ماهیّت خیر و شر و چگونگی جعل آن
همۀ کمالات و خیرات از سنخ وجود است
حاق وجود، صادر از ذات الهی
تنزیه فیض حق از حدودات امکانی
برگشت شرور به حدود نه به اصل وجود
تعلق جعل ذاتی به خیرات و کمالات
شرور و نواقص مجعول بالعرض اند
بدان که در علوم عالیه به وضوح پیوسته که نظام وجود در اعلی مرتبۀ از کمال و خیریت و اقصی مدارج حسن و جمال است. و این به ضربی از برهان لمی به طریق اجمال، و طور دیگر از بیان به طور تفصیل، ثابت است؛ گرچه اطلاع بر تفصیل آن مختص به ذات منشی آن، تقدست اسماؤه، یا به وحی و تعلیم الهی است. و آنچه مناسب این اوراق است در این مقام آن است که... آنچه از سنخ کمال و جمال و خیریت است از اصل حقیقت وجود خارج نیست، زیرا که جز آن برای چیز دیگر تحققی نیست؛ و معلوم است مقابل حقیقت وجود عدم یا ماهیت است، که هیچیک به حسب ذات و خودی خود چیزی نیستند و بهایی ندارند و بطلان صرف یا اعتبار صرف اند، و تا متنور به نور وجود و ظاهر به ظهور آن نشوند اصلاً ثبوتی برای آنها نیست ـ نه ثبوت در ذات، و نه در صفات و آثار؛ و آن گاه که ظل وجود بر سر آنها سایه افکند و دست رحمت واسعه به روی آنها کشیده شده، هر یک دارای ظهوری و خاصیت و آثاری
کتابعدل الهی از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 127
شوند؛ پس، کلیۀ کمالات از پرتو جمال جمیل علی الاطلاق است و تجلی نور مقدس کامل مطلق است، و دیگر موجودات را از خود چیزی نیست و فقر محض و لاشی ء مطلق اند؛ پس، کلیۀ کمالات از اوست و به او راجع است.
و نیز در محل خود مقرر شده که آنچه از ذات مقدس صادر است، اصل حاق وجود و صرف متن هستی است بدون آنکه محدود به حدود عدمیه و ماهویه باشد، زیرا که عدم و ماهیت غیر صادر، و محدودیت در فیض از محدودیت مفیض خواهد بود؛ و هر کس که کیفیت افاضه و فیض را به طوری که اهل معرفت بیان نمودند بداند، خواهد تصدیق کرد که در فیض باری به هیچ وجه تحدید و تقیید تصور نخواهد شد؛ پس چنانچه ذات مقدس را تنزیه از نقص و امکان و محدودیت باید نمود، فیض مقدس او را نیز از کلیۀ حدودات امکانیه و امکانات راجعه به ماهیات و تقییدات راجعه به حدود و نقایص تنزیه و تقدیس باید نمود؛ پس فیض او که ظل جمیل مطلق است جمیل مطلق و جمال تام و کمال تام است؛ فهو جمیل فی ذاته و صفاته و افعاله؛ و جز اصل وجود متعلق جعل و ایجاد نخواهد بود.
و نیز در محل خود مبرهن است که جمیع این شرور و اخترام و هلاک و امراض و حوادث غریبۀ مهلکه و موذیات و جز آنها، که در این عالم طبیعت و تنگنای هاویۀ مظلمه است، از تصادمات و تضاد بین موجودات است، نه به جهات موجودیه، بلکه به واسطۀ نقص در نشئه و تنگنایی مقار آنهاست؛ و این به حدود و نقایص رجوع شود که بکلی از حیطۀ نور جعل خارج و در حقیقت دون جعل
کتابعدل الهی از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 128
است. اصل حقیقت نور وجود است که بری از جمیع شرور و عیوب و نواقص است؛ و اما نقایص و شرور و اشیای ضاره و موذیه به جهات نقص و ضرر گرچه مورد جعل بالذات نیستند، ولی بالعرض مورد جعل اند، که به حسب نظر بحثی و برهانی، زیرا که اگر اصل عالم طبیعت متحقق نشود و به جهات وجودیه متعلق جعل نشود، [نقایص و شرور در آن متحقق نبود] چنانچه نفع و خیر و کمال در آن متحقق نبود؛ زیرا این قبیل از اعدام، اعدام مطلقه نیستند، بلکه اعدام مضافه هستند که به تبع ملکات یک تحقق بالعرض برای آنها هست؛ و قضیۀ منعقدۀ از آنها قضیۀ معدوله یا موجبۀ سالبة المحمول است، نه سالبۀ محصله.
بالجمله، آنچه بالذات متعلق خلقت و مورد جعل الهی است خیرات و کمالات است، و تخلل شرور و مضار و غیر آن در قضای الهی به تبعیت و انجرار است. و اشاره به مقام اول فرموده در آیۀ شریفۀ ما اصابک من حسنة فمن الله و ما اصابک من سیئة فمن نفسک. و به مقام دوم در آیۀ شریفۀ قل کل من عندالله . و در آیات شریفه و احادیث اهل بیت عصمت (ع) به این دو اعتبار بسیار اشاره فرموده اند. از آن جمله در این حدیث شریف که فرمود خیر و شر هر دو متعلق جعل و خلقت هستند.(78)
* * *
انتساب تمام خیرات به حق تعالی
حق تعالی چون صرف کمال و خیریت و جمال و بهاء است، از این جهت آنچه از ناحیۀ مقدسۀ اوست کمال و خیریت است، بلکه نظام وجود و حقیقت هستی، در غیب و شهود، عین کمال و اصل
کتابعدل الهی از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 129
تمامیت و جمال است؛ و آنچه نقص و رذیله و شر و وبال است به عدم و تعین راجع و از لوازم ماهیت است که متعلق جعل و مفاض از حق نیست؛ بلکه شروری که در عالم طبیعت و نشئۀ تنگ ملک می باشد از تضاد بین موجودات و تنگنایی عالم دنیاست، و تضاد بین آنها متعلق جعل نشود. پس، آنچه از خیرات و کمالات و حسنات است از حق است؛ و آنچه نقص و شر و معصیت است از خلق است؛ چنانچه فرموده: ما اصابک من حسنة فمن الله و ما اصابک من سیئة فمن نفسک. پس، جمیع سعادات دنیاویه و اخراویه و جمیع خیرات ملکیه و ملکوتیه از سرچشمۀ خیرات و سعادات افاضه شده؛ و جمیع شقاوتهای دنیا و آخرت و شرور این عالم و عالم دیگر از قصور ذاتی و نقصان خود موجودات است. و آنچه معروف است که سعادت و شقاوت متعلق جعل جاعل نیست بلکه ذاتی اشیاست، در جانب سعادت بی اصل است، چه که سعادت مجعول و مفاض از جانب حق است، و ذاتی از هر ذوات و ماهیتی از ماهیات را سعادتی نیست، بلکه هلاک محض و شقاوت تام به حیثیت ماهیت رجوع کند. و در جانب شقاوت صحیح است؛ زیرا که شقاوت به ماهیت راجع و غیر مجعول است، برای آنکه دون مرتبۀ جعل است.(79)
* * *
کتابعدل الهی از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 130