قدمت حوزه همدان
شهر همدان آثار تاریخی فراوانی دارد و قدمت آن به بیش از سه هزار سال برمی‌گردد. همدان شهری است که علما و بزرگان در آن‌جا حضور علمی و اجتماعی داشتند و به آن‌جا رفت و آمد می‌کردند. بوعلی سینا، در هزار سال پیش به مدت هفت سال در این شهر سکونت داشته و در آن‌جا به تدریس و تعلیم شاگردان مشغول بوده است. همین‌طور بدیع‌الزمان همدانی که عالمی بزرگ بود و شاگردان زیادی هم تربیت نمود، در همدان ساکن بوده است. شهر همدان آدم‌های چیزفهم زیاد دارد، به خاطر همین از قدیم به آن‌جا «همه‌دان» گفته‌اند که بعداً همدان شده است. به طور کلی این موضوع را می‌توان در بافت اجتماعی و فرهنگی شهر نیز مشاهده کرد. مذهب و علم در بیشتر محله‌های همدان رسوخ و نفوذ عمیق و علمی دارد و دارای مردم متدین و خوبی هم هست.
کتابپرتو آفتاب: خاطرات حضرت آیت الله حاج شیخ علی عراقچیصفحه 19
به همین خاطر حوزه علمیه همدان نیز سابقه طولانی دارد. آقای حاج میرزا احمد صابری همدانی که از علمای فعلی همدان و نماینده فعلی این استان در مجلس خبرگان رهبری است، تحقیق مفصلی را در تاریخ همدان و علمای آن انجام داده که جلد اولش به چاپ رسیده است. او به تاریخ دقیق تأسیس حوزه علمیه همدان و بزرگان آن آشنایی خوبی دارد و نظر ایشان این است که همدان در دوره‌های مختلف همواره مرکز علم و تحقیق و محل درس و بحث علمی بوده و عالمان زیادی از آن برخاسته‌اند.
مدرسه آخوند در همدان که امروزه بیشتر به نام مرحوم آخوند ملاعلی معصومی شهرت دارد، در واقع مؤسس آن عالم دیگری به نام آخوند اردکانی بوده است. قبر این عالم بزرگوار در مسجد جامع همدان می‌باشد. او از علمای باسواد همدان بود و این مدرسه را او بنا نهاده است. سال‌ها بعد که مرحوم ملاعلی معصومی در همدان ساکن شد و در این مدرسه تدریس کرد، کم‌کم به نام ایشان شهرت پیدا کرد.
در این باره مرحوم آقای عندلیب هم تحقیقاتی دارد ولی هنوز چاپ نشده است. البته در این مورد کتاب دیگری نیز نوشته شده است که چندان دقیق نیست؛ وقتی آن را مطالعه کردم دیدم مؤلفش اطلاعات چندانی از مسائل و تاریخ همدان ندارد و بعضی وقایع را اشتباهی نوشته است.
در ایام تحصیل بنده در همدان، چند مدرسه علمیه در این شهر وجود داشت. یکی از آن‌ها به مدرسه بزرگ معروف بود که به آن مدرسه زنگنه هم می‌گفتند که اغلب فضلای عالی‌مقام همدان در این مدرسه تعلیم و
کتابپرتو آفتاب: خاطرات حضرت آیت الله حاج شیخ علی عراقچیصفحه 20
تربیت یافتند. اخیراً این مدرسه بازسازی شده است. «زنگنه» نام طایفه‌ای از خوانین اطراف همدان یا اسم یکی از آنان است که در واقع بانی این مدرسه بوده و به نام وی معروف شده است. این مدرسه موقوفات فراوانی از قبیل مغازه‌های متعدد و املاک دارد که توسط بانی وقف و پیش‌بینی شده است. در دوره رضاخان تمام آن‌ها تصرف شد و مدرسه تبدیل به دبستان دخترانه دولتی شد؛ تا این‌که مدت‌ها گذشت و آیت‌الله بنی‌صدر آن را از دست دولت خارج کرد و مجدداً مدرسه علمیه و حوزه درس و بحث را به راه انداخت. اخیراً هم توسط آقای موسوی امام جمعه وقت همدان بازسازی شد و توسعه یافت.
چند مدرسه دیگر هم هست که در بین مردم به مدرسه کوچک معروف هستد. یکی مدرسه آخوند است که عرض کردم. دومی، مدرسه آقای دامغانی است که تازه ساخته شده است. مدرسه کوچک دیگری نیز بود که هم‌اکنون تنها حوض بزرگی از آن باقی مانده است. در میدان امام واقع در شهر همدان، حوضی است که می‌گویند این حوض در وسط آن مدرسه قرار داشته و بعداً در اثر احداث خیابان و میدان، ساختمان آن تخریب شده است.
علاوه بر این‌ها مدارس دیگری نیز در شهر همدان وجود داشت که به مرور زمان از بین رفتند و اکنون هیچ آثاری از آن‌ها نیست، ولی در کتب تاریخی اسامی آن‌ها ذکر شده است. در دوره‌های صفویه و قاجار چون مدارس دولتی و دانشگاه نبود و مراکز آموزشی منحصر به حوزه‌ها و مکتب‌‌خانه‌ها می‌شد، فرزندان اعیان، اشراف و شاهزادگان نیز در همین حوزه‌ها تحصیل می‌کردند. شما اگر به مدرسه چهارباغ اصفهان بروید در
کتابپرتو آفتاب: خاطرات حضرت آیت الله حاج شیخ علی عراقچیصفحه 21
آن‌جا حجره‌های مخصوص شاهزادگان صفوی و قاجار را مشاهده می‌کنید. حوزه همدان نیز این‌گونه بود. به یاد دارم فرد ثروتمندی به نام «معیر الممالک» در همدان بود که تحصیلات حوزوی داشت و عمامه هم گذاشته بود، جلسات سیاری نیز برگزار می‌کرد. منظور این‌که در حوزه، فقیر و غنی حضور داشتند، ولی بعداً که مدارس دولتی و دانشگاه وارد ایران شد، حوزه به فقرا اختصاص پیدا کرد.
کتابپرتو آفتاب: خاطرات حضرت آیت الله حاج شیخ علی عراقچیصفحه 22