مقدمه
قومیت و ملیت در قرن بیستم از مفاهیم اصلی علوم اجتماعی به شمار رفته و تا امروز به صورت موضوعی اساسی در مطالعه و پژوهشهای کاربردی باقی مانده است. آنتونی گیدنز جامعه شناس نامدار انگلیسی قومیت را مجموعه ای از هنجارها و ارزشهای فرهنگی که اعضای یک گروه معین را از دیگران متمایز می کنند برشمرده؛ این در حالی است که ملت در جهان امروز به عنوان مردم یک کشور با حدود جغرافیایی و مرزهای شناخته شده بین المللی اطلاق می گردد و این حق را نیز دارد تا خویش را به صورت یک دولت متجلی نماید و به عنوان مهمترین واحد سیاسی تلقی شود.
صرف نظر از معیارهای ملت و یا دولت ملی، اکثر انسان شناسان، مفهوم مدرن ملیت را در مقایسه با مفهوم قومیت ـ که نوعی پنداشت و باور عمومی به گذشته ای مشترک در فرآیند زمانی طولانی است ـ یک مفهوم عمدتاً ابداع شده می دانند، چه، پیش از پیدایش آگاهی ملی جدید، آنچه در میان گروههای بشری شایع بوده، آگاهی قومی بوده است. آگاهی قومی بیشتر جنبه آگاهی به تعلّق فرهنگی داشته تا تعلق به ملت و دولت ملی جدید.
در دوران کنونی با توجه به گسترش روابط اجتماعی، اقتصادی و... در سراسر جهان ظهور یک نظام جهانی و یا به عبارت ساده تر یک جامعۀ واحد جهانی که براساس آن
کتابقومیت، ملیت و اندیشه فراملی از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه ا
جهان به صورت یک نظم اجتماعی واحد در نظر گرفته شود دور از انتظار نیست و چه بسا واحد سیاسی عظیمتر و فشرده تری جانشین ملتهای امروزی گردد، و حتی یک حکومت واحد جهانی استقرار یابد.
آنچه مسلم است مفهوم ملیت در طی زمان دچار تحول شده و معانی متفاوتی به خود گرفته است. واژه «ملت» در ابتدا مترادف با کیش و شریعت، آیین و مذهب بکار رفته و کم کم به پیروان یک دین و مجموعۀ افرادی که دارای یک آیین باشند نیز اطلاق گردیده است. عدم پای بندی مذهب به مرزهای ملی، عامل بسیار مهمی برای تحقق وحدت و همبستگی میان چند ملت است به همین جهت دامنه آن وسیع تر از حوزۀ یک ملت به شمار می رود.
با انحطاط امپراتوری عثمانی و از بین رفتن تدریجی نظام استعماری کهن، ملت گرایی و ملیت ستایی مدرن ـ که ریشه در قرون هجدهم و نوزدهم دارد ـ تحت تأثیر نهضتهای انقلابی و ملی وارد مرحله جدیدتری در قرن بیستم شد، که در نتیجۀ آن، مناقشه ای ایدئولوژیک میان قومیت، ملّیت و اسلام پدید آمد. از سوی دیگر پدیده انترناسیونالیسم نیز که بعد از جنگ بین المللی با پیدایش جامعه ملل در 1919 زمینه تجربی و عملی یافته بود تا حدودی توانست به حفظ و تقویت امنیت بین المللی و حتی تشکیل نوعی حکومت جهانی کمک نماید. این نظریه، گرچه خواهان رابطه بیشتری میان فرد و دیگر ملتهای جهان است امام با عقیدۀ جهان وطنی یکی نیست.
در واقع آنچه در جهان امروز اهمیت دارد نوع مدیریتی است که بتواند با ایجاد پیوند میان قومیت و ملیت از یکسو و استفاده از ابزارهای موجود فراملی از سوی دیگر در راستای تحقق آرمان توحیدی وحدت اسلامی گام بردارد.
بی شک نظام جمهوری اسلامی ایران در پرتو انقلاب اسلامی با رهبری پیامبرگونه امام خمینی(س) موجب شد تا بسیاری از مفاهیم اصیل اسلامی احیاء و امت اسلام هویت اسلامی خود را باز یابد که این می تواند نقطه عطف یک تحول عظیم باشد. البته از آنجا که جهانیان این نظام نوپا را در قالب یک دولت ملی نظاره می کنند، یک بازسازی وفادارانه از ملت گرایی مورد تأیید حضرت امام ـ و در واقع اسلام ـ در این زمان نه تنها
کتابقومیت، ملیت و اندیشه فراملی از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه ب
مفید و ضروری است بلکه امری فوری تلقی می گردد.
عقاید اصولی امام خمینی (س) به عنوان بنیانگذار جمهوری اسلامی و دستاوردهای ایشان بویژه در طول ده سال تجربه دولت سازی می تواند و باید بستر اصلی هر نوع معماری نظری از این دست واقع شود.
خط مشی امام از آغاز نهضت اسلامی مبتنی بر اندیشه وحدت اسلامی و نگرش امت مدارانه به مسائل جهان اسلام بود و پیروزی انقلاب اسلامی در ایران نقطه عطف این آرمان توحیدی بشمار می رود؛ چه امام این خط مشی را با وحدت کلمه و ایجاد وحدت ملی در ملت ایران آغاز نمود تا مقدمه ای برای انقلاب وحدت بخش و خیزش سراسری همه مسلمانان و مستضعفان جهان به منظور دفاع از منافع جهانی اسلام باشد. تأکید ایشان بر نفی سلطه مستکبرین جهانخوار بویژه «شیطان بزرگ امریکا» و «غده سرطانی اسرائیل» بر ممالک اسلامی در همین راستا است.
حضرت امام(س) برای پیشبرد اهداف جهانی اسلام و تحقق امت واحد اسلامی هرگز پایبند به محدودیتهای ملی نبود. از نظر ایشان ـ برخلاف نظر ملی گرایان و شبه روشنفکران مذهبی ـ گسترش نفوذ اسلام در کل جهان به عنوان یک راهبرد بزرگ در سیاست خارجی نظام محسوب می گردد و به همین دلیل همواره مصالح اسلام و مسلمانان را در کنار مصالح و منافع ملی قرار داده و مسئوولیت در مقابل مسائل و مشکلات جهان اسلام را که به تصریح قرآن «امت واحده» هستند، یک اصل مسلّم اسلامی و انسانی تلقی کرده اند. امت اسلامی در اندیشه امام شامل همه مسلمانانی است که فرای مرزهای جغرافیایی و اختلافات نژادی و زبانی و قومی قرار می گیرند و فارغ از هر مذهب، پیرو دین اسلام هستند.
طرح مفاهیمی همچون «امت اسلام»، «بسیج جهانی مستضعفین»، «ید واحده» و «اخوت» بین مسلمانان، احیای فلسفه واقعی کنگره عظیم حج، اعلام روز جهانی قدس، واکنش سریع و صریح نسبت به «توطئه آیات شیطانی»، نامه تاریخی به گورباچف و در نهایت وصیتنانه سیاسی ـ الهی ایشان همه و همه حاکی از نگرش امت مدارانه به مسائل جهان اسلام است. این مهم جز با نگاه فراملی که مصالح امت را فراتر از مصالح ملی
کتابقومیت، ملیت و اندیشه فراملی از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه ج
دانسته و در یک مرزبندی جدید، اسلام را در مقابل کفر و الحاد قرار داده باشد میّسر نیست، هر چند که این نگاه با جوهر کلاسیک ملی گرایی در تعارض است.
نگرش امام به قومیت، ملیّت و اندیشه فراملی از ظرافت خاصی برخوردار است، ایشان تا هنگامی به قومیت، حبّ وطن و احساسات پاک ملی گرایانه ارج می نهند که در قالب یک ایدئولوژی در مقابل اسلام قرار نگرفته باشد، در غیر این صورت با آن به شدت برخورد کرده و از خود موضع نشان می دهند. بنابراین ایشان قومیت و ملیت را تنها در حدود اسلام و در سایه تعالیم آن می پذیرند.
امام با آگاهی از پیامدهای سوء ملی گرایی ـ که بریده از باورهای دینی بود ـ و با بهره مندی از ابزارها و امکانات موجود توانست با بیدارگریهای خود، همه مسلمانان و مستضعفان جهان را حول محور اسلام بسیج کرده و گامی مؤثر در جهت آرمانهای الهی خویش بردارند.
ویژگیهای این مجموعه
1. این مجموعه که در گروه علوم اجتماعی حوزه معاونت پژوهشی مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام (س) استخراج و تنظیم شده، مشتمل بر دو بخش است.
2. در تنظیم قطعات منتخب داخلی هر یک از فصول و عنوانهای فرعی، ترتیب و توالی تاریخی صدور آنها از طرف حضرت امام ملاک بوده؛ نه توالی منطقی مطالب.
3. برای هر یک از قطعات منتخب، جمله یا عنوانی در نظر گرفته شده است که عبارت آن لزوماً عین عبارت حضرت امام نیست؛ بنابراین، محققان محترم توجه داشته باشند که این عنوانها نباید به حضرت امام منتسب گردد.
4. فهرست تفصیلی در پایان این مجموعه آورده شده که راهنمای مناسبی برای دسترسی به مطالب مورد نیاز محققان است.
در پایان، لازم می دانیم از تلاشهای بی شائبه آقایان: دکتر رامین خانبگی و محمود دارینی که تدوین این مجموعه با همّت آنان به ثمر رسیده است و همچنین کلیه افرادی که ما را در مراحل استخراج، تنظیم، نمونه خوانی،
کتابقومیت، ملیت و اندیشه فراملی از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه د
حروفچینی، ارزشیابی و غیره یاری داده اند تشکر کنیم.
معاونت پژوهشی
مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (س)
کتابقومیت، ملیت و اندیشه فراملی از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه ه