مقام و اهمیت قاضی
قضاوت، مقامی منیع
در قانون اسلام به طوری به قضاوت و گرانی بار آن و بزرگی مقام قاضی اهمیت داده که در کمتر چیزی آنگونه سفارشها کرده، تا آنجا که حضرت امیرالمؤمنین(ع) به شریح قاضی می گوید تو در یک مجلسی نشستی که در آن مجلس نمی نشیند مگر پیغمبر یا وصی پیغمبر یا کسی که شقی باشد؛ و حضرت صادق(ع) می گوید از قضاوت احتراز کنید که آن مخصوص به پیشوای عالم به احکام قضاوت و عادل میان مسلمانان
کتابقضا و قضاوت در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 24
است؛ و در روایت است که قاضی بر لب جهنم است. با اینگونه سختگیریها قاضی را محدود کرده اند.(40)
* * *
قضاوت، منصبی جلیل
منصب قضاوت از مناصب جلیله ای است که از طرف خدای متعال، برای پیغمبر ـ صلی الله علیه و آله و از طرف او برای ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ و از طرف آنان برای فقیه جامع الشرایطی که می آید ثابت است. و مخفی نماند که قضاوت شأن بزرگی دارد و تحقیقاً وارد شده است که: «قاضی به درستی در پرتگاه جهنم قرار گرفته است». و از امیرالمؤمنین ـ علیه السلام است که فرمود: «ای شریح، جایگاهی نشسته ای که فقط پیغمبر یا وصی پیغمبر یا شقی در آنجا می نشیند». و از امام صادق ـ علیه السلام است که: «از حکومت بترسید زیرا حکومت فقط مال امامی است که عالم به قضاوت و عادل در مسلمین است، برای پیغمبر یا وصی پیغمبر است». و در روایتی است که: «کسی که در دو درهم به غیر آنچه که خدای عزّوجلّ نازل فرموده حکم نماید تحقیقاً کافر شده است». و در روایت دیگری است که: «زبان قاضی بین دو جمره از آتش است تا اینکه بین مردم قضاوت کند، پس یا در بهشت است و یا در آتش». و از امام صادق ـ علیه السلام است که فرموده: «قاضیها چهار قسم می باشند: سه قسم آنها در آتش و یک قسم در بهشت می باشد. مردی که به ظلم قضاوت می کند و حال آنکه می داند، این مرد در آتش است. و مردی که به ظلم قضاوت می کند و حال آنکه نمی داند، پس این مرد در آتش است. و مردی که به حق قضاوت می کند و حال آنکه
کتابقضا و قضاوت در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 25
نمی داند، پس این مرد در آتش است. و مردی که به حق قضاوت می کند و حال آنکه می داند، پس این مرد در بهشت است». و اگر قضاوت بر فتوا توقف داشته باشد خطر فتوا هم به آن ملحق می باشد. پس در حدیث صحیح است که امام باقر ـ علیه السلام فرموده: «کسی که برای مردم به غیر علم و هدایت الهی فتوا دهد، ملائکۀ رحمت و ملائکۀ عذاب او را لعنت می کنند و وزر کسی که به فتوای او عمل کرده، به او ملحق است».(41)
* * *
جایگاه خطیر قضاوت
عن إسحاقِ ابن عمارِ، عنْ ابِیعَبْدالله (ع) قال قٰالَ اَمیرُالمُؤْمنین ـ صَلَواتُ الله عَلیْهِ لِشُرَیْحٍ: یا شُرَیْحُ قَدْ جَلَسْتَ مَجْلِساً لا یَجْلِسُهُ (ماجلسه) إلاّ نَبیٌّ اَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ أوْ شَقیٌّ.
حضرت امیرالمؤمنین(ع) خطاب به شریح می فرماید: «تو بر مقام و منصبی قرار گرفته ای که جز نبی یا وصیّ نبی و یا شقی کسی بر آن قرار نمی گیرد».
و شریح چون نبی و وصی نبی نیست، شقی بوده است که بر مسند قضاوت نشسته است. شریح کسی است که در حدود 50 ـ 60 سال منصب قضاوت را در کوفه عهده دار بود، و از آن آخوندهایی که به واسطۀ تقرب به دستگاه معاویه حرفهایی زده و فتواهایی صادر کرده، و برخلاف حکومت اسلامی قیام کرده است. حضرت امیرالمؤمنین(ع) در دوران
کتابقضا و قضاوت در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 26
حکومت خود هم نتوانست او را عزل کند. رجاله نگذاشتند، و به عنوان اینکه «شیخین» او را نصب کرده اند و شما برخلاف آنان عمل نکنید، او را بر حکومت عدل آن حضرت تحمیل کردند. منتها حضرت نمی گذاشتند برخلاف قانون دادرسی کند.(42)
* * *
قضاوت، بیانگر وجهۀ جمهوری اسلامی
مسأله قضاوت یک مسأله بسیار خطیری است. شماها که قاضی هستید، بسیار برایتان خطرناک است. اگر ملاحظۀ روایات کرده باشید، می بینید که مسأله چقدر مشکل است. شما با اَعراض مردم، با جان مردم، با اموال مردم، سروکار دارید. چنانچه خدای نخواسته به طور دقیق؛ به طور شایسته عمل نشود، علاوه بر مسئولیت شرعیه نسبت به اصل قضیه، یک مسئولیت بزرگتری هم هست. و آن این است که شما قاضی در جمهوری اسلامی هستید، و ممکن است که جمهوری اسلامی در خطر بیفتد؛ یعنی وِجهه اش یک وِجهۀ ناشایسته ای بشود.(43)
20 / 7 / 58
* * *
اهمیت قضاوت در اسلام
قضا در اسلام از حیث اهمیت شاید در ردیف اول مسائل اسلام، و تعبیراتی هم که در لسان ائمه شده است، کشف از اهمیت بسیار می کند. و امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ به شریح می فرمایند که: یٰا شُرَیْحُ! قَدْ جَلَسْتَ مَجْلِساً لاٰ یَجْلِسُهُ اِلاّ نَبِیٌّ اَوْوَصِیّ نَبِیٍّ اَوْشَقِیٌّ. یا نبی باید متکفل قضا باشد و یا وصی نبی. یعنی کسی که نبی به او سفارش کرده باشد، از این دو که گذشت شقی است. یا مثلاً گفته شده است، اگر کسی نسبت به دو درهم قضاوت ناحق کند کافر است.(44)
10 / 1 / 59
کتابقضا و قضاوت در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 27
قضاوت، واجب کفایی
باید عرض کنم که این قضاوت در اسلام بسیار اهمیت دارد و بسیار خطرناک است. اهمیت دارد که تمشیت امور مردم و رفع ظلمها و مخالفتها و اینها با دست اینها باید بررسی بشود و مظلوم از ظالم ممتاز بشود و حق اجرا پیدا بکند و خطرناک است؛ برای اینکه چنانچه ـ خدای نخواسته ـ حکم برخلاف ما اَنزَلَ الله باشد، ولو در دو درهم، عَلیٰ حَدِّ الکُفْر و قاضی عَلیٰ شَفیرِ جَهَنَّم. بسیار خطرناک است، لکن امری است که واجب کفایی است و باید تکفل کرد. هر یک از اشخاصی که متصدی هستند اگر مجتهد عادل باشند، مستقلاً می توانند و چنانچه مجتهد نباشند، آنها به تعیین مجتهد ـ در یک زمانی که ما فاقد هستیم، افرادی که تمام جهات را مستجمع باشند، با تعیین مجتهد ـ تصدّی می کنند. نباید از کاری که اهمیت دارد شانه خالی کرد. کار، آنکه اهمیت دارد در نظر شارع مقدس، این را نمی توانیم ما از آن شانه خالی کنیم؛ واجب کفایی است. اگر شانه از زیرش خالی کردند، مورد مؤاخذه خواهند بود. باید تصدّی کرد. حتی در زمان بعضی از امرای سابق مثل خلفای بنی عباس و بنی امیّه و اینها، بعضی از اشخاص در خدمت آنها به حسب ظاهر می رفتند ـ و اشخاص بسیار صحیحی بودند ـ برای جلوگیری از بعضی مظالم. اینطور نیست که اگر یک حکومتی هم ظالم شد، کسی بداند که می تواند رفع ظلمی از مردم بکند، می تواند یک راه صحیحی را پیش بگیرد، بتواند از آن شانه خالی کند.(45)
25 / 5 / 59
* * *
قضاوت، امری مشکل ولی ارزنده
این کاری که شما در آن دخیل هستید، چه آقایانی که مقام قضاوت را دارند و چه آنهایی که مقام دادستانی را دارند و چه آنهایی که سر و کارشان با زندانیها و با این نحو زندانیهاست، این کار، کار بسیار مشکلی است و ارزنده. اما مشکل است برای اینکه مسأله قضاوت همیشه اینطور است
کتابقضا و قضاوت در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 28
که یک طرف ناراضی است، همچو نیست که دو نفر آدمی که با هم اختلاف دارند، اگر قاضی تشخیص داد که یکی از اینها مجرم است، مجرم هم روی موازین اسلامی تصدیق و صحبتی نکند. لااقل شاید در تمام افرادی که محاکمه می شوند و اینها محکوم می شوند محکومین ناراضی اند؛ چه محکومیت بحق باشد که ان شاءالله ، هست و چه ـ خدای نخواسته ـ محکومیت بناحق باشد. خوب، آنکه بناحق است صحیح است که ناراضی باشد، اما مسأله، مسأله مشکلی است. شمایی که متکفل این امر هستید و سروکارتان با یک همچو وضعیتی هست که در مقام قضاوت آنطوری است، بعدش هم وقتی منتهی می شود به حبس، وضعش آنطوری است که شما دارید می گویید، کار بسیار مشکلی است، لکن ارزنده است. می ارزد به اینکه انسان در کارهای مشکل که وارد می شود، به اشکالاتش هم یک قدری تن بدهد.
من الآن نمی توانم یک مسأله همچو شسته و رفته ای عرض کنم، لکن آنی که من عرض می کنم راجع به همۀ قضات که لابد اکثراً روحانیین هستند دیگر یا همه، یک مطلبی که راجع به قضاوت من عرض می کنم، این است که مسأله قضاوت یک مسأله ای است که در اسلام شاید در رأس مسائل باشد و سروکارش با جان مردم است، با مال مردم است، با نوامیس مردم است. این از مسائل بسیار مشکل و حلش هم بسیار مشکل. و شرایط قاضی هم خیلی زیاد [است] و ما امروز آنقدر قاضی که دارای همۀ شرایط باشد نداریم، ولی خوب، مشغولند به اینکه ان شاءالله تهیه کنند.(46)
19 / 1 / 60
* * *
قضاوت، امری شریف و خطرناک
کار، یک کار مهم شریفی است؛ برای اینکه هم قضاوت در عین حالی که
کتابقضا و قضاوت در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 29
بسیار شغل مهم شریفی است، لکن خوب، خطر برای قاضی دارد و مسأله خطرناکی است.(47)
19 / 1 / 60
* * *
قضاوت، بالاترین مسئولیت
آنها که متصدی امور قضایی هستند، توجه کنند به اینکه مسأله بسیار مشکل و مهمی و پرمسئولیتی برعهدۀ آنهاست. حتی مسئولیت قضیۀ قضا از همۀ مسئولیتهایی که در یک کشور هست بالاتر است؛ برای اینکه قاضیان، متصدی اموری هستند که جان مردم، مال مردم، نوامیس مردم، در گرو کارهای آنها و قضاوت آنهاست. و القَاضِی عَلیٰ شَفِیرِ جَهَنَّم.(48)
21 / 2 / 60
* * *
قضات، حافظ حیثیت اسلام
امروز مسئولیت آقایان قضات شرع بسیار سنگین است، چون هم باید حیثیت اسلام را حفظ کنند و هم حیثیت روحانیت را در نظر بگیرند. دشمنان اسلام با اشاعۀ دروغ و با بزرگ جلوه دادن نقاط ضعف شما تلاش می کنند حیثیت روحانیت را لکه دار کنند تا از نفوذی که روحانیت در پیشبرد اسلام دارد کاسته شود و آنها بتوانند اسلام را از بین ببرند و به مقاصد شوم خود برسند. امروز مسئولیت آقایان قضات از صدر اسلام هم مهمتر است، چون در صدر اسلام به قضات شرع نسبت به رعایت حقوق مردم سفارش می شد، اما امروز علاوه بر آن، حیثیت و کیان روحانیت هم مطرح است. از این رو، شما باید در اعمال و رفتار خود کاملاً دقت و مواظبت داشته باشید. البته شما صددرصد هم اسلامی عمل کنید، دشمنان اسلام دست از دروغ و اعتراض بر نخواهند داشت، چون آنها به اسلام و انقلاب عقیده ندارند. باید کاری کنید که آنها مصداق معینی از
کتابقضا و قضاوت در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 30
نقاط ضعف شما نداشته باشند.(49)
11 / 12 / 60
* * *
داشتن مسئولیت دنیوی و اخروی
قاضیهایی که جان و مال و ناموس مردم در قبضۀ آنها و تحت نظر آنهاست. آنها باید توجه بکنند، دقت بکنند و ملاحظه بکنند که مبادا یک وقت یک مظلومی را آنها به اسم ظالم به حبس بیندازند یا ـ خدای نخواسته ـ به اعدام. اینها در این دنیا مسئولیت دارند، اگر از زیر بار مسئولیت این دنیا فرار کنید، از زیربار مسئولیت خدا فرار نمی توانید بکنید. قاضی بر شفیر جهنم است؛ عَلیٰ شَفیر النّٰارِ او لب جهنم نشسته است. همه چیز مردم دست این قضات است، چه قضات دادگاههای انقلاب و چه قضات دادسراها و دادگستریها. باید توجه بکنند این قضات به اینکه اینها هم خدمتگزار هستند و کارشان بسیار حساس [است] و مسئولیتشان بسیار بزرگ و اگر ـ خدای نخواسته ـ لغزشی بکنند و جان یک مسلم، مال یک مسلم، ناموس یک مسلم به واسطۀ خطای آنها، به واسطۀ ـ خدای نخواسته ـ تعمد آنها آسیب ببیند، در این دنیا باید محاکمه بشوند و اگر اینجا فرار از محاکمه کردند، در بارگاه حق تعالی هیچ نمی توانند فرار کنند.(50)
17 / 5 / 61
* * *
رفع کمبود قاضی
امر مهم، مسأله قضاوت است. از اموری که شاید در کم امری اسلام آن قدر به آن توجه داشته است، مسأله قضاوت است و مسأله دادسراها و دادگاهها که سروکارشان با همه چیز مردم است. باید این معنا را من عرض کنم که قضاوت از اموری است که واجب است به طور کفایی و
کتابقضا و قضاوت در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 31
واجب کفایی؛ قبل از اینکه پیدا بشود به مقدار کفایت ، بر آحاد واجب است؛ یعنی، اگر یک قضاوتی زمین بماند یا یک جایی منحرفین وارد قضاوت بشوند، بر تمام کسانی که می توانند یا اجتهاداً یا تقلیداً قضاوت کنند، بر همۀ اینها واجب است که در قضاوت وارد بشوند و رفع احتیاج را بکنند. ما امروز وقتی که احتمال این معنا را بدهیم یا اینکه با آقایانی که متصدی امور قضایی و دادگاه هستند صحبت می کنیم، از این معنا [حرف می زنند ]که ما کم داریم قاضی، آن مقداری که لازم داریم کم است و اگر چنانچه در حبسها از این منحرفین یا محتمل الانحرافها باشند و نتوانسته اند آنها را رسیدگی کنند، برای کمبود قاضی است.(51)
31 / 5 / 61
* * *
قضاوت، تکفل مسئولیتی مهم
باید خیلی توجه بکنند آقایان قضات، آقایان دادستانها، کسانی که متکفل این امر مهم اسلامی هستند که مسئولیت این زیاد است و لازم هم هست که شما مسئولیت را به عهده بگیرید. باید وارد شد، لکن در یک امر بزرگی است، توجه بکنند که جان و مال و ناموس یک ملت در دست این قضات است و در دست این دادگاههاست و مسئول این مسائل هستند و باید تا آن مقداری که می توانند، تا آن مقداری که قدرت دارند، توجه بکنند به مصالح عمومی اسلام؛ نه آن که گناهکار است از او بگذرند، و نه آن که ـ خدای نخواسته ـ گناهکار نیست یک وقتی مبتلا بشود.(52)
31 / 5 / 61
* * *
قبول منصب قضا، تکلیف شرعی
شاید شما مطلع باشید با آنکه شارع مقدس به امر قضا آن همه اهتمام داشته است، در سابق برخلاف این حتی یک عدّه کمونیست هم قضاوت
کتابقضا و قضاوت در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 32
می کردند. و آقایان به خاطر اینکه این منصب بزرگ به دست بی تقواها نیفتد باید در این امر شرکت کنند. و ما تکلیف داریم که قضاوت و سایر جهات را حفظ کنیم، تا زمانی که جمهوری اسلامی در سیر خود قرار بگیرد، آنگاه علما به پست های خودشان که از همه شریفتر است برگردند.(53)
13 / 6 / 62
* * *
سفارش مؤکد اسلام
مسأله قضا یک مسأله مهمی است که سر و کارش با همۀ حیثیت کشور است و مسلمانان است. و آن قدری که اسلام دربارۀ قضا سفارش کرده است، شاید کمتر در چیزهای دیگر سفارش کرده باشد.(54)
8 / 5 / 64
* * *
سپردن قضاوت به اهلش
به قضات محترم در عصر حاضر و اعصار آینده وصیت می کنم که با درنظر گرفتن احادیثی که از معصومین ـ صلوات الله علیهم ـ در اهمیت قضا و خطر عظیمی که قضاوت دارد و توجه و نظر به آنچه دربارۀ قضاوت به غیر حق وارد شده است، این امر خطیر را تصدی نمایند و نگذارند این مقام به غیر اهلش سپرده شود. و کسانی که اهل هستند از تصدی این امر سرباز نزنند و به اشخاص غیر اهل میدان ندهند؛ و بدانند که همان طور که خطر این مقامْ بزرگ است اجر و فضل و ثواب آن نیز بزرگ است. و می دانند که تصدی قضا برای اهلش واجب کفایی است.(55)
15 / 3 / 68
کتابقضا و قضاوت در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 33