎‏1413 ق /  1992م. 166 ص. ‏

‏‏فی سیرة الذاتیة، الفکر سیاسی، التجدید الدینی، اصلاح اللغة. ‏

‏‏جمال الدین الافغانی و فلسفة الجامعة الاسلامیة. بیروت، الشرکة العالمیة للکتاب، 1992م / ‏‎ ‎‏1413ق. 184ص. ‏

‏‏از نگاه بیداری اسلامی و نهضت تفکر جدید افکار و آراء سید جمال الدین پرداخته است. ‏

‏‏عبدالرحمن الکواکبی و فلسفة الاستبداد. بیروت، الشرکة العالمیة للکتاب، 1992م /  1413ق.‏‎ ‎‏174ص. ‏

‏‏از سلسله موسوعة عصر النهضة و دارای این مباحث است: ‏

‏‏السیرة الذاتیة، بین الاسلام و الاسلامیة، التجدید الدینی، العروبة. ‏

‏‏ابوالمجد، احمد کمال.‏‏ «مواجهة مع عناصر الجمود فی الفکر الاسلامی المعاصر». العربی،‏‎ ‎‏ش 222 (مایو 1977م). ص 16.‏

‏
‏‎

‎‏اسحق، ادیب‏‏ (1856 – 1885 م). «الاصلاح». الاصلاح و النهضة، جلد اول. به کوشش محمد کامل‏‎ ‎‏الخطیب. دمشق، منشورات وزارة الثقافة، 1992 م. ص 110 - 127.‏

‏‏مقالات منتشره در جریدة مصر (کانون الاول 1878 و ایلول 1879 و اب 1881) در اصلاح اجتماعی و‏‎ ‎‏دینی است. ‏

‏‏الاسد، ناصرالدین.‏‏ «الاصالة و التجدید فی الثقافة العربیة المعاصرة». مجلة اللسان العربی،‏‎ ‎‏مجلد نهم، ج 1 (1972م). ص 195 - 196. ‏

‏‏ «الاسلام و الترقی». الاصلاح و النهضة، جلد اول. به کوشش محمد کامل الخطیب. دمشق منشورات‏‎ ‎‏وزارة الثقافة، 1992م. ص 309 – 311. ‏

‏‏الاعسم، عبدالامیر.‏‏ «ندوة الامام الغزالی و تجدید الفکر الدینی ( قیروان - 1985م)». آفاق‏‎ ‎‏عربیة، سال یازدهم، ش 2 (2 / 1986 م). ص 167. ‏

‏‏امین، احمد.‏‏ زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث. بیروت. دارالکتاب العربی. بی تا. 349 ص. ‏

‏‏سیرۀ ده تن از مصلحان جدید در سراسر عالم اسلامی است. نویسنده بیوگرافی، نوع اصلاح آنها و‏‎ ‎‏فعالیت های آنها را بررسی کرده است. برخی از آنها مصلح دینی و برخی دیگر مصلح اجتماعی یا سیاسی‏‎ ‎‏یا فرهنگی بوده اند. نام های آنها عبارت است: محمد بن عبدالوهاب، مدحت باشا، سید جمال الدین‏‎ ‎‏اسدآبادی، سید احمد خان، سید امیر علی، خیرالدین باشا التونسی، علی باشا مبارک، عبدالله ندیم،‏‎ ‎‏عبدالرحمن کواکبی، محمد عبده. ‏

‏‏ «المجددون بین امس و الیوم». الاصلاح و النهضة، جلد دوم به کوشش محمد کامل الخطیب.‏‎ ‎‏دمشق، منشورات وزارة الثقافة، 1992 م. ص 779 - 788. ‏

‏‏الامین، محمد حسن.‏‏ «آفاق المعاصرة و التنمیة فی فکر الامام الشهید محمدباقر صدر».‏‎ ‎‏الفکر الجدید، سال سوم، صفر 1415 ق. ص 106 – 134. ‏

‏‏النطونیوس جورج.‏‏ یقظة العرب. ترجمه ناصرالدین الاسد و احسان عباس. بیروت، دارالعلم للملایین،‏‎ ‎‏[1987 م]. ‏

‏‏اوملیل، علی.‏‏ «ما هو الاصلاح بمفهوم اسلامی». الاصلاح و النهضة، جلد دوم. به کوشش محمد‏‎ ‎‏کامل الخطیب. دمشق، منشورات وزارة الثقافة، 1992م. ‏

‏
‏‎

‎‏الایوبی، محمد هشام.‏‏ الاجتهاد  و مقتضیات العصر. عمان، دارالفکر، [1990م]. 307 ص. ‏

‏‏بحیری، مروان‏‏. «الفکر الاستعماری و الاحیاء الاسلامی». المستقبل العربی، ش 40، 1982 م.‏‎ ‎‏ص 30 - 43. ‏

‏‏بروکلمان، کارل.‏‏ «حرکة تجدید الدینی». تاریخ الشعوب الاسلامیة، ترجمه به عربی بنیه امین‏‎ ‎‏فارسی و منیر البعلبکی، بیروت، دارالعلم للملایین، 1948 م. ص 617 - 619. ‏

‏‏البستانی، سلیم.‏‏ «الاصلاح». الاصلاح و النهضة، جلد اول. به کوشش محمد کامل الخطیب، دمشق،‏‎ ‎‏منشورات وزارة الثقافة، 1992م. ص 98 – 109.‏

‏‏مقالاتی بوده که در مجله الجنان (نیسان 1871 و نیسان 1971) در زمینه اصلاح فرهنگی و اجتماعی‏‎ ‎‏منتشر شده است. ‏

‏‏البشری، طارق.‏‏ «حول حرکة التحدید فی التشریع الاسلامی فی مصر». الحوار، ش 1‏‎ ‎‏(ربیع 1986 م). ص 95 – 110.‏

‏‏البوطی، محمدسعید رمضان.‏‏ علی طریق العودة الی الاسلام، رسم المنهاج و حل لمشکلات.‏‎ ‎‏چاپ ششم: دمشق، الرسالة، 1413 ق. 216 ص. ‏

‏‏بولقطبی، الحسین.‏‏ «ابن تومرت و تجدید الفکر الاسلامی». الاجتهاد، سال پنجم، ش 10،‏‎ ‎‏صیف 1993 م. ص 59 – 84.‏

‏‏البهی، محمد.‏‏ الفکر الاسلامی الحدیث وصلته بالاستعمار الغربی. چاپ اول: 1957 م.‏‎ ‎‏تجدید چاپ: بیروت، دارالفکر، بی تا. 614 ص. ‏

‏‏نویسنده از متفکران مصری و به شدت ضد غربگرایی است. قسمت اول کتاب نقد جریان تجدیدگرای‏‎ ‎‏دینی ملهم از اندیشه های غربی است و در قسمت دوم اصلاح دینی مورد نظر خودش را بررسی کرده است.‏‎ ‎‏ ‏

‏‏عنوان های مباحث این اثر عبارت است از: ‏

‏‏اتجاه حمایة الاستعمار، المستشرقون و الاستعمار، اتجاه و مقاومة الاستعمار الغربی، مقاومة مزدوجة، محمد‏‎ ‎‏جمال الدین الافغانی، محمد عبده، التجدید فی الفکر الاسلامی، بشریة القرآن، الاسلام دین الدولة، الدین‏‎ ‎‏خرافة، الدین مخدر، الاصلاح الدینی، الاسلام غداً، الازهر فی تنظیمه الجدید، المبشرون و‏‎ ‎‏المستشرقون و موقفهم من الاسلام، کتاب مجد الاسلام لجاستون فییت. ‏

‏‏البیطار، محمد بهجة.‏‏ «الثقافتان الصفراء و البیضاء» الاصلاح و النهضة، جلد دوم. به کوشش‏‎ ‎
‏‎

‎‏محمد کامل الخطیب. دمشق، منشورات وزارة الثقافة، 1992م. ص 803 - 838. ‏

‏‏بصورت کتاب مستقل با این مشخصات منتشر شده است ( بی جا، مکتب النشر العربی1934). و دارای این‏‎ ‎‏عناوین است: المصلحون من الشیوخ و الشباب، ما یجب علی رجال الدین، المرشدون و کتب الارشاد،‏‎ ‎‏مایجب علی المصلحین، الدین و العلم. ‏

‏‏التارزی، مصطفی کمال و دیگران.‏‏ الاجتهاد  و التجدید فی التشریع الاسلامی. [تونس]، التربیة‏‎ ‎‏القومیة، بی تا. 410 ص.‏

‏‏مجموعه مقالاتی از مصطفی کمال التارزی، محمد بن ابراهیم، محمد المختار السلامی، محمد العلوینی.‏‎ ‎‏البشیر العریبی، عبدالرزاق المملوک، حسن المجیدی و محمدعلی الخلیقی است. ‏

‏‏التجکانی، محمد الحبیب.‏‏ «منهجیة التجدید فی الاسلام». الفرقان، سال سوم، ش9‏‎ ‎‏(9 - 10 / 1407 ق). ص 21 - 30.‏

‏‏الترابی، حسن عبدالله. تجدید الفکر الاسلامی. الخرطوم، شرکة مطبعة ایمان 1980 م. ‏

‏‏ «حول حرکة التجدید المعاصرة» مجلة الهدی (فاس)، ش 15 (1 / 1987م). ‏

‏‏ «الصحوة الاسلامیة و الدولة الفطریة فی الوطن العربی». منبر الحوار، ش 8 (شتاء 1987).‏‎ ‎‏ص 9. ‏

‏‏الترکی، عبدالله بن عبدالحسین.‏‏ منهج تجدید الفکر الاسلامی. ندوة تجدید الفکر الاسلامی (الدار‏‎ ‎‏البیضاء. 1987 م). ‏

‏‏بخشی از آن‏

‏‏ «منهج تجدید الفکر الاسلامی» تجدید الفکر الاسلامی. المغرب، مؤسسه الملک‏‎ ‎‏عبدالعزیز آل سعود، 1989 م. ص 17 - 48. ‏

‏‏التوبه، غازی الفکر الاسلامی المعاصر دراسة و تقویم‏‏. چاپ اول: بی جا، بی نا، 1389 ق  /  1969 م.‏‎ ‎‏352 ص. چاپ سوم: بیروت، دارالقلم، 1977م. ‏

‏‏گرایشهای متفکران در جهان اسلام را به دسته طبقه بندی کرده و در سه فصل مجزا بررسی نموده است.‏‎ ‎‏عناوین این فصلها عبارتند از: المدرسة الاصلاحیة: محمد عبده و مالک بن نبی، المدرسة التاریخیة: طه‏‎ ‎‏حسین و عباس محمود العقاد، المدرسة التربویة: تقی الدین النبهانی و حسن البناء. ‏

‏‏الجابری، محمد عابد.‏‏ «الحرکة السلفیه و الجماعة الدینیه المعاصره فی المغرب». الحرکات‏‎ ‎‏الاسلامیه المعاصره فی الوطن العربی. بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیه، 1989م. ‏

‏‏وجهة نظر نحو اعادة بناء قضایا الفکر العربی المعاصر. چاپ اول: 1992 م. چاپ دوم: بیروت،‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏مرکز دراسات الوحدة العربیة، 1994 م. 219 ص. ‏

‏‏در هفت فصل به مقوله هایی که اندیشۀ معاصر عربی - اسلامی با آن مواجه است بررسی شده است. این‏‎ ‎‏مقوله ها عبارتند از: هویت ملی، تطبیق شریعت، دین و سیاست، دمکراسی، نقش جامعه، فرهنگ و‏‎ ‎‏ملی گرایی. ‏

‏‏هریک از مباحث مزبور در بستر اصلاح دینی تحلیل شده است. ‏

‏‏جعفر، محمدکمال.‏‏ «ثقافة المسلم المعاصر بین الاصالة و التجدید». المسلم المعاصر،‏‎ ‎‏سال دوم، ش 5 (1 / 1396 ق). ص 11 - 28‏

‏‏جعیط، هشام.‏‏ «الاصلاح و التجدید فی الدین» الواقع، سال اول، ش2 (7 / 1981م). ص 15 - 60.‏‎ ‎‏الاجتهاد، سال سوم، ش 10 و 11 (شتاء و ربیع 1411). ص 221 - 265. ‏

‏‏بررسی زمینه ها و شرایط فرهنگی و اجتماعی احیاء اندیشه دینی در اسلام، رویکردهای مختلف آن،‏‎ ‎‏آراء محییان بزرگ مسلمان و معرفت شناختی جریان احیاء اندیشه دینی است. ‏

‏‏الجمالی، محمدفاضل.‏‏ الصحوة الاسلامیة الی این. عمان (اردن)، دار البیرق للنشر و التوزیع،‏‎ ‎‏1992 م. 209ص. ‏

‏‏جمیله، مریم.‏‏ «الاسلام و المجددون». المسلمون، ش 6 (1381ق). ص 538 - 544. ‏

‏‏الجنحانی، الحبیب و جدعان، فهمی.‏‏ «الصحوة الاسلامیة فی بلاد الشام». الحرکات‏‎ ‎‏الاسلامیة المعاصرة فی الوطن العربی. چاپ دوم: بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة،‏‎ ‎‏1989 م. ص 105 – 106.‏

‏‏الحرکة الاسلامیة فی سوریا نشأتها و مراحل تطورها، الدلالات الفکریة لظاهرة الصحوة الاسلامیة فی‏‎ ‎‏مجتمع السوری، فاعلیت الحرکة الاسلامیة، البرنامج المستقبلی البدیل. ‏

‏‏الجندی، انور.‏‏ «حرکات الاصلاح فی العالم الاسلامی». العالم الاسلامی. بیروت، دارالکتاب‏‎ ‎‏اللبنانی، مکتبة المدرسة، 1983 م. ص 249 - 330.‏

‏‏حرکة الیقظة الاسلامیة فی مواجهة النفوذ الغربی و الصهیونیة و الشیوعة. بی جا، دارالاعتصام،‏‎ ‎‏1979 م. 430 ص. ‏

‏‏العالم الاسلامی و الاستعمار السیاسی و الاجتماعی و الثقافی. چاپ دوم: بیروت، مکتبة‏‎ ‎‏المدرسة و دارالکتاب اللبنانی، 1983 م‏‏. ‏‏463 ص. ‏

‏‏بحث اصلی کتاب کارکرد استعمار در جهان اسلام و واکنش های شخصیت ها و گروههای اسلامی در برابر‏‎ ‎‏آن است. از این موضع به اصلاح و احیای اسلامی زیر عنوانهای ذیل به آن پرداخته است: ‏

‏‏حرکات الاصلاحی فی العالم الاسلامی. الدعوات الاسلامیة (السنوسیة، المهدیة) الحرکات اصلاحیة،‏‎ ‎
‏‎

‎‏حرکة جمال الدین و محمد عبده، الحرکة الاصلاح فی الهند و باکستان و اندونیسیا و الملایو، ثمرة الحرکات‏‎ ‎‏الاسلامیة. ‏

‏‏القرن الخامس عشر الهجری: التحدیات فی وجه الدعوة الاسلامیة و العالم الاسلامی، بی جا،‏‎ ‎‏المکتبة العصریة، بی تا، 345 ص. ‏

‏‏حتی، فیلیپ.‏‏ الاسلام منهج الحیاة. ترجمه عمر فروخ. بیروت، دارالعلم للملایین، 1972 م. 362 ص.‏‎ ‎

‏‏دارای این مباحث است: الاسلام کدین، الاسلام کالدولة، الاسلام کثقافة، العرب و التجدد. در مبحث آخر‏‎ ‎‏به عوامل و زمینه های نوگرایی کشورهای عربی و روآوردن به اندیشه های نوین متفکران مسلمان است. ‏

‏‏حلمی، مصطفی.‏‏ الاسلام و المذاهب الفلسفیة المعاصرة، چاپ اول: 1397 ق. چاپ سوم:‏‎ ‎‏اسکندریه، دارالدعوة، 1406 ق /  1986 م. 237 ص. ‏

‏‏تفکر فلسفی اسلام به عنوان بخشی از اندیشه دینی و حتی زیربنای پاره های دیگر اندیشه دینی در دورۀ‏‎ ‎‏جدید وضعیت ویژه ای یافت. گروهی درصدد احیای اندیشه فلسفی اسلام برآمدند. این کتاب بطور مجمل‏‎ ‎‏به توصیف اندیشه فلسفی اسلام در تعامل با دیگر نظریه ها و نظام های فلسفی و دیدگاههای جدید در‏‎ ‎‏فلسفه اسلامی پرداخته است. نویسنده در باب چهارم ذیل الفکر الاسلامی فی العصر الحدیث بیشتر به این‏‎ ‎‏مبحث پرداخته است. ‏

‏‏حنا، عبدالله.‏‏ «میزان القوی الاجتماعیة بین الطرق الصوفیة و حرکة التجدید الاسلامی فی‏‎ ‎‏عصر النهضة». الدین فی المجتمع العربی. چاپ اول: بیروت مرکز دراسارت الوحدة العربیة و الجمعیة العربیة‏‎ ‎‏لعلم الاجتماع، 1990 م. ص 327 – 338. ‏

‏‏الدین بین طرفی الصراع الاجتماعی، الصوفیة قبل عهد التنظیمات، الطرق الصوفیة و دورها فی عصر‏‎ ‎‏النهضة، قصور حرکة التجدید الاسلامی فی کسب قلوب العامة، البعد الاجتماعی لضعف حرکة النهضة،‏‎ ‎‏التیار العلمانی اللیبرالی بین مصر و بلاد الشام. ‏

‏‏حنفی، حسن.‏‏ الحرکات الدینیة المعاصرة. القاهره، مکتبة مدبولی، بی تا 341 ص. ‏

‏‏جلد پنجم از سلسله الدین و الثورة فی مصر است که به این مباحث پرداخته است: ‏

‏‏المسلمون فی آسیا، مطلع القرن الخامس عشر، النشأة الاتجاهات المحافظة فی وطننا العربی الراهن،‏‎ ‎‏اثر ابی الاعلی المودودی علی الجماعات الدینیة، اثر الامام سید قطب علی الحرکات الدینیة. النهضة‏‎ ‎‏الاسلامیة المعاصرة، الحرکات الدینیة المتطرفه. ‏

‏‏دراسات فلسفیة فی الفکر الاسلامی المعاصر. چاپ دوم: بیروت، دارالتنویر للطباعة و النشر،‏‎ ‎‏1995 م. 236 ص. ‏

‏‏موقفنا الحضاری، التراث و النهضة الحضاریة، الفلسفة و التراث، التراث و التغییر الاجتماعی، التراث و العمل‏‎ ‎‏السیاسی، کبوة الاصلاح نموذج مصر، الفکر الاسلامی و التخطیط. تحلیل الشخصیة العربیة الاسلامیة. ‏

‏‏قضایا معاصرة فی فکرنا المعاصر. القاهره، دارالفکر العربی، 1981 م. 334 ص.‏

‏‏دارا ی این مباحث است: رسالة الفکر، الاصالة و المعاصرة، الاصالة و التقلید، الاصلاح و النهضة، الدین‏‎ ‎‏و الاشتراکیة، نظریة التفسیر، ثقافة الجماهیر، الجامعة و العمل الوطنی، ادب المعرکة، الدین و الثورة فی‏‎ ‎‏امریکا اللاتینیة. ‏

‏
‏‎

‎‏الخطابی، محمد العربی.‏‏ تجدید الفکر الاسلامی، غایاته و میادینه. ندوة تجدید الفکر الاسلامی‏‎ ‎‏(الدار البیضاء 1987 م). ‏

‏‏الخطیب، محب الدین.‏‏ «الاصلاح الاسلامی و الاعداء له». الازهر، المجلد الثانی، الجزء العاشر‏‎ ‎‏(1344 ق). ‏

‏‏ «مناقشات حول مشروع دکتر حنفی للتجدید». الآداب، سال سی و یکم، ش 6 – 9‏‎ ‎‏(6 - 9 / 1983 م). ص 55 - 58. ‏

‏‏الخطیب، محمد کامل‏‏ ( به کوشش). الاصلاح و النهضة (قضایا و حوارات النهضة العربیة)،‏‎ ‎‏دو جلد. دمش، مکتبة الاسد. 1992 م. 885ص. ‏

‏‏تجدید فکری و اصلاح دینی که از قرن نوزدهم در کشورهای اسلامی – عربی شکل گرفت، محور اصلی‏‎ ‎‏این کتاب است. آقای الخطیب صد و چهار مقاله را که از سوی سلسله جنبانان اصلاح یا تحلیل گران آن‏‎ ‎‏انتشار یافته گردآوری و به ترتیب تاریخی ارائه کرده است. به دلیل اهمیت این مقالات اطلاعات‏‎ ‎‏کتابشناختی هر کدام جداگانه آمده است. ‏

‏‏خلف الله، محمد احمد و غزالی، محمد.‏‏ «الصحوة الاسلامیة فی مصر» الحرکات الاسلامیة‏‎ ‎‏المعاصرة فی الوطن العربی. چاپ اول: 1987 م. چاپ دوم: بیروت، مرکز دراسات الوحدة‏‎ ‎‏العربیة، 1989 م. ص 35 – 104.‏

‏‏دارای دو بخش ذیل است: ‏

‏‏واقع الصحوة الاسلامیة: حسن البناء، جماعة الاخوان، عبدالقادر عوده، نظریه شوری، تقیید سلطة الحاکم.‏‎ ‎‏حق البشر فی ملکیة الانتفاع، سید قطب، السلفیون، جماعة الجهاد. ‏

‏‏مستقل الصحوة.‏

‏‏فی الحرکات الاسلامیه المعاصره فی الوطن العربی. بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة،‏‎ ‎‏1987 م. ‏

‏‏الخملیشی، احمد.‏‏ «التجدید ام التغلب علی عقبات الطریق». تجدید الفکر الاسلامی. المغرب،‏‎ ‎‏مؤسسه الملک عبدالعزیز آل سعود، 1989 م . ص 75 – 116.‏

‏‏الخوری، رئیف‏‏ (1912 – 1968 م). الفکر العربی الحدیث (اثر الثورة الفرنسیة فی توجیه‏‎ ‎‏السیاسی و الاجتماعی). تحقیق و مقدمه محمد کامل الخطیب. چاپ اول: بیروت،‏‎ ‎‏دارالمکشوف، 1943 م. دمشق منشورات وزارة الثقافة 1993 م. 290 ص. ‏

‏‏شامل دو بخش است. بخش اول بررسی تأثیر انقلاب کبیر فرانسه در اندیشه تجدید و اصلاح در‏‎ ‎‏کشورهای عربی و اسلامی و بخش دوم گزیده ای از نوشته های دیگران در موضوع آراء اصلاحی و‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏اندیشه های تجدیدی است.‏

‏‏ الداودی، عبدالله.‏‏ «مسیرة التشریع الاجتهادی و حرکة الاصلاح» مجله الفقه المالکی و‏‎ ‎‏التراث القضائی بالمغرب (الرباط) سال دوم. ش 2 و 3 و 4 (9 / 1982 م). ص 73 – 94.‏

‏‏درنیقه محمد احمد.‏‏ السید محمد رشیدرضا، اصلاحاته الاجتماعیه و الدینیه بیروت،‏‎ ‎‏دارالایمان و مؤسسه الرسالة، 1406 ق. 286ص‏

‏‏دروزة محمد عزة‏‏ (1889 - م). «خطأ اسلوب بعض دعاة التجدید». مجلة الزهراء، المجلد‏‎ ‎‏الثالث،الجزء السادس (1345ق). ‏

‏‏نشأة الحرة العربیة الحدیثة انبعاثها و مظاهرها و سیرها فی زمن الدولة العثمانیة الی اوائل‏‎ ‎‏الحرب العالمیة الاولی. چاپ دوم: صیدا و بیروت، المکتبة العصریة. [1391 ق]. 515 ص. ‏

‏‏الدرینی، محمد فتحی.‏‏ «مناهج الاجتهاد  و التجدید فی الفکر الاسلامی». بحوث مقارنه فی‏‎ ‎‏الفقه الاسلامی و اصوله، جلد اول. بیروت، الرسالة، 1414 ق. ص 27 - 70. ‏

‏‏الذاودی، رشید رواد الاصلاح.‏‏ چاپ دوم: تونس، مؤسسات عبدالکریم بن عبدالله، 1983م.‏‎ ‎‏150 ص. ‏

‏‏بررسی زندگی و سیره اصلاحی خیرالدین تونسی، محمد بیرم الخامس، جمال الدین افغانی، محمد عبده،‏‎ ‎‏عبدالحمید بن بادیس. ‏

‏‏بی‏‏ع، حامد. «الاصالة و التجدید فی الفکر السیاسی الاسلامی». منبرالاسلام، سال سی و یکم،‏‎ ‎‏ش 5 (یونیو 1973 م) ص 140 – 142.‏

‏‏التجدید الفکری للتراث الاسلامی و علمیة احیاء الوحی القوی. دمشق، دارالجلیل،1982 م.‏‎ ‎‏93 ص. ‏

‏‏رشیدرضا، محمد.‏‏ «الاصلاح الدینی المقترح علی مقام الخلافة الاسلامیة». المنار،‏‎ ‎‏المجلد الاول، الجزء 39 (1316  ق  /  1898 م). ‏

‏‏ «التجدید و المجددون» المنار، مجلد سی و یکم، جلد 10 (یولیو 1931 م) ص 770 – 777. و‏‎ ‎‏مجلد سی و دوم، جلد 1 (اکتوبر 1931 م). ص 49 - 60  و 226 – 231.‏

‏‏ «تصدیر التاریخ ببیان کنه التجدید و الاصلاح الذی نهض به حکیم الشرق و الاسلام‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏جمال الدین الافغانی و شیخنا الاستاذ الامام محمد عبده، و وجه الحاجة الیه و‏‎ ‎‏المحافظة علیه». المنار، مجلد سی و دوم، جلد 1 ( 3 اکتوبر 1931 م). ص 2 - 23. ‏

‏‏دیوان النهضة: محمد رشیدرضا (دراسات موثقة بالنصوص تمثل رویة جدیدة للنهضة‏‎ ‎‏العربیة). به کوشش ادونیس و خالدة سعید. چاپ اول: بیروت، دارالعلم للملایین، 1983 م.‏‎ ‎‏238 ص. ‏

‏‏مجموعۀ گزیده از مقالات منتشره در مجله المنار محمدرشیدرضا در موضع اصلاح دینی است. ‏

‏‏در مقدمه ای که ادونیس برآن نوشته بخوبی اصلاح دینی از نگاه رشیدرضا را تبیین کرده است. عناوین این‏‎ ‎‏مقالات عبارت است از: التجدید والتجدد و المجددون، مسألة المجمع الذکران والاناث فی المدارس، حیاة‏‎ ‎‏الامم و موتها، روابط الجنسیة و الحیاة الملیة، السعادة الامة، التشبه و الاقتداء، رد الشبهات عن الاسلام،‏‎ ‎‏تأسیس حکومة مکة، مسألة العربیة، التعصب و اوربا و الاسلام، منافع الاوربین و مضارهم فی  الشرق،‏‎ ‎‏الاستبداد، الطالب المسلم و المدرسة النصرانیة، الحریة   و استقلال الفکر. ‏

‏‏الریحانی، امین‏‏ (1876 – 1940 م). «طریق الاصلاح». الاصلاح  و النهضة، جلد اول. به کوشش‏‎ ‎‏محمد کامل الخطیب. دمشق، منشورات وزارة الثقافة، 1992 م. ص 260 – 262‏

‏‏ الرقب، صالح حسین.‏‏ ابوالاعلی المودودی: منهجة فی الاصلاح و الدعوة. (کارشناسی ارشد،‏‎ ‎‏جامعة ام القری، کلیة الشریعة  و الدراسات الاسلامیة 1403 ق). ‏

‏‏زکریا، فؤاد.‏‏ الصحوة الاسلامیة فی میزان العقل. قاهره، دارالفکر، 1989 م. 206 ص. ‏

‏‏الزهراوی، عبدالحمی‏‏د (1855 - 1916 م). «التنازع و الاصلاح» الاصلاح و النهضة، جلد اول.‏‎ ‎‏به کوشش محمد کامل الخطیب. دمشق، منشورات وزراة الثقافة، 1992م. ص 387 – 391. ‏

‏‏قبلاً در مجله الحضارة (27 تموز 1911) منتشر شده است.‏

‏‏زیاده، خالد.‏‏ «منهج محم اقبال فی تجدید التفکر الدینی». الاجتهاد، سال سوم، ش 9.‏‎ ‎‏خریف 1990 م. ص 239 – 248. ‏

‏‏ترجمه فارسی‏

‏‏ «راه و روشی اقبال لاهوری در نواندیشی دینی» ترجمه مقصود فراستخواه. کیان،‏‎ ‎‏سال دوم، ش 6، خرداد 1371. ص 20 – 24.‏

‏‏محمد اقبال لاهوری (1289 - 1357 ق) صاحب آراء ویژه اصلاح اندیشه دینی بویژه در کتاب بازسازی‏‎ ‎‏اندیشه مذهبی در اسلام (‏‎The Reconstruction of Religious Thought‎‏)  است که در این مقاله به‏‎ ‎‏اجمال تحلیل  شده است. ‏

‏‏سحمرانی، اسعد.‏‏ مالک بن نبی مفکراً و اصلاحیاً. بیروت، دارالنفائس، 1986 م. 246. ص ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎‏ترجمه فارسی ‏

‏‏مالک بن نبی اندیشمند مصلح. ترجمه صادق آئینه وند. چاپ اول: تهران، دفتر نشر فرهنگ‏‎ ‎‏اسلامی. 1369. 383 ص. ‏

‏‏این کتاب دربارۀ مالک (متولد 1905 م) از روشنفکران مسلمان الجزائری و دارای دیدگاههای اصلاحی‏‎ ‎‏است. مالک معتقد است با اصلاح افکار دینی و تجدید ارزشهای واقعی اسلامی می توان به احیاء اسلام و‏‎ ‎‏پویایی آن و تمدن جامعه اسلامی رسید. مباحث این اثر عبارتند از: شخصیت و آثار مالک، الجزائر و‏‎ ‎‏استعمار فرانسه و بیداری مسلمانان، نقطه عطف سیاسی در تاریخ اسلام و مشکل درک آن، اسلام از‏‎ ‎‏دریچه فهم مالک بن نبی، مصلحان در اندشیۀ مالک بن نبی، مفهوم تمدن و اهمیت آن، پایه ها  و اصول یک‏‎ ‎‏طرح اصلاحی، فرهنگ، تربیت و اقتصاد. ‏

‏‏السراج، عدنان ابراهیم.‏‏ الامام محسن الحکیم (1889 – 1970 م) با نظارت وجیه کوثرانی.‏‎ ‎‏چاپ اول: بیروت، دارالزهراء، 1414 ق /  1993م. 348 ص. ‏

‏‏نویسنده ضمن بررسی زندگینامه، افکار و مرجعیت و فعالیت های سیدمحسن حکیم در بخشهای مستقل به‏‎ ‎‏آراء اصلاحی وی پرداخته است. ‏

‏‏سلطان، جمال.‏‏ «منهجیة التجدید الاسلامی فی ضوء عقیدة ختم النبوة». رسالة الجهاد،‏‎ ‎‏ش 102 (سبتمبر 1991 م). ص 94 – 103.‏

‏‏السماک، محمد.‏‏ «وجوه الاجتهاد و التجدید فی الفکر العربی الاسلامی فی القرن العشرین».‏‎ ‎‏الاجتهاد، سال سوم، ش 9 (خریف 1411 ق). ص 5 - 13 .‏

‏‏تطور اندیشه اسلام تا قرن بیستم و وضعیت این اندیشه در این زمان به اجمال بررسی شده است. ‏

‏‏الشاهد، السید محمد.‏‏ رحلة الفکر الاسلامی من التأثر الی التأزم. چاپ اول: بیروت، دارالمنتخب‏‎ ‎‏العربی، 1414 ق /  1994 م. 232 ص. ‏

‏‏النهضة العربیة و الصحوة الاسلامیة، الاحتکاک الثقافی و مشکلة التأثر و التأثیر، انتقال الفکر الاسلامی الی‏‎ ‎‏الغرب خلال العصور الوسطی. العصرانیة، التراث بین التقلید و التجدید، مجتمع اصیل، التغریف الثقافی، نقد‏‎ ‎‏العصرانیة. ‏

‏‏الشرقاوی، عفت محمد.‏‏ الفکر الدینی فی مواجهة العصر (دراسة تحلیلیة لاتجاهات التفسیر فی‏‎ ‎‏العصر الحدیث). چاپ دوم: بیروت، 1979 م. 464 ص. ‏

‏‏بخشی از اندیشه اسلامی، اندیشۀ قرآن است که در این کتاب به بررسی تطور و تحول آن پرداخته است.‏‎ ‎‏عناوین آن عبارتند از: التفسیر فی مواجهة العصر قبل العصر الحدیث، التفسیر الحدیث بین ایدی الباحثین،‏‎ ‎‏ بواکیر العالم الاسلامی و قضیة التفسیر. الدین و المجتمع، التفسیر و مبدأ الحرکة فی بناء المجتمع الاسلامی،‏‎ ‎‏التفسیر و روح المدینة، التفسیر و مشکلات السیاسة، التفسیر و الاصلاح الاجتماعی، الاتجاه الابی فی‏‎ ‎‏ التفسیر الحدیث، التفسیر العلمی للقرآن او علم الکلام الجدید. ‏

‏
‏‎

‎‏ش‏‏فیق، منیر‏‏.‏‏ الاسلام و تحدیات الانحطاط المعاصر. لندن، 1982. ‏

‏‏ترجمه فارسی‏

‏‏اسلام رو در روی انحطاط معاصر. ترجمه غلامحسین موسوی، مقدمه مهدی هاشمی. قم،‏‎ ‎‏مرکز بررسیهای اسلامی قم، 1373. 295 ص. ‏

‏‏دارای چهار فصل با این عناوین است: ریشه یابی انحطاط معاصر، ره آوردهای استعمار در کشورهای‏‎ ‎‏اسلامی، دورۀ پس از استعمار مستقیم، رویارویی اسلام با تمدن اروپایی. ‏

‏‏شکیب ارسلان، امیر.‏‏ لماذا تأخر المسلمون و لماذا تقدم غیرهم. قاهره، 1939 م. بیروت، دار‏‎ ‎‏مکتبة الحیاة، 1965 م. 181 ص. ‏

‏‏شمس الدین، محمدعلی.‏‏ الاصلاح الهادی (نظرة فی فکر و سلوک المجتهد السید محسن الامین‏‎ ‎‏الحسینی العاملی). مقدمه وجیه کوثرانی، چاپ اول: بیروت، اوراق شرقیة، 1405 ق / ‏‎ ‎‏1985 م. 211 ص.‏

‏‏بررسی دیدگاهها و سیرۀ اصلاحی سید محسن امین در دو بخش ذیل است: ‏

‏‏مصطلح اسلامی اصلاحی، نموذج اصلاحی اسلامی شیعی السید محسن الامین الحسینی العاملی.‏

‏‏الشیال، جمال الدین.‏‏ الحرکات الاصلاحیة و مراکز الثقافة فی الشرق الاسلامی الحدیث‏‎ ‎‏القاهره، معهد الدراسات العربیة العالمیة، 1957 م. ‏

‏‏صالح، محمد عثمان.‏‏ «نظرة فی مفهوم تجدید الدین». الفیصل، سال پنجم، ش 49 (5 / 1981 م).‏‎ ‎‏ص 23 – 25.‏

‏‏صبرا، حسن.‏‏ «عن الصحوة الاسلامیة فی لبنان». الحرکات الاسلامیة المعاصرة فی الوطن‏‎ ‎‏العربی. چاپ دوم: بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة، 1989 م. ص 161 – 186.‏

‏‏شیعة لبنان قبل ثورة الخمینی، التحرک المسلح بعد الاحتیاج. ‏

‏‏صعب، حسن.‏‏ الاسلام و تحدیات العصر. چاپ چهارم: بیروت، دارالعلم للملایین، 1979 م. 240 ص. ‏

‏‏دارای این عناوین است: الاسلام تجاه تحدیات الحیاة العصریة، الاسلام ثوریة اجتهادیة  و ائمة، الفارابی‏‎ ‎‏و حرکة العقل الاسلامی، الثورة السیاسة الروحیة، الدیمقراطیة الحقیقیة تجسیم لقیم الاسلام الروحیة، الفکر‏‎ ‎‏الاسلامی بین السیاسیات الالهیة و الانسانیة، الاسلام انسانیة روحیة متجددة. ‏

‏‏الصعیدی، عبدالمتعال.‏‏ المجددون فی الاسلام فی القرن الاول الی الرابع عشر‏‎ ‎‏(100 - 1370 ق). القاهره، مکتبة الآداب، بی تا. 635 ص. ‏

‏
‏‎

‎‏با بیان ویژگی های هر قرن به مجددین آن قرن می پردازد. ‏

‏‏الصقال، بشیر.‏‏ الیقظة الاسلامیة. مقدمه و به کوشش ابراهیم النعمة، موصل، مطبعة الزهراء الحدیثه،‏‎ ‎‏1408 ق. 199 ص. ‏

‏‏ضاهر، عادل.‏‏ «نقدر الصحوة الاسلامیة». مواقف، ش 58، بهار 1989 م. ‏

‏‏الطحان، محمود.‏‏ «مفهوم التجدید بین السنة النبویة و ادعیاء التجدید المعاصرین». مجلة‏‎ ‎‏الشریعة و الدراسات الاسلامیة (الکویت)، سال اول، ش 1 (رجب 1404). ص 21 - 54. ‏

‏‏نقدر و بررسی دیدگاههای افراطیون تجددطلب در فقه اسلامی خصوصاً دکتر حسن ترابی در کتاب تجدید‏‎ ‎‏اصول الفقه الاسلامی است. مهمترین مباحث این کتاب عبارت است از: نصوص تجدد، اقوال عالمان در‏‎ ‎‏تفسیر پاره ای از این نصوص، تعریف تجدد، تجدد از دیدگاه معاصران، حقیقت نهضت تجددطلب در فقه از‏‎ ‎‏نگاه رهبران آن، ویژگی های این حرکت، حرکت تجددطلب در صدر اسلام، سخنان حسن ترابی در زمینه‏‎ ‎‏بازسازی فقه، پیشنهادها و طرحها در مورد اصلاح شریعت و بازسازی فقه. ‏

‏‏الطویل، توفیق.‏‏ «الفکر الدینی الاسلامی فی العالم العربی ابان المائة عام الاخیر». الفکر‏‎ ‎‏العربی فیم مائة عام. بیروت، الجامعة الامیریکیة، 1967 م. ‏

‏‏طه، یس سویلم‏‏. «الاصلاح الدینی، مقاصده و طواره» مجلة الازهر، مجلد 29 (1377 ق).‏‎ ‎‏ص 427 – 432. ‏

‏‏عبدالحمید، صائب.‏‏ «آفاق الاجتهاد المعاصر لدی بعض العلماء المسلمین». قضایا اسلامیة،‏‎ ‎‏ش 4 ( 1417 ق). ص 333 - 354. ‏

‏‏اجتهاد به عنوان وسیلۀ انطباق شریعت با زمان و احیاء دین در هر دوره و پویایی آن مورد بحث قرار‏‎ ‎‏گرفته است. مباحث این مقاله عبارتند از: آراء سید محمدباقر صدر، اجتهاد مفتوح و منعلق، آراء جدید شیخ‏‎ ‎‏مهدی شمس الدین در این زمینه، بررسی تطبیقی دیدگاههای سید محمدباقر صدر و محمدحسین فضل الله‏‎ ‎‏و محمدجواد مغنیه، نظریه وابستگی احکام به تغییر زمان و مکان، تجدید اصول فقه، نظریه مقاصد‏‎ ‎‏شریعت. ‏

‏‏عبدالحمید، محسن.‏‏ الفکر الاسلامی تقویمه و تجدیده. چاپ اول: بغداد المکتبة الوطنیة، 1987 م.‏‎ ‎‏110 ص. ‏

‏‏الفکر الاسلامی القدیم، الفکر الاسلامی و حجیته و مصادره و اصالته، تطور الفکر الاسلامی، تقویم الفکر‏‎ ‎‏الاسلامی، الفکر الاسلامی الحدیث. بدایة التجدید، خصائص الفکر الاسلامی الحدیث. ‏

‏‏ «المدرسة الحدیثة فی تفسیر القرآن». تطور تفسیر القرآن (قراءة جدیدة). بغداد، وزارة‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏التعلیم العالی، [ 1989 م]. ص 207 – 237. ‏

‏‏اندیشه های احیاگرانه سید جمال الدین اسدآبادی، محمد عبده و محمد رشیدرضا در فهم های جدید قرآنی‏‎ ‎‏بررسی شده است. ‏

‏‏عبدالفتاح، نبیل.‏‏ المصحف و السیف ( صراع الدین و الدولة فی مصر). القاهره، مکتبة مدبولی،‏‎ ‎‏بی تا.  281 ص. ‏

‏‏دارای چهار مبحث با این عناوین است: الدین و التنمیة فی النماذج المصریة، حرکة الاحیاء الدینی، مسألة‏‎ ‎‏تطبیق الشریعة فی النظام السیاسی المصری الحدیث، الاسلام و الاقلیة الدینیة فی مصر. ‏

‏‏عبداللطیف، محمد فهمی.‏‏ «جمال الدین الافغانی و الاصلاح الدینی». الثقافة، سال دوازدهم،‏‎ ‎‏ش 99 (یونیو 1950 م). ص 17 - 19. ‏

‏‏[ عبدالله، اسماعیل صبری].‏‏ «اعمال الندوة الرئیسیة عن دراسة الصحوة الاسلامیة».‏‎ ‎‏الحرکات الاسلامیه المعاصره فی الوطن العربی بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة،‏‎ ‎‏1989 م. ص 25 – 34.‏

‏‏ «الندوة التمهیدیة لتحدید محاور بحث الصحوة الاسلامیة». الحرکات الاسلامیة المعاصرة‏

‏‏فی الوطن العربی. بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة، 1989 م. ص 10 – 24.‏

‏‏عبده، محمد.‏‏ «انحطاط المسلمین و سکونهم». الاصلاح و النهضة، جلد اول. به کوشش محمد‏‎ ‎‏کامل الخطیب. دمشق، منشورات وزارة الثقافة، 1992 م. ص 128 – 135. ‏

‏‏قبلاً در مجله العروة الوثقی منتشر شده است و کار مشترک عبده و سید جمال است. ‏

‏‏ «الجمود علة تزول». الاصلاح و النهضة، جلد اول. به کوشش محمد کامل الخطیب. دمشق،‏‎ ‎‏منشورات وزارة الثقافة، 1992 م. ص 328 - 335. ‏

‏‏جمود در اندیشه دینی را علت انحطاط دانسته و اصلاح تفکر دینی را توصیه کرده است. ‏

‏‏دیوان النهضة الامام محمد عبده. به کوشش و مقده ادونیس و خالده سعید. بیروت، دارالعلم‏‎ ‎‏للملایین، 1983 م. 248 ص. ‏

‏‏ «ماضی الامة و حاضرها و علاج عللها» الاصلح و النهضة، جلد اول، به کوشش محمد کامل‏‎ ‎‏الخطیب. دمشق، منشورات وزارة الثقافة، 1992 م. ص 136 – 147.‏

‏‏قبلاً در مجله العروة الوثقی و تاریخی الاسناذ الامام آمده است و کار مشترک عبده و سید جمال است.‏‎ ‎

‏‏العثمانی، الشیخ محمدتقی.‏‏ «التجدید فی الشریعة الاسلامیة: ابعاده و حدوده». البعث‏‎ ‎‏الاسلامی مجلد 29، ش 4 (12 / 1404 ق). ص 65 – 74.‏

‏
‏‎

‎‏العراقی، عاطف.‏‏ العقل و التنویر فی الفکر العربی المعاصر. بیروت، مجد، 1415 ق. ‏

‏‏بررسی جریان روشنفکری مذهبی و سیره مصلحان مسلمان همچون محمد عبده است. ‏

‏‏عصفور، جابر.‏‏ انوار العقل. القاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب،  بی تا.‏

‏‏دارای پنج فصل با این عناوین است: التنویر و التراث، میراث التنویر، التقالید  و الحداثة، الاصولیة، التجریب‏‎ ‎‏فی حیاتنا. ‏

‏‏معرفی و توصیف‏

‏‏المنهاج، سال اول، ش 3 (خریف 1417). ص 308. ‏

‏‏عظم، یوسف.‏‏ رائد الفکر الاسلامی المعاصر الشهید سیدقطب. دمشق و بیروت، 1980 م. ‏

‏‏عفیفی، السید.‏‏ «التجدید و المجددون فی الاسلام». مجلة الازهر، مجلد 12 (1360 ق).‏‎ ‎‏ص 311 - 313 و 373 - 374  و 407 – 410  و 548 – 550. و مجلد 13 (1361 ق).‏‎ ‎‏ص 221 - 223 و 364 - 366 و 470 - 472. ‏

‏‏العقاد، عباس محمود‏‏ (1889 – 1965 م). اسلام در قرن بیستم. ترجمه حمیدرضا آژیر. چاپ اول:‏‎ ‎‏مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1372. 157 ص. ‏

‏‏اسلام نیروی برتر و پایدار و فراگیر، اسلام و مسلمانان در قرن نوزدهم، کشورهای وابسته، دولتها و‏‎ ‎‏نهضتهای اصلاح طلبانه، معلمان اصلح طلب. سیاستمداران اصلاح طلب، مدعیان مهدویت، جنبشهای‏‎ ‎‏اصلاح طلبانه در قرن بیستم. ‏

‏‏الاسلام و التجدد فی مصر. مصر، 1353 ق. 294 ص. ‏

‏‏ «الاصلاح». المجموعة الکاملة، جلد ششم. بیروت، دارالکتاب اللبنانی 1986 م. ص 299 - 348.‏‎ ‎‏«القدیم و الجدید». الاصلاح و النهضة، جلد دوم. به کوشش محمد کامل الخطیب، دمشق،‏‎ ‎‏منشورات وزارة الثقافة، 1992 م. ص 846 – 852.‏

‏‏العلمی، محمد بن ادریس.‏‏ «هل الاسلام فی حاجة الی تجدید؟» دعوة الحق، سال دوازدهم،‏‎ ‎‏ش 7 (ربیع الاول 1389 ق  /  جوان 1969 م). ص 229 – 231.‏

‏‏العلوانی، طه جابر.‏‏ اصلاح الفکر الاسلامی بین القدرات و العقبات. چاپ دوم: ریاض و ویرجینیا،‏‎ ‎‏الدار العالمیه للکتاب و المعهد العالمی للفکر الاسلامی، 1413 ق. 98ص. ‏

‏‏العلوی، جمال الدین.‏‏ «ملاحظات اولیة حول اشکالیة تجدید الفکر الاسلامی». تجدید الفکر‏‎ ‎
‏‎

‎‏الاسلامی، المغرب، مؤسسه الملک عبدالعزیز آل سعود، 1989 م. ص 127 - 141‏

‏‏العلوی، سعید بنسعید.‏‏ «سبل التحدیث و مسالک الاجتهاد و قفات فی اصول الفکر السلفی‏‎ ‎‏فی المغرب». الاجتهاد، سال سوم. ش 10 و 11 (شتاء و ربیع 1411). ص 173 – 179. ‏

‏‏رابطه دو مفوم نوگرایی (تجدد) و اجتهاد (استنباط دینی) بررسی شده است. تأثیر پیدایش مقتضیات‏‎ ‎‏جدید و آراء نوگرایانه در اندیشه دینی محور اصلی تحقیق نویسنده است. ‏

‏‏علیان، شوکت محمد.‏‏ الثقافة الاسلامیة و تحدیات العصر، چاپ دوم: الریاض، دارالسواف للنشر و‏‎ ‎‏التوزیع، 1416 ق  /  1996 م. 384 ص. ‏

‏‏دارای این مباحث است: مفهوم الثقافة، الحضارة الاسلامیة، مبادیء الاسلام العامة، خصائص الاسلام،‏‎ ‎‏الثقافة الاسلامیة و تحدیات العصر، اسباب تأخر المسلمین و تخلفهم.‏

‏‏دو مبحث آخر ویژه اندیشه دینی و کارکرد آن در این عصر است. ‏

‏‏عماره، محمد.‏‏ ابوالاعلی المودودی و الصحوة الاسلامیة. بیروت، دارالوحدة، 1986 م. 457 ص.‏‎ ‎‏الاعمال الکاملة للامام محمد عبده الجزء الاول: الکتابات السیاسیة. چاپ اول: 1972 م.‏‎ ‎‏چاپ دوم: بیروت. المؤسسة العربیة للدراسات و النشر، 1979 م. 745+ ن ص. ‏

‏‏بخش اول این کتاب تحلیل دیدگاههای عبده و بخش دوم مجموعه آثار وی است. عنوانهای بخش اول‏‎ ‎‏عبارتند از: الاصلاح فالثورة فالاصلاح. الجامعة الاسلامیة، المسألة الاجتماعیة، الاسرة و المرأة، الاصلاح‏‎ ‎‏الدینی، الاصلاح الادبی. ‏

‏‏الامام محمد عبده مجدد الدنیا بتجدید الدین. ‏‎[8]‎‏ بیروت، دارالوحدة، 1985 م. 283 ص.‏‎ ‎

‏‏جمال الدین الافغانی و موقظ الشرق و فیلسوف الاسلام. بیروت، دارالوحدة، 1984 م. 302 ص. «جمال الدین الافغانی و طریق النهوض  و الاستنارة بالاسلام». عروة الوثقی به کوشش‏‎ ‎‏جلال میرآقایی. تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1375. ص 191 – 202.‏

‏‏سیدجمال به عنوان ابوالصحوة الاسلامیة المعاصرة و ابرز قادة الحرکة الاصلاحیة  الاسلامیة در دیدگاههای‏‎ ‎‏سیاسی و تأثیرات وی بر اندیشه های اسلامی بررسی شده است. ‏

‏‏عبدالرحمن الکواکبی شهید الحریة و مجدد الاسلام. چاپ اول: بیروت، دارالوحدة للطباعة و‏‎ ‎‏النشر، 1984 م. 219 ص. ‏

‏‏بطاقة الحیاة، مع العروبة، مع الحریة، مع الاشتراکیة، التجدید الدینی، التربیة اسباب فتور الامة الاسلامیة‏‎ ‎‏الثورة. ‏

‏‏ «العروبة عند تیار التجدید الدینی الحدیث». قضایا عربیة، سال ششم، 24 (یونیو 1979 م).‏‎ ‎‏ص 21 - 26‏

‏
‏‎

‎

‏‏مسلمون ثوار. بیروت، المؤسسة العربیة للدراسات و النشر، 1974 م. 287 ص. ‏

‏‏بررسی سیرۀ انقلابی ابوذر الغفاری، غیلان الدمشقی، ابن رشد، العز بن  عبدالسلام، جمال الدین الافغانی،‏‎ ‎‏عبدالرحمن الکواکبی و عبدالحمید بن بادیس است. اندیشه های اصلاحی و احیاگرانه سید جمال و کواکبی‏‎ ‎‏نیز تحلیل شده است. ‏

‏‏العمری، حسین عبدالله.‏‏ «حرکة التجدید و الاصلاح فی الیمن فی العصر الحدیث». الاجتهاد،‏‎ ‎‏سال سوم، ش 9 (خریف 1990 م /  1411ق). ص 175 – 194. ‏

‏‏العمری، نادیه شریف.‏‏ الاجتهاد فی الاسلام. چاپ سوم: بیروت، مؤسسة الرسالة، 1405 ق / ‏‎ ‎‏1985 م. 276 ص. ‏

‏‏دارای پنج فصل بااین عنوانی است: اصول اجتهاد، المجتهد و منزلته و شروطه، احکام الاجتهاد، تجدید‏‎ ‎‏الاجتهاد، اهمیة الاجتهاد فی العصر الحدیث، در دو فصل آخر به احیای شریعت اسلامی در دورۀ جدید‏‎ ‎‏پرداخته است. ‏

‏‏عوض، لویس.‏‏ تاریخ الفکر المصری الحدیث (من عصر اسماعیل الی ثورة 1919)، جلد اول. چاپ اول:‏‎ ‎‏القاهره، مکتبة مدبولی، 1406 ق /  1986 م. 438 ص. ‏

‏‏در سه باب به افکار سه شخصیت که در تجدید دینی و اصلاح فکری مصر مؤثر بودند، می پردازد:‏‎ ‎‏جمال الدین الافغانی، یعقوب صنوع و عبدالله ندیم. ‏

‏‏عیاد، شکری.‏‏ «مفهوم الاصالة و التجدید و الثقافة العربیة المعاصرة» الآداب، سال نوزدهم،‏‎ ‎‏ش 11، (نوفمبر 1971 م). ص 2 – 5.‏

‏‏غزالی، محمد‏‏ (مصاحبه شونده). «احیاء تفکر دینی». نامه فرهنگ، سال اول، ش 2 ‏‎ ‎‏(زمستان 1369). ص 20 – 25.‏

‏‏غزالی از متفکران معاصر مصری است و احیای اسلام را ضرورت اصلاح جهان اسلام می داند. ‏

‏‏غلیون، برهان.‏‏ «فلسفه التجدد الاسلامی» الاجتهاد، سال سوم، ش 10 و 11، شتاء و ربیع 1991 م.‏‎ ‎‏ص 323 - 363. ‏

‏‏الغنوشی، راشد.‏‏ «الاسلامیة بتونس [حرکة الاتجاه الاسلامی]». الحرکات الاسلامیه المعاصره‏‎ ‎‏فی الوطن العربی. بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیه، 1989 م. ‏

‏‏الغیور، الفاضل‏‏ (1873 – 1935 م). «صلاح الامة الاسلامیة و جمیع الامم البشریة». الاصلاح و‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏النهضة، جلد اول. به کوشش محمد کامل الخطیب. دمشق، وزارة الثقافة، 1992 م.‏‎ ‎‏ص 395 - 427.‏

‏‏بصورت کتاب مستقل با این مشخصات منتشر شده است (قاهره، المنار، 1331) و دارای این عناوین است:‏‎ ‎‏العرب و العربیة، ضعف الاسلام بافساد زنادقة الاعاجم، طلاب الاصلاح فی الاسلام و مسالکهم، مساعدة‏‎ ‎‏بعض الافرنج للمسلمین نتیجة دعوتی الاصلاح، الحیرة فی اصلاح المسلمین. رأی الکاتب فی الاصلاح‏‎ ‎‏الاسلامی. ‏

‏‏فاخوری، عمر.‏‏ «کیف ینهض العرب». الاصلاح و النهضة، جلد اول، به کوشش محمد کامل‏‎ ‎‏الخطیب. دمشق، وزارة الثقافة، 1992 م. ص433 - 438. ‏

‏‏وظیفه و مسئولیت اصلاح دینی و انگیزه ها و نتایج آن بررسی شده است. ‏

‏‏فروخ، عمر.‏‏ التجدید فی المسلمین لا فی الاسلام. بیروت، دارالکتاب العربی، 1986 م. 225ص. ‏

‏‏فرید وجدی، محمد، تطبیق الدیانة الاسلامیة علی النوامیس المدنیة، القاهره، 1356 ق / ‏‎ ‎‏1898 م. ‏

‏‏فضل الله، سید محمدحسین.‏‏ «الاصالة و التجدید». المنهاج، السنة الاولی، العدد الثانی‏‎ ‎‏(صیف 1996). ص 59 – 73.‏

‏‏الاصالة و التجدید لیسامن المفاهیم المتضادة، مفهوم الاصالة و التجدید، الاجتهاد (تجدید دائم)، نظرة الی‏‎ ‎‏الغرب، تأصیل الفکر الاسلامی و تجدیده. ‏

‏‏ «حرکة الاجتهاد امام قضیة التطور». الاجتهاد و الحیاة (حوار علی الورق) به کوشش محمد‏‎ ‎‏الحسینی، چاپ اول: بیروت، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، 1417 ق  /  1996 م.‏‎ ‎‏ص 185 - 199.‏

‏‏سخنرانی آقای فضل الله در رابطة الشباب المسلم در لندن بسال 1398 ق است. اجتهاد را نوعی فهم دینی‏‎ ‎‏از مصادری همچون کتاب و سنت دانسته که برای تکافوی حاجات جامعه انسانی بکار می آید. در فرازی‏‎ ‎‏از این مقاله به دو گرایش در اجتهاد می پردازد. گرایش اول اجتهاد در زمان معاصر را تداوم و همانند‏‎ ‎‏اجتهاد گذشته می داند و گرایش دوم که نگاه اش به اجتهاد تجدید اسلام بگونه ای که مطابق مقتضیات زمان‏‎ ‎‏باشد، است. ‏

‏‏الحرکة الاسلامیة (هموم و قضایا). چاپ اول: 1990 م. افست: قم، منتدی جبل عامل الاسلامی،‏‎ ‎‏1991م. 395 ص. ‏

‏‏مجموعه مباحثی در زمینه رهایی از جمود، حرکت اسلامی و پویایی دین اسلام در جهان معاصر است که‏‎ ‎‏در فرصت های مختلف نوشته است. عنوانهای کلی این اثر عبارت است از: قضیة التغییر فی الامة، التغییر‏‎ ‎‏فی حزب الامة، الحرکة الاسلامیة بین الانفتاح و الانغلال. الحرکة الاسلامیة بین السریة و العلنیة، الحرکة‏‎ ‎‏الاسلامیة بین التطرف و الاعتدال، الحرکة الاسلامیة بین منطق الثورة و منطق الدولة، الثقافة و الحرکة‏‎ ‎‏الاسلامیة، الحرکة الاسلامیة بین الایجابیة و السلبیة، الحرکة الاسلامیة و صیغ الملل، الواقعیة و المثالیة،‏‎ ‎‏ الواقعیة فی العلاقات السیاسیة، الاقلیمیة فی العمل الاسلامی، الوطنیة فی وجهة نظر اسلامیة، وحدة القیاة و‏‎ ‎‏تعددها، الدولة الاسلامیة بین الاسلامیة والمذهبیة، الا اکثریة  و الاقلیة فی المفهوم الاسلامی. ‏

‏
‏‎

‎‏فضل الله، هادی.‏‏ رائد الفکر الاصلاحی السید عبدالحسین شرف الدین. مقدمه محمدحسن‏‎ ‎‏الامین. [بیروت]، مؤسسه عزالدین للطباعة و النشر، بی تا. 208 ص. ‏

‏‏بررسی دیدگاههای اصلاحی سید عبدالحسین شرف الدین از عالمان شیعه معاصر متولد کاظمیه عراق‏‎ ‎‏بسال 1290 قمری است. عنوانهای این کتاب عبارت است از: اتجاهات فکر النهضة، حیاة شرف الدین و‏‎ ‎‏مؤلفاته، مواقفه من القضایا الدینیة، مواقف شرف الدین الاصلاحیة. ‏

‏‏آراء اصلاح گرایانۀ وی ذیل اصلاح دینی، اصلاح سیاسی و اصلاح اجتماعی بررسی شده است. در مبحث‏‎ ‎‏اصلاح دینی، وحدت اسلامی، پیراستن دین از بدعت ها، اهتمام به علم اخلاق بررسی شده است. ‏

‏‏محمدجواد مغنیه فکر و اصلاح. چاپ اول: بیروت، دارالهادی، 1413 ق  /  1993 م. 438 ص. ‏

‏‏باب پنجم این اثر با عنوان مواقف  مغنیة الاصلاحیة در سه فصل به آراء اصلاحی مغنیه پرداخته است:‏‎ ‎‏الاصلاح الدینی، الاصلاح السیاسی، الاصلاح الاجتماعی. ‏

‏‏آراء اصلاح دینی مغنیه را در ذیل اصلاح مدارس دینی، نقد شخصیت های مسلمان و وحدت اسلامی‏‎ ‎‏بررسی کرده است. ‏

‏‏الفیاض، عبدالله.‏‏ «الصلة بین حرکة التجدید و الاصلاح فی العراق و الحرکة الافغانی‏‎ ‎‏الاصلاحیة». المجلة التاریخیة، ش 3 (1974 م). ص 193 – 207.‏

‏‏فیصل، شکری.‏‏ «الصحوة الاسلامیة بین الواقع و الطموح» الحرکات الاسلامیة المعاصرة فی‏‎ ‎‏الوطن العربی. چاپ دوم: بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة، 1989 م. ص 309 - 320. ‏

‏‏ماهیة هذه الصحوة، التحول الی صحوة فاعلة. ‏

‏‏فیض الله، ‏‏محمد فوری. الاجتهاد فی الشریعة الاسلامیة، چاپ اول: الکویت، مکتبة دارالتراث،‏‎ ‎‏1404 ق /  1984 م. 200 ص.. ‏

‏‏اجتهاد به عنوان استنباط از مصادر دینی و اندیشۀ دینی در محدودۀ احکام شرعی در دو بخش مورد‏‎ ‎‏بررسی قرارگرفته است. در بخش اول قلمرو، انواع، شروط و اسباب اجتهاد بررسی شده و در بخش دوم‏‎ ‎‏تاریخچه اجتهاد قبل از دوره جدید و در دورۀ جدید تحلیل شده است. اجتهاد در دورۀ جدید اندیشه دینی‏‎ ‎‏ در چهارچوب حقوق اسلامی است. ‏

‏‏الفیلالی، مصطفی.‏‏ «الصحوة الدینیة الاسلامیة (خصائصها، اطوارها، مستقبلها)». الحرکات‏‎ ‎‏الاسلامیة المعاصرة فی الوطن العربی. چاپ دوم: بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة،‏‎ ‎‏1989 م. ص 333 – 408.‏

‏‏مفوم الصحوة الاسلامیة و ماهیتها، مظاهر تطور الحرکة الاسلامیة، مستقبل الحرکة الاسلامیة. ‏

‏‏القاعود حلمی، محمد.‏‏ «فی الاسلام و قضایا العصر». دعوة الحق. سال هیجدهم. ش 7 و 8 (شعبان‏‎ ‎‏– رمضان 1397). ص 38 – 43.‏

‏
‏‎

‎‏قربان، ملحم.‏‏ «یوسف ایبش و النهضة الاسلامیة». اشکالات نقد منهجی فی الفلسفة و الفکر‏‎ ‎‏السیاسی و فلسفة التاریخ. چاپ سوم: بیروت، المؤسسة الجامعیة للدراسات و النشر و التوزیع،‏‎ ‎‏1980 م. ص 129 - 150. ‏

‏‏بررسی و نقادی آراء یوسف ایبش در مسائل احیاگری اسلامی. ‏

‏‏القرضاوی، یوسف.‏‏ الاسلام و العلمانیة رد علمی علی د. فؤاد زکریا و جماعة العلمانین.‏‎ ‎‏چاپ اول: القاهره، دارالصحوة للنشر، 1987م  / 1408 ق. 244ص. ‏

‏‏نقد اندیشه های سکولار در جهان اسلام است در ضمن به نقد آراء فؤاد زکریا در زمینه احیای اسلامی و‏‎ ‎‏بیداری مسلمانان پرداخته است. عناوین این کتاب عبارتند از: ‏

‏‏تحدید المفاهیم و تحدید المعاییر، تحریر موضع النزاع، العلمانیة و الدعوة الی تطبیق الشریعة، الشریعة و‏‎ ‎‏تجارب البشر، الصحوة الاسلامیة بین الحقایق و الاوهام، موقف للاستعمار و الصهیونیة من الصحوة‏‎ ‎‏الاسلامیة. ‏

‏‏ «دور المرأة فی الصحوة الاسلامیة المعاصرة» الامه، ش 66. ص 40.‏

‏‏الصحوة الاسلامیة بین الاختلاف المشروع و التفرق المذموم. چاپ چهارم: بیروت، مؤسسة‏‎ ‎‏الرسالة، 1415 ق. 160 ص. ‏

‏‏بخشی از خیزش در جهان اسلام، وحدت اسلامی در پرتو نوفهمی از نصوص و برداشتهای جدید است. در‏‎ ‎‏این اثر ذیل این عناوین  به این مهم پرداخته است: الاتحاد فریضة و التفرق جریمة، الدعائم الفکریة فی فقه‏‎ ‎‏الاختلاف، الدعائم الاخلاقیة لفقه الاختلاف. ‏

‏‏الصحوة الاسلامیة بین الجحود و التطرف. چاپ ششم: بیروت، مؤسسه الرسالة، 1416 ق / ‏‎ ‎‏1996 م. 228ص.‏

‏‏بیداری اسلامی را در چارچوب انحرافات در اندیشه دینی و راه حلهای علاج آنها بررسی کرده است در‏‎ ‎‏ضمن به موجبات و علل این انحرافات پرداخته است. ‏

‏‏الصحوة الاسلامیة و هموم الوطن العربی و الاسلامی. بی جا، بی نا، بی تا. 194 ص. ‏

‏‏الصحوة مفهومها و خصائصها و عواملها. الاسلام کما تفهمه الصحوة، الصحوة و هموم الوطن العربی و‏‎ ‎‏الاسلامی. ‏

‏‏القطان، مناع.‏‏ تاریخ التشریع الاسلامی. چاپ چهارم: القاهره، مکتبة وهبة، 1989 م  /  1409 ق.‏‎ ‎‏435 ص. ‏

‏‏آخرین فصل این کتاب با عنوان الفقه الاسلامی بین واقعه المعاصر و محاولات التجدید فیه به اصلاح‏‎ ‎‏فقهی به عنوان احیای بخشی از دین پرداخته است. ‏

‏‏قلعجی، قدری.‏‏ ثلاثة من اعلام الحریة. چاپ دوم: بیروت، شرکة المطبوعات للتوزیع و النشر،‏‎ ‎‏1994 م. 497ص. ‏

‏‏بررسی دیدگاهها و فعالیت های احیاگرانه و اصلاحی سید جمال الدین اسدآبادی و محمد عبده و سعد‏‎ ‎‏زغلول است. ‏

‏
‏‎

‎‏القیسی، مروان ابراهیم.‏‏ معالم الهدی الی فهم الاسلام. چاپ سوم: استانبول، مکتبة الغرباء،‏‎ ‎‏1413 ق /  1992 م. 224ص. ‏

‏‏شامل دو بخش با عنوانهای معالم الانحراف فی فهم الاسلام و معالم الهدی الی فهم الاسلام است. بخش‏‎ ‎‏اول به موجبات انحراف و انواع آن پرداخته و بخش دوم دارای این عناوین است: التجدید، العنصر‏‎ ‎‏الاساسی فی التجدید، التجدید فی فهم العقیدة، تجدید التفسیر، تجدید الفقه، الثقافة الاسلامیة  و الغزو‏‎ ‎‏الثقافی. ‏

‏‏قفه، حیدر.‏‏ الصحوة الاسلامیة، مواقف تستحق المناقشه. عمان، دارالفرقان، 1414 ق. ‏

‏‏الکتانی، محمد ابراهیم.‏‏ «مساهمة الغرب الاسلامی فی تجدید الفکر الاسلامی». تجدید‏‎ ‎‏الفکر الاسلامی. المغرب، مؤسسه الملک عبدالعزیز آل سعود، 1989 م. ص 9 – 16.‏

‏‏الکواکبی، عبدالرحمن‏‏ (1849 – 1902 م). «الاجتماع الاول». الاصلاح و النهضة، جلد اول. به‏‎ ‎‏کوشش محمد کامل الخطیب. دمشق، منشورات وزارة الثقافة، 1992م. ص 318 – 327.‏

‏‏گزارش برنامه ها و فعالیت های جلسه ای است که به منظور اصلاح اجتماعی و احیای دینی برگزار شد.‏‎ ‎‏تصمیم اعضاء جلسه، پژوهش در زمینه های ریشه های عقب ماندگی، راه حل ها، نظر اسلام در این باره،‏‎ ‎‏شرک و بدعت در جامعه اسلامی بوده است. ‏

‏‏الکوثری، محمد زاهد‏‏ (در گذشت 1371 ق). «التجدید». مقالات الکوثری، القاهره، المکتبة‏‎ ‎‏الازهربة للتراث، 1414 ق / 1994 م. ص 201 – 218.‏

‏‏نقدر برخی از دیدگاههای متجددین اسلامی بویژه نقادی روایاتی که برای مشروعیت تجدید به آن تمسک‏‎ ‎‏ کرده اند. ‏

‏‏لجنة من الاساتذه.‏‏ الاجتهاد و التجدید فی التشریع الاسلامی. تونس، کتابة الدولة للتربیة القومیة،‏‎ ‎‏بی تا. ‏

‏‏بخشی از این اثر با عنوان «الاصلاح الدینی» به احیای دینی پرداخته است. مباحث این بخش عبارتند از:‏‎ ‎‏زمینه ها و حوزه های احیاء، رده بندی گرایشهای مختلف محییان (دهلویة، وهابیة، افغانیة، مغربیة). ‏

‏‏م. ع. م.‏‏ «الاصلاح الاسلامی». الاصلاح و النهضة، جلد اول. به کوشش محمد کامل الخطیب.‏‎ ‎‏دمشق، منشورات وزارة الثقافة، 1992 م. ص 282 – 294.‏

‏‏منتشر در مجلة المنار (نیسان 1899). ‏

‏‏مالک بن نبی.‏‏ شروط النهضة. مقدمه عبدالعزیز الخالدی. دمشق، دارالفکر، 1979 م. ‏

‏
‏‎

‎‏المبارک، محمد.‏‏ الفکر الاسلامی الحدیث فی مواجهة الافکار الغربیة، بیروت، دارالفکر،‏‎ ‎‏1968 م. ‏

‏‏متولی، عبدالحمید.‏‏ ازمة الفکر السیاسی الاسلامی فی العصر الحدیث (مظاهرها، اسبابها،‏‎ ‎‏علاجها). مقدمه الدکتور عبدالحلیم محمود. چاپ سوم: القاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب،‏‎ ‎‏1985 م. 314 ص. ‏

‏‏ بررسی اندیشه سیاسی دینی در دورۀ معاصر است. نویسنده بحران اندیشه سیاسی دین در دورۀ جدید را‏‎ ‎‏معلول عوامل مختلف دانسته و با تحلیل آن عوامل به ارائه راه حل برای احیاء مجدد اندیشه سیاسی دین‏‎ ‎‏پرداخته است. ‏

‏‏عناوین این مباحث عبارتند از: مظاهر الازمه؛ اسباب الازمة: الجمود و قفل باب الاجتهاد، الانظمة‏‎ ‎‏الدکتاتوریه و الاستبدادیة، اغفال التفرقة بین ما یعد من السنة و ما لا یعد منها، استقلال الدین؛ علاج الازمة:‏‎ ‎‏فتح باب الاجتهاد، مشکلة التفسیر، مشکلة التخصص، مشکلة تقلید الغرب. ‏

‏‏المحافظه، علی مفلح‏‏ (1938 – م) الاتجاهات الفکریة عند العرب فی عصر النهضة‏‎ ‎‏(1798 - 1914 م). چاپ پنجم: بیروت، الاهلیة للنشر و التوزیع، 1987 م. 276ص. ‏

‏‏محمد، فاضل زکی.‏‏ الفکر السیاسی العربی الاسلامی بین ماضیه و حاضره. چاپ دوم: بغداد،‏‎ ‎‏دارالحریة، 1976 م. 425 ص. ‏

‏‏دارای ده فصل با این عناوین است: التعریف بالفکر السیاسی العربی الاسلامی، الطبیعة العامة، السمات‏‎ ‎‏الممیزة، الاصول الفکریة، ابعاد الفکر السیاسی العرب القدیم، الابداع الفکری، الاتجاهات الفکریة،‏‎ ‎‏الانحسار الفکری، الیقظة الفکریة، الفکر فی حاضره  و غده. ‏

‏‏مدکور، محمد سلام.‏‏ جمال الدین الافغانی باعث النهضة الفکریة فی الشرق. [القاهره، 1985 م]. ‏

‏‏مرشو، عریغوار.‏‏ «تجدید الفکر الاسلامی: نحو مشروع حضاری اسلامی معاصر». دراسات‏‎ ‎‏شرقیة، ش 5 - 6 (شتاء - ربیع 1990 م). ص 194 – 197.‏

‏‏المرعشلی، هانی عبدالوهاب.‏‏ التجدید فی الفکر الاسلامی المعاصر: دراسة فی فکر‏‎ ‎‏جمال الدین الافغانی. (کارشناسی ارشد، جامعة الاسکندریة، کلیة الآداب، 1982 م). ‏

‏‏م‏‏سقاوی، عمر کامل. نظرات فی الفکر الاسلامی و مالک بن نبی. چاپ اول: دمشق، دارالفکر،‏‎ ‎‏1979 م.‏

‏
‏‎

‎‏مصطفی، احمد عبدالرحیم.‏‏ حرکة التجدید الاسلامی فی العالم العربی. القاهره، معهد البحوث و‏‎ ‎‏الدراسات العربیة، 1971 م. ‏

‏‏المطوی، محمد العروسی.‏‏ اسس التطور و التجدید فی الاسلام. تونس، الدار التونسیة، 1969 م.‏‎ ‎‏50 ص.‏

‏‏المغربی، عبدالقادر‏‏ (1868 – 1956 م). «الاصلاح الاسلامی». الاصلاح و النهضة، جلد اول. به‏‎ ‎‏کوشش محمد کامل الخطیب. دمشق، منشورات وزارة الثقافة، 1992 م. ص 361 – 377.‏

‏‏دنیای اسلام از پیدایش تا تجدید حیات. ترجمه شیوا رضوی. [تهران]، رازی، 1362.‏‎ ‎‏ 214+[12] ص. ‏

‏‏مغنیه، محمدجواد.‏‏ الاسلام بنظرة عصریة. چاپ چهارم: بیروت، دارالتیار الجدید و دارالجواد،‏‎ ‎‏1411ق /  1990 م. ‏

‏‏بخستی از آن با عنوان «الفقهاء و التجدید» در مجله قضایا اسلامیة (ش 4، 1417 ق) منتشر‏‎ ‎‏شده است. ‏

‏‏الملقی، هیام.‏‏ ثقافتنا فی مواجهة الانتفاح الحضاری. الریاض، دارالشواف للنشر، 1415 ق / ‏‎ ‎‏1995 م. 432 ص. ‏

‏‏دارای این مباحث است: تأصیل و واقع ثقافتنا: الثقافة فی الماضی و الحاضر، الثقافة عند مالک بن نبی.‏‎ ‎‏واقع مسیرتنا الثقافیة، الاغتراب، تحقیق الامم لذاتها الثقافیه، التعلیم الجامعی و الثقافة. ‏

‏‏اضاءات فی طریق وعی الذات من اجل بلوغ مرحلة الابداع الحضاری: من وسائل وعی الذات، الثقافة‏‎ ‎‏الاسلامیة و تجدید الفکر الاسلامی. ‏

‏‏المنونی، محمد.‏‏ «شخصیات مجددة فی مغرب القرن التاسع عشر«. تجدید الفکر الاسلامی.‏‎ ‎‏المغرب، مؤسسه الملک عبدالعزیز آل سعود، 1989 م. ص 117 – 126.‏

‏‏المودودی، ابوالاعلی.‏‏ موجز تاریخ تجدید الدین واحیائه و واقع المسلمین و سبیل النهوض‏‎ ‎‏بهم. بیروت، مؤسسة الرسالة، 1975 م. 193 ص. ‏

‏‏الموسوی، جعفر.‏‏ «الصحوة الاسلامیة فی الدراسات الغریبة». الفکر الجدید، سال سوم، ش 10‏
‏‎

‎‏ (رمضان 1415). ص 113 - 128 ‏

‏‏نویسنده ذیل عنوانهای زیر به بررسی دیدگاههای غربی ها به احیاگری اسلامی پرداخته است: ‏

‏‏مصطلح الاصولیة، بماذا وصفوا الصحوة، تحذیرات مستمرة و مواجهة مطلوبة، تصورات خاطئه، معرکة‏‎ ‎‏فکریة واضحة. رویة تشاومیة. ‏

‏‏ذیل عناوین مزبور نویسنده به بیداری اسلامی یا توجه مسلمانان به اسلام و بازگشت به آن که وجهی از‏‎ ‎‏آن اصول گرایی اسلامی است. پرداخته است. ‏

‏‏الموسوی، محسن.‏‏ «المدرسة الصلاحیة». آفاق المستقبل فی العالم الاسلامی. بیروت،‏‎ ‎‏دارالمنهل، 1407 ق. ص 199 – 142.‏

‏‏جمال الدین افغانی، محمد عبده، محمد اقبال، مالک بن نبی و علی شریعتی به عنوان اصلاح گران مورد‏‎ ‎‏بررسی قرار گرفته اند. ‏

‏‏الموسی، احمد.‏‏ «تجدد الفکر الدینی: دراسة فی تیارات الفکر الاسلامی المعاصر».‏‎ ‎‏نهج الاسلام، سال ششم، ش 24 (ذوالقعدة 1406 ق  /  تموز 1986 م). ص 70 – 79. ‏

‏‏موسی، منبر.‏‏ الفکر العربی فی العصر الحدیث ( سوریا من القرن الثامن عشر حتی العام 1918).‏‎ ‎‏بیروت، دارالحقیقة، 1973م. ‏

‏‏موصللی، احمد.‏‏ الاصولیة الاسلامیة دراسة فی الخطاب الا یدیولوجی و السیاسی عند‏‎ ‎‏سید قطب بحث مقارن لمبادی الاصولیین و الاصلاحیین). چاپ اول: بی جا، الناشر للطباعة و النشر،‏‎ ‎‏1413 ق /  1993 م. 266 ص. ‏

‏‏دارای این مباحث است: سید قطب و اعماله، الخطاب الدیولوجی عند سید قطب، الخطاب السیاسی عنده،‏‎ ‎‏الاصلاحیة و الاصولیة. ‏

‏‏ «تجدید ام اجتهاد (نظریة الاصولیة الاسلامیة فی المعرفة)». الاجتهاد (بیروت)، سال سوم،‏‎ ‎‏ش 10 و 11 (شتاء و ربیع 1411ق). ص 203 - 220. ‏

‏‏اندیشه اسلامی در جهان عرب دارای صبغه های متفاوت علمانیت، اشتراکیت و غیره است اما دو گرایش‏‎ ‎‏اصلاح اسلامی و بنیادگرایی مهمتراند. اصلاح دینی توسط سید جمال الدین، محمد عبده، محمد اقبال و‏‎ ‎‏علی شریعتی پایه ریزی شد و بنیادگرایی توسط مودودی، حسن البناء، سید قطب و امام خمینی. ‏

‏‏مهنا، محمدنصر.‏‏ تطور الفکر السیاسی فی الاسلام، جلد دوم. چاپ اول: قاهره، دارالمعارف،‏‎ ‎‏1984 م. ‏

‏‏این اثر دو جلد است که بخشهایی از آن توسط دکتر فتحیة النبراوی و دیگر بخشها را دکتر محمد نصر مهنا‏‎ ‎‏نوشته است. باب پنجم و ششم در جلد دوم با عنوانهای اتجاهات فکریة جدیدة  و الحرکان الاصلاحیة‏‎ ‎‏الحدیثة به احیاء اندیشه دینی در چهارچوب اندیشۀ سیاسی می پردازد. باب پنجم دارای دو فصل است:‏‎ ‎‏در فصل اول (انبعات مدارس جدیدة)، آراء جمال الدین اسدآبادی، محمد عبده، شیخ احمد الدردیر و‏‎ ‎‏کواکبی به عنوان طلایه داران نواندیشی دینی در احیاء دین بررسی کرده است. فصل دوم (الحرکات‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏الاصلاحیة الحدیثة) به بررسی حرکت های وهابیت، سنوسیة، مهدیة، اخوان المسلمین و انقلاب اسلامی‏‎ ‎‏ایران پرداخته است. ‏

‏‏میلاد، زکی.‏‏ الفکر الاسلامی بین التأصیل و التجدید. بیروت، دارالصفوة، 1415 ق /  1995 م.‏‎ ‎‏485ص. ‏

‏‏معرفی و توصیف ‏

‏‏ «الفکر الاسلامی بین التأصیل و التجدید». ظاهر جبار عبید. قضایا اسلامیة، ش 4‏‎ ‎‏(1417 ق). ص 491 - 511. ‏

‏‏الناصری، محمدباقر.‏‏ «الامام الشهید محمد باقر صدر رائد التغییر و الاصلاح». الفکر الجدید،‏‎ ‎‏سال سوم، ش 9، صفر 1415 ق. ص 72 - 99. ‏

‏‏محاضرات فی الصحوة الاسلامیة المعاصرة. چاپ اول: بیروت، دارالزهراء، 1406 ق / ‏‎ ‎‏1986م. 160 ص. ‏

‏‏الناهی، صلاح الدین.‏‏ «سبل التجدید فی الفکر العربی الاسلامی» الکتاب (بغداد)، سال نهم،‏‎ ‎‏ش 2 (شباط 1975 م). ص 89 – 93.‏

‏‏النبهان، محمد فاروق.‏‏ «منهج التجدید فی الفکر الاسلامی». تجدید الفکر الاسلامی. المغرب،‏‎ ‎‏مؤسسه الملک عبدالعزیز آل سعود، 1989م. ص 49 – 69.‏

‏‏النجار، احمد.‏‏ منهج الصحوة الاسلامیة. بغداد، مکتبة الفکر العربی، بی تا. ل + 444 ص. ‏

‏‏به شریعتی گرایی و احیای احکام دین در مباحث اقتصادی پرداخته است. ‏

‏‏الندوی، ابوالحسن علی الحسنی.‏‏ رجال الفکر و الدعوة فی الاسلام. مقدمه مصطفی السباعی. چاپ اول: 1375 ق /  1955 م. چاپ ششم: کویت، دارالقلم، 1402 ق /  1982 م. 371ص. ‏

‏‏دارای این عناوین است: الحاجة الی اصلاح و التجدید و البعث الجدید و اتصافها فی تاریخ الاسلام، جهود‏‎ ‎‏الاصلاح و التجدید فی القرن الاول سیدنا عمر بن عبدالعزیز، الجهود الاصلاحیة فی القرن الثانی، حرکة‏‎ ‎‏التدوین فی الاسلام و تنظیم الحیاة علی الاسس الدینیة، احمد بن حنبل، ابوالحسن الاشعری و خلفائه،‏‎ ‎‏انحطاط فی علم الکلام، الغزالی حیاته و دراسته، الغزالی المصلح الاجتماعی، عبدالقادر الجیلانی و حیاته‏‎ ‎‏و اصلاحه، مولانا جلال الدین الرومی مفکر مبتکر و موسس علم کلام جدید. ‏

‏‏ «منحی جدید فی التاریخ الاسلامی: جهود الاصلاح و التجدید فی القرن الاول»‏‎ ‎‏المسلمون، ش 2 (1375ق). ص 113 – 127.‏

‏
‏‎

‎‏الندوی، سعود.‏‏ محمد بن عبدالوهاب مصلح مظلوم و مفتری علیه. الریاض، جامعة الامام محمد‏‎ ‎‏بن سعود الاسلامیة، 1404 ق  /  1984 م. ‏

‏‏الندوی، محمد الرابع الحسنی‏‏. الثقافة الاسلامیة و الواقع المعاصر. چاپ اول: القاهره، دارالصحوة‏‎ ‎‏للنشر، 1410 ق. 76ص‏

‏‏غیر از مباحث عمومی دربارۀ ویژگی های فرهنگ اسلامی، بخشی را با عنوان «الصحوة الاسلامیة عواملها‏‎ ‎‏و اسبابها» به احیای اسلامی اختصاص داده است. ‏

‏‏النصر، علی سیف.‏‏ «الصحوة الاسلامیة المعاصرة و العلوم الانسانیة». المستقبل العربی،‏‎ ‎‏ش 170، 4 / 1993. ص 116 – 132.‏

‏‏النصولی، انیس‏‏ (1902 - 1957م). «اسباب النهضة العربیة فی القرن 19». الاصلاح و النهضة،‏‎ ‎‏جلد دوم. به کوشش محمد کامل الخطیب. دمشق، منشورات وزارة الثقافة، 1992 م.‏‎ ‎‏ص 711 - 716.‏

‏‏النفیسی، عب‏‏دالله. «مستقل الصحوة الاسلامیة». الحرکات الاسلامیة المعاصرة فی الوطن‏‎ ‎‏العربی، چاپ دوم: بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة، 1989م. ص 321 – 332.‏

‏‏شخصیة الصحوة الاسلامیة، البعد الاجتماعی للاسلام، التأصیل السیاسی للصحوة الاسلامیة.‏‎ ‎‏النمر، عبدالمنعم.‏‏ ابوالکلام آزاد المصلح الدینی فی الهند. مصر، المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه، بی تا. 271 ص. ‏

‏‏سرگذشت، آراء و شیوه آزاد در اصلاح دین اسلام. ‏

‏‏الاجتهاد، القاهره، الهیئة المصریة العامة لکتاب، 1987م. 332ص.‏

‏‏بخشی از این اثر با عنوان «الیقظة التحرریة او الصحوة الفکریة» ذیل عنوانهای فرعی تر جمال الدین‏‎ ‎‏الافغانی، الامام محمد عبده و منهج الاصلاح به بررسی احیای اسلامی پرداخته است. ‏

‏‏به این مسائل پرداخته شده است: تعریف و شرایط اجتهاد، نقش اجتهاد در تجدید احکام و استنباط احکام،‏‎ ‎‏سد و فتح باب اجتهاد، اجتهادهای خاص فقیهان، همچون شیخ خضری، محمد عبده، سید جمال الدین‏‎ ‎‏اسدآبادی، محمد رشید رضا، محمد مصطفی المراغی در مسائل جدید. ‏

‏‏نوح، علی.‏‏ «العرب فی صحوة اسلامیة ام انتکاسة مجتمعه؟». المستقبل العربی، ش 177،‏‎ ‎‏11  /  1993 م. ص 123 – 141.‏

‏
‏‎

‎‏النویهی، محمد.‏‏ نحو ثورة فی الفکر الدینی. بیروت، دارالآداب. 1983 م. 183  ص. ‏

‏‏ «وجوه الاجتهاد و التجدید فی الفکر العربی الاسلامی فی القرن العشرین». الاجتهاد،‏‎ ‎‏سال سوم، ش 9، خریف 1990 م. ص 5.‏

‏‏الوحدة. «تجدد الفکر الدینی: اشکالیة الفصل او الاجتهاد فی العلاقة بین الدین و الدولة».‏‎ ‎‏الوحدة، سال دوم، ش 13 (10 / 1985م). ‏

‏
‏‎

‎‏منابع اروپایی‏

Adoms, C. C. Islam and Modernism in  Egypt .  London ,  Oxford   University  press, 1933. 

‏‏ترجمه عربی‏

‏‏الاسلام و التجدید فی المصر. مقدمه مصطفی عبدالرازق، ترجمه عباس محمود.‏‎ ‎‏القاهره، لجنة ترجمة دائرة المعارف الاسلامیة، بی تا. ل + 294 ص. ‏

‏‏پایان نامه دکترای نویسنده در دانشگاه شیکاگو  آمریکا در سال 1928 م در رشته فلسفه‏‎ ‎‏بوده است. هدف نویسنده بررسی احیای دینی در مصر که از اواخر قرن نوزدهم میلادی با‏‎ ‎‏افکار محمد عبده آغاز شد، است. ‏

‏‏به ترتیب تاریخی احیاءگران اسلامی از سید جمال الدین اسدآبادی تا طه حسین و هیکل را‏‎ ‎‏بررسی کرده است. عناوین مباحث آن عبارتند از: السید جمال الدین الافغانی، محمد عبده،‏‎ ‎‏محمد رشیدرضا، حزب المنار، الجیل المعاصر من المحدثین. ‏

Akhavi, Shahrough. Religion and Politics in Contemporary  Iran .  Albany , State  University
‎ of  Ne w york  P ress , 1980

Algar, Hamid. Islam and Revolution: Writing and Declarations of Imam Khomeini.   London , KPIL td, 1985

‏‏ترجمه فارسی ‏

‏‏انقلاب اسلامی در ایران. مقدمه کلیم صدیقی، ترجمه مرتضی اسعدی و حسن چیذری.‏‎ ‎‏تهران، انتشارات قلم، 1360. 160 ص. ‏

‏‏شامل چهار سخنرانی با عنوانهای ایران و تشیع، آیت الله امام خمینی تجسم یک سنت، اسلام به‏‎ ‎‏عنوان ایدئولوژی: اندیشه های علی شریعتی، هزار و سیصد و نود و هشت تا هزار و سیصد و نود‏‎ ‎‏نه قمری: سال انقلاب. ‏

Religion and State in  Iran  1785 - 1906 (The Role of the Ulama in the Gajar period). 

‏‏ترجمه فارسی ‏

‏‏نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت (دین و دولت در ایران، نقش‏‎ ‎‏علماء در دوره قاجاریه). ترجمه ابوالقاسم سری. چاپ دوم: تهران، انتشارات توس،‏‎ ‎‏1359. پانزده +368ص. ‏

‏‏در چهارده فصل با روش تاریخی و جامعه شناختی به تعامل روحانیت شیعه و مشروطیت و‏‎ ‎‏دولت قاجار پرداخته است. این اثر از نگاه احیاء دینی، بستر تاریخی بیداری و احیای اسلامی را‏‎ ‎
‏‎

‎‏در مقطع مدخل دورۀ جدید اسلامی بررسی کرده است. اما عناوینی که مستقیماً مرتبط با احیای‏‎ ‎‏اسلامی است عبارتند از: تجدد مذهبی (مباحثه علیه اخباریون)، تجدد شیعه و برقراری خاندان‏‎ ‎‏قاجار، دو پیشگام دگرگونی (ملکم خان و سید جمال). ‏

Antonious, George. The Arab Awakening.  London , Hamish Hamilton, 1955. Newyork.   Capricrn Books , 1965

‏‏ترجمه عربی‏

‏‏یقظة العرب، ترجمه ناصرالدین الاسد و احسان عباس. بیروت، دارالعلم للملایین. ‏

Arberry, A. J. (ed). Religion in the middle East.  Cambridge ,  Cambridge   University  Press,   1969. 

ARKOUN, MOHAMMED. La Pensee arabe. Paris, Presses Universitaires de France,   1985. 

‏‏ترجمه عربی‏

‏‏الفکر العرب. ترجمه عادل العوا بیروت، منشورات عویدات، بی تا. 181ص. ‏

‏‏از موضع شناخت شناسی به مبحث احیای اسلامی ذیل عنوانهای زیر پرداخته است: ‏

‏‏الحادث القرآنی، تشکل الفکر العربی، الفکر المدرسی، محافظة و نهضات، انبثاق الحیاة الحدیثة. ‏

Azouri, N. Le Reveil de la nation arabe. Paris, Librairie Plon, 1905. 

Baijon, J. Modern Muslim Quran Interpretation.  Leiden , 1961.

Binder, Leonard. The Ideological Revolution in the middle East. Newyork, John wiley and   Sons,1964. 

Chelabi, Houshang E. Iranian Politics and Rleigious Modernism, The Liberation   Movement of  Iran  Under the Shah and Khomeini.  London , I. B. Tauris and Co.   Ltd, 1990.

Dabashi, Hamid,. Theology of Discontent: The Ideological Foundation of the Islamic  

‎

Revolution in  Iran . Newyork, newyork University Press, 1992. 

Dekemdgan, Houyr ( ‏دکمجیان هویر‏ ). Islam in Revolution.  ‏]‏ London , 1989 ‏[‏ . 

‏‏اسلام در انقلاب: جنبشهای اسلامی در جهان عرب (بررسی پدیده بنیادگرایی‏‎ ‎‏اسلامی). ترجمه حمید احمدی‏‎.‎‏ چاپ دوم: تهران، انتشارات کیهان، 1372. ‏

‏‏هیجده + 328 ص. ‏

‏‏دارای سه بخش ذیل است: ‏

‏‏عوامل ظهور و خصوصیات و نمودهای بنیادگرایی اسلامی: تجدید حیات اسلام و جامعه مدرن،‏‎ ‎‏تاریخ جنبشهای اسلام گرا، پایگاههای تجدید حیات طلبی اسلامی، ایدئولوژی و عمل‏‎ ‎‏اسلام گرایانه، طبقه بندی جوامع اسلام گرا. ‏

‏‏رستاخیز اسلامی در جهان عرب: مصر مهد بنیادگرایی اسلامی، سوریه و عراق و بنیادگرایی.‏‎ ‎‏بنیادگرایی اسلامی نتایج و چشم انداز ها: عوامل پیش بینی کننده و محیط های بحران. ‏

Dunne, Heyworth. Religious and Political Trands in  Egypt . U. S. A.,  Washington , 1950. 

El - Guindi, Fadwa.»Religious Revival and Islamic Survival in Egypt ‏«‏ . International   Insight. 1, no. 2 (1960). 

Enayat, Hamid. Modern Islamic Political Thought,  London , Macmillan, 1982. 

‏‏ترجمه های فارسی‏

‏‏1) اندیشه سیاسی در اسلام معاصر. ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، چاپ اول: 1362. ‏

‏‏چاپ سوم: تهران، خوارزمی، 1372. 354 ص. ‏

‏‏2) تفکر سیاسی نوین در اسلام، ترجمه ابوطالب صارمی.‏

‏‏در پنج بخش به تطور اندیشه سیاسی اسلام در دورۀ معاصر پرداخته است: تشیع و تسنن‏‎ ‎‏(تعارض و توافق)، بحران خلافت، اندیشه حکومت اسلامی، ناسیونالیسم و دمکراسی و‏‎ ‎‏سوسیالیسم، نظری به تجددخواهی شیعه. ‏

‏‏نویسنده در همۀ بخشها بویژه در بخش آخر به اصلاح و احیای اندیشه اسلامی در چهارچوب‏‎ ‎‏آراء سیاسی پرداخته است. ‏

‏‏چکیده آن در مقالۀ «بررسی تاریخی احیای اسلام». ترجمه احمد تدین. تاریخ معاصر ایران‏‎ ‎‏(مجموعه مقالات) (کتاب اول، پاییز 1368. ص 49). ‏

‏‏برگرفته از مجلۀ‏‎History Today ‎‏ ( فوریه 1980) است. ‏

‏‏نویسنده به پیشینه بیداری جامعه های اسلامی در دوره جدید در وجوه ضدیت آنان با استعمار و‏‎ ‎‏تعویض ساختارهای سیاسی و اجتماعی و فرهنگی داخلی و برخی از اندیشه های جدید‏‎ ‎‏اصلاحی در جهان اسلام به اجمال پرداخته است. ‏

Esposito, John L. (ed ‏.‏ ). Islam and Development: Religion and sociopotical Change.   
‎

Syracuse ,  Syracuse   University  Press. 1980

The  O xford  Encyclopedia of the Modrn Islamic World. 4 Vols. Newyork,  Oxford
‎ University  Press, 1995. 

‏‏با توجه به نهضت جهانی بیداری اسلامی، دائرةالمعارف حاضر در 4 جلد و حدود 1890 صفحه‏‎ ‎‏برای اولین بار بسال 1995 (1374) با سر ویراستاری جان اسپوزیتو استاد دانشگاه جرج تاون‏‎ ‎‏منتشر شد. دهها محقق در نگارش مقالات آن مانند آلبرت حورانی، سید حسین نصر نقش‏‎ ‎‏داشته اند. ‏

‏‏معرفی و توصیف ‏

‏‏ «دائرةالمعارف دنیای نوین اسلام». محمد عوادزاده و عبدالله شهبازی. تاریخ‏‎ ‎‏معاصر ایران، سال اول، ش 1 (بهار 1376). ص 217 - 223. ‏

Voices of Resurgent Islam. Newyork and  Oxford ,  Oxford   University  press, 1983. 

‏‏مجموعه مقالات دربارۀ اندیشه های پیشگامان رستاخیز اسلامی (امام خمینی، دکتر شریعتی،‏‎ ‎‏سیدقطب، اقبال لاهوری و ابوالاعلی مودودی) است. ‏

Fyzee, A. A. A. A Modern Approach to islam.  Asia  Publishing House, 1963. 

GARDET, LOUIS and ARKOUN, MOHAMMAD. L’ISLAM, Hier – Demain.  ‏]‏ Paris,   1991 ‏[‏ . 

‏‏ترجمه فارسی‏

‏‏اسلام، دیروز – فردا. ترجمه محمدعلی اخوان. تهران، مرکز نشر سمر، 1370.‏‎ ‎‏402 ص.‏

‏‏دارای این مباحث است: حضور اسلام از آغاز تا دورۀ معاصر، افول و تجدید حیات، مفهوم‏‎ ‎‏نوگرایی، اسلام دیروز و اسلام امروز، اسلام در مسابقه تحول و پیشرفت، مسلمانان در جهان،‏‎ ‎‏هویت اسلامی، مذهب و جامعه و تاریخ. ‏

Gibb, Hamilton, A. R. Modern Trends in Islam.  Chicago ,  University  of  Chicago , 1947. 

HADDAD, YUONWE and OTHERS. The Contemporary Islamic Revival. Newyork and   London ,  Greenwood  Press, No d. 

Hourani, Albert. Arabic Thought in the Liberal Age.  London , 1962.

‏‏ترجمه عربی‏

‏‏الفکر العربی فی العصر النهضة (1798 - 1939). ترجمه کریم عزقول، چاپ چهارم: بیروت، دارالنهار للنشر، 1986 م. 486 ص. ‏

‏
‏‎

‎‏بررسی اندیشه سیاسی و اجتماعی جدید در کشورهای عربی در دوره معاصر است. مبنای‏‎ ‎‏نویسنده در این تحلیل ها نشان دادن ریشه ها و علل مؤلفه های غربی و تأثیر آنها در کشورهای‏‎ ‎‏اسلامی - عربی در پیدایش افکار جدید اصلاحی و نوفهمی های جدید از دیانت است. این اثر‏‎ ‎‏دارای ‏‎ ‎‏سیزده فصل است. همۀ فصلهای آن بویژه فصل هفتم: الاسلام و المدنیة الحدیثة با‏‎ ‎‏احیاءگری اسلامی مرتبط است. عناوین فصول دیگر عبارتند از: الدولة الاسلامیة، الامبراطوریة‏‎ ‎‏العثمانیة، الانطباع الاول من اوروبا، الجیل الاول (الطهطاوی، خیرالدین، البستانی)، جمال الدین‏‎ ‎‏الافغانی، محمد عبده، القومیة المصریة، رشیدرضا، طلائع العلمانیة (الشمیل، فرح انطون)، القومیة‏‎ ‎‏العربیة، طه حسین، الماضی و المستقبل.‏

Iqbal Lohory, Mohammad. Reconstruction of Religious in Islam. Lohore, Ashraf, 1960. 

‏‏ترجمه عربی‏

‏‏تجدید الفکر الدینی فی الاسلام. ترجمه به عربی عباس محمود عقاد. قاهره،‏‎ ‎‏دارالتألیف و الترجمة و النشر، 1950 م. ‏

‏‏ترجمه های فارسی‏

‏‏احیای فکر دینی در اسلام، مقدمه سلیم نساری، ترجمه احمد آرام. تهران، کانون نشر‏‎ ‎‏و پژوهشهای اسلامی، بی تا. شش +235+[16]ص. ‏

‏‏دارای هفت بخش  با این عناوین است: معرفت و تجربۀ دینی، محک فلسفی تجربیات تجلیات‏‎ ‎‏تجربۀ دینی، تصور خدا و معنی نیایش، من بشری - آزادی و جاودانی آن، روح فرهنگ و تمدن‏‎ ‎‏اسلامی، اصل حرکت در ساختمان اسلام، دین ممکن.‏

‏‏بازسازی اندیشه اسلامی. ترجمه محمد بقائی (ماکان). چاپ اول: تهران، مترجم،‏‎ ‎‏1368. 229 ص.‏

Keddie, Nikki R. Riligion and Politice in  Iran : Shi’ism From Quitism to Revolution.  New
‎ Haven  and  London ,  Yale   University , Press, 1983. 

Kedourie, Elie. Afghani and Abduh: An Essay on Religious Unbelief and political   Activism in Islam.  London , 1966. 

and Maim, S. Towards a Modern  Iran .  London , Frnak Guss, 1980. 

Kerr, malcom, Islamic reform. U.S.A,  university  of  california  Press, 1966.

Khadduri, Majid. Political trends in the Arab World, The Role of Ideas and Ideals in   politics.  Baltimore  and  London , The Johns  Hopkins  Press, 1970

‏‏ترجمه فارسی‏

‏
‏‎

‎‏گرایشهای سیاسی در جهان عرب. ترجمه عبدالرحمن عالم، مقدمه محمد مجتهد‏‎ ‎‏شبستری. چاپ اول: تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه،‏‎ ‎‏1366 سیزده+317 ص. ‏

‏‏دارای ده فصل با این عناوین است: پیدایش ناسیونالیسم، مشروطیت و دمکراسی، احیای اسلام،‏‎ ‎‏راه جمع گرا، روندهای انقلابی، سوسیالیسم عربی، اندیشه های معاصر ناسیونالیسم، تفکر آزادی‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏دنیایی کردن، دمکراسی اجتماعی جدید، نظم جهان عرب. ‏

KHAN, MOHD. SHARIF Education Religion and modern Age. NO P. ASHISH, 1990.   183P.

MERAD,A. and ALGAR, HAMID and BERES, N. and AHMAD, AZIZ.»ISLAH:   reform, reformism ‏«‏ . THE ENCYCLOPAEDIA OF ISLAM (NEW EDITION).    Volume IV.  LEIDEN , Tute SUB Aeglde pallas, 1990. PP. 141 - 171. 

The arab world by A.  MERAD ,  IRAN  by HAMID  ALGAR ,  TURKEY  by N. BEBKES, INDIA -   PAKISTAN by AZIZ AHMAD. 

‏‏ترجمه فارسی‏

‏‏نهضت بیدارگری در جهان اسلام. ترجمه سید محمدمهدی جعفری. چاپ اول: تهران،‏‎ ‎‏شرکت سهامی انتشار، 1362. 311 ص. ‏

‏‏عناوین مباحث این کتاب عبارت است از: ‏

‏‏نهضت اصلاح طلبی در جهان عرب، نهضت اصلاح طلبی در جهان معاصر عرب، نهضت‏‎ ‎‏اصلاح طلبی در ایران، معرفی چهار چهرۀ بیدار سازنده در ایران (سید محمود طالقانی، علی‏‎ ‎‏شریعتی، مهدی بازرگان، مرتضی مطهری)، نهضت اصلاح طلبی در ترکیه، نهضت اصلاح طلبی‏‎ ‎‏در هند و پاکستان. ‏

Nasr. Seyyed Hossein. Young Muslim’s Guide to the Modern world.  Chicago , Kazi   publications Inc, 1993. 

‏‏ترجمه فارسی‏

‏‏جوان مسلمان و دنیای متجدد. ترجمه مرتضی اسعدی. چاپ اول: 1373. چاپ سوم:‏‎ ‎‏تهران، طرح نو، 1375. سیزده +399ص. ‏

‏‏سه بخش پیام اسلام، ماهیت دنیای متجدد و پاسخ به معارضه های جدید، به اندیشۀ اسلامی در‏‎ ‎‏عصر جدید و وظایف مسلمانان در احیای آن پرداخته است. ‏

ROSENTHAL, ERWIN I. J. Islam in the Modern national State.  Cambridge ,  Cambridge
‎ University  press, 1965. xxi+416P. 

‎

contemporary Islam in Crisis and transition, Islam in the modern national state. 

Saman, Ali ( ‏علی السمان‏ ) Les ideologies et la conprontation des Monuments   politiques dans le Mogen - orient Arabe. 

‏‏پایان نامه دکترای دولتی در علوم سیاسی که در 24 فوریه 1967 در دانشکده حقوق و علوم‏‎ ‎‏اقتصاد پاریس دفاع شده است. ‏

‏‏ترجمه فارسی‏

‏‏رویارویی مسلکها و جنبشهای سیاسی در خاورمیانه عربی تا سال 1967. ترجمه‏‎ ‎‏حمید نوحی. تهران، انتشارات قلم، 1357. نه + 212 ص. ‏

‏‏شامل دو فصل با این عناوین است: ‏

‏‏تجدید فکری و تمسک به اصول اسلامی، وطن پرستی عرب، کمونیسم عرب، ناصریسم، ‏‎ ‎‏مقابله ها و رویارویی ها. ‏

Sharabi, Hisham. Arab Intellectuals and the west (the Framative years   1875 - 1914). 

‏‏ترجمه فارسی ‏

‏‏روشنفکران عرب و غرب (سالهای تکوین 1914 - 1875). ترجمه عبدالرحمن‏‎ ‎‏عالم. تهران، وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، 1368. 166ص. ‏

Sharif, M. M. (ed). A History of Muslim Philosophy. Vol. 4.

‏‏ترجمه فارسی‏

‏‏تاریخ فلسفه در اسلام، جلد چهارم. به کوشش و مقدمه میان محمد شریف، تهیه‏‎ ‎‏و گردآوری ترجمه فارسی زیر نظر نصرالله پورجوادی، چاپ اول: تهران، نشر دانشگاهی،‏‎ ‎‏1370. 283 ص. ‏

‏‏شامل یازده مقاله با مشخصات ذیل در زمینه نهضت اصلاح و جریان احیای اسلامی است: ‏

‏‏انحطاط در عالم اسلام از س. ا. قادر، تکامل زبان و صرف و نحو در ادبیات اردو از س. م.‏‎ ‎‏عبدالله، رنسانس عربستان و یمن و سوریه و لبنان (محمد بن عبدالوهاب و جنبشی که پدید‏‎ ‎‏آورد) از عبدالحمید صدیقی، رنسانس در شمال آفریقا (جنبش سنوسیه) از محمد خلیل،‏‎ ‎‏جمال الدین افغانی از عثمان امین، رنسانس در مصر (محمد عبده و مکتب او) از عثمان امین،‏‎ ‎‏رنسانس فلسفی در ایران (حاج ملاهادی سبزواری) از حسین نصر، رنسانس در هند و پاکستان‏‎ ‎‏(شاه ولی الله دهلوی) از عبدالحمید صدیقی، رنسانس در هند و پاکستان (سر سید احمدخان‏‎ ‎‏مورخ و سیاستمدار و اصلاح طلب) از عبدالحمید، رنسانس در هند و پاکستان (سر سید احمدخان‏‎ ‎‏متفکر دینی و فلسفی) از ب. ا. دار، رنسانس در هند و پاکستان (اقبال لاهوری) از خلیفه عبدالحکیم، رنسانس در اندونزی از عبدالرشید. ‏

‏‏مشخصه های کامل کتابشناسی همراه با توصیف هر مقاله در بخش مقالات فارسی آمده است. ‏

‎

TAPIERO, N. Les idees reformistes d’al - kawakibi.  Paris , 1956. 

Taylor, Alan R. The Islamic Question in middle East politics.  Boulder  and  London ,   westview press, 1988. ix+150P. 

Origins of the Islamic Question: An Ovrview, The Islamic world view, The Secular Nationalist   Response, The Islamic Reconstructionist Response, Ideology and the struggle for power, Profile of an   Islamic Revolution, Islam and the Future.

Voll, John Obert. Islam Continuty and Change in the  modern world. U. S. A westviw 

Press, 1982. Great Britian, Longman Group, 1982. xii+396P. 

The Islamic Dimensional Approach, The Foundations of the Modern Experience: Revival and Reform   in the Eighteenth Century, European Domination and Islamic Response, Twentieth century Islam:   Dominadnt majorities in the middle East and Africa, Eastem world, The Resurgence of Islam: The   Spirit of the New Century; Perspectives and Prospects. 

‏‏ترجمه بخشی از آن‏

‏‏ «واکنش مسلمانان در برابر استعمار». ترجمه بیژن بهادروند، کیهان فرهنگی،‏‎ ‎‏سال یازدهم، ش7 (مهر 1373). ‏

‏‏مسلمانان در برابر نقش و نفوذ تازه جهانی غرب به شکل های گوناگون از خود واکنش نشان‏‎ ‎‏دادند. جایی که مسلمانان دولت داشتند، واکنش این دولت ها در برابر غرب تحت تأثیر نیازهای‏‎ ‎‏نظامی، اقتصادی و سازمان اداری آنها بود تا عوامل و ملاحظات مشخص اسلامی. واکنش دوم‏‎ ‎‏که صبغه مشخص تر اسلامی دارد در جریان احیاگری اسلامی تبلور یافته است. نویسنده به‏‎ ‎‏تحلیل زوایای مختلف این واکنش پرداخته است. ‏

Watt Prof. William Motgomery. Islamic Funmentalism and Modernity.  London  and   Newyork, Routledge, 1988. 

‏‎ ‎

‏‎ ‎

‏‎ ‎

‏‎

‎

• . کسانی همچون محمد احمد خلف الله صحوة اسلامیه را مرادف تأسیس دولت اسلامی دانسته اند. الصحوة الاسلامیة مصطلح حدیث اطلقته الجماعات الدینیة علی ما تقوم به من عمل فی سبیل تحقیق الدولة الاسلامیة (نک: الحرکات الاسلامیة المعاصرة فی الوطن العربی ص 37). اما بیداری اسلامی موکول به آگاهی به اقتضائات و غایات و خواسته های دین و سنجش آنها با وضعیت خرد و کلان جامعه اسلامی است.
• - گرایشهای سیاسی در جهان عرب، مجید خدوری. ص 66.
• - الحرکات الاسلامیة المعاصرةفی الوطن العربی، ص 13.
• - تاریخ معاصرایران، سال اول، ش1 (بهار 1376). ص 317
• - هرگاه سخن از احیای دین مطرح می شود منظور احیای وجود علمی و عینی آن است و گرنه اصل دین همانطور که قبلاً نیز بیان شد همواره زنده بوده و هست. اگر در سخنان معصومین(ع)  از احیای قرآن یا سنت یاد می شود مقصود همین است که بیان شد و بازگشت آن درحقیقت به احیای جامعۀ انسانی از لحاظ علم صائب و عمل صالح است. شریعت در آینه معرفت، عبدالله جوادی آملی، ص 77
• - به عنوان نمونه نگاه کنید به تهافت القراءة المعاصرة از منبر محمد طاهر الشواف
• - بیداری اسلامی را گاهی، بیداری مسلمانان تأویل برده اند نگاه کنید به الحرکاة الاسلامیة المعاصرة فی الوطن العربی، ص 18.
• - با عنوانهای الامام محمد عبده مجدد الاسلام، تجدید الفکر الاسلامی محمد عبده و مدرسته نیز منتشر شده است.