ارکان و شرایط توبه

‏‏ارکان و شرایط توبه‏

‏‏ ‏

‏‏پشیمانی و عزم بر‏‎ ‎‏عدم تکرار‏

‏‏بدان که از برای توبۀ کامله ارکان و شرایطی است که تا آن ها محقق‏‎ ‎‏نشود، توبۀ صحیحه حاصل نشود. و ما به ذکر عمدۀ آنها که لازم‏‎ ‎‏است می پردازیم.‏

‏‏     یکی از آنها، که رکن رکین اوست، ندامت و پشیمانی است از‏‎ ‎‏گناهان و تقصیرات گذشته؛ و دیگر، عزم بر برگشت ننمودن بر آن‏‎ ‎‏است همیشه. و این دو در حقیقت محقق اصل حقیقت توبه و به‏‎ ‎‏منزلۀ مقومات ذاتیۀ آن است.(153)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏کلام امیرالمؤمنین‏‎ ‎‏علیه السلام پیرامون‏‎ ‎‏توبه‏

‏‏شرح کلام‏‎ ‎‏امیرالمؤمنین‏‎ ‎‏علیه السلام‏

‏‏عمدۀ شرایط کمال نیز دو امر است. و ما در این باب می پردازیم به‏‎ ‎‏ذکر کلام شریف حضرت مولی الموالی، زیرا که آن در حقیقت از‏‎ ‎‏جوامع کلم و کلام ملوک و ملوک کلام است.‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‏‏     ‏‏روی فی نهج البلاغة ان قائلاً قال بحضرته ـ علیه السلام:‏‎ ‎‏استغفرالله . فقال له: ثکلتک امک! أتدری ما الاستغفار؟ ان الاستغفار درجة العلیین؛‏‎ ‎‏و هو اسم واقع علی ستة معان: اولها الندم علی ما مضی. و الثانی العزم علی ترک‏‎ ‎‏العود الیه ابداً. و الثالث ان تؤدی الی المخلوقین حقوقهم حتی تلقی الله سبحانه‏‎ ‎‏املس لیس علیک تبعة. و الرابع ان تعمد الی کل فریضة علیک ضیعتها فتؤدی حقها.‏‎ ‎‏والخامس ان تعمد الی اللحم الذی نبت علی السحت، فتذیبه بالاحزان حتی تلصق‏‎ ‎‏الجلد بالعظم و ینشأ بینهما لحم جدید. والسادس ان تذیق الجسم الم الطاعة کما‏‎ ‎‏اذقته حلاوة المعصیة.‏‎[1]‎

‏‏     ‏‏جناب سید جلیل القدر، السید الرضی ـ رضی الله عنه ـ در نهج‏‎ ‎‏البلاغه روایت فرمود که «همانا گوینده ای در محضر حضرت امیر‏‎ ‎‏ـ علیه السلام ـ گفت: "استغفرالله ." پس فرمود به او: "مادرت در‏‎ ‎‏عزایت گریه کناد، آیا می دانی چیست استغفار؟ همانا استغفار‏‎ ‎‏درجۀ علیین است. و آن اسمی است که واقع می شود بر شش‏‎ ‎‏معنی. اول آنها پشیمانی بر گذشته است. دوم، عزم بر برگشت‏‎ ‎‏ننمودن است به سوی آن همیشگی. سوم، ادا کنی به سوی مخلوق‏‎ ‎‏حق آنها را تا ملاقات کنی خدای سبحان را پاکیزه که نبوده باشد بر‏‎ ‎‏تو دنباله ای. (یعنی حقی از کسی به عهدۀ تو نباشد.) چهارم، آنکه‏‎ ‎‏روی آوری به سوی هر فریضه که بر تو است که ضایع کردی آن را،‏‎ ‎‏پس ادا کنی حق آن را. پنجم، روی آوری به سوی گوشتی که روییده‏‎ ‎‏شده است بر حرام، پس آب کنی آن را به اندوهها تا بچسبد گوشت‏‎ ‎‏به استخوان و روییده شود بین آنها گوشت تازه. ششم، آن که‏‎ ‎‏بچشانی جسم را درد فرمانبرداری، چنانچه چشاندی آن را‏‎ ‎‏شیرینی نافرمانی."»‏

‏‏     این حدیث شریف مشتمل است اولاً بر دو رکن توبه که‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏«پشیمانی» و «عزم بر عدم عود» است. و پس از آن، بر دو شرط‏‎ ‎‏مهم قبول آن که «رد حقوق مخلوق» و «رد حقوق خالق» است.‏‎ ‎‏انسان به مجرد آنکه گفت توبه کردم، از او پذیرفته نمی شود. انسان‏‎ ‎‏تائب آن است که هرچه از مردم بناحق برده رد به آنها کند؛ و اگر‏‎ ‎‏حقوق دیگری از آنها در عهدۀ اوست، و ممکن است تأدیه یا‏‎ ‎‏صاحبش را راضی نماید، قیام به آن کند. و هر چه از فرایض الهیه‏‎ ‎‏ترک کرده، قضا کند یا تأدیه نماید؛ و اگر تمام آنها را ممکنش‏‎ ‎‏نیست، قیام به مقدار امکان کند. بداند که اینها حقوقی است که از‏‎ ‎‏برای هر یک از آنها مُطالبی است، و در نشئۀ دیگر از او به اشق‏‎ ‎‏احوال ‏‏[‏‏مطالبه‏‎ ‎‏]‏‏می کنند؛ و در آن عالم راهی برای تأدیۀ آنها ندارد‏‎ ‎‏جز آنکه حمل بار گناهان دیگران را کند و رد اعمال حسنۀ خود را‏‎ ‎‏نماید. پس، در آن وقت بیچاره و بدبخت می شود و راهی برای‏‎ ‎‏خلاص و چاره برای استخلاص ندارد.(154)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ادای حقوق الله ‏

‏‏توبه شرایطی دارد که تا آن شرایط تحقق پیدا نکند، خدای تبارک و‏‎ ‎‏تعالی قبول نمی کند. آنچه بی شرطْ خدای تبارک و تعالی قبول می کند‏‎ ‎‏آن چیزهایی است که مربوط به حقوق الله است: کسی نماز نخوانده،‏‎ ‎‏کسی روزه نگرفته، کسی حج نرفته است، اینها چیزهایی است که اگر‏‎ ‎‏توبه بکند، شرطی ندارد، توبه اش را قبول می کند. و اما حقوق ناس ـ‏‎ ‎‏حقوق ناس را، توبه اش را تا این حق رد نشود قبول نمی کند.‏‏(155)‏

‏‏13 / 11 / 57 ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ادای حقوق مردم‏

‏‏توبه پیش خدا هم قبول نیست مگر اینکه آن چیزهایی که مربوط به‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏حقوق مردم است رد بشود. اگر یک کسی یک کسی را کُشت و بعد‏‎ ‎‏بگوید من توبه کردم این توبه قبول نیست، باید این را که کشته است‏‎ ‎‏جبران بکند؛ وقتی جبران کرد، آن وقت پیش خدا هم وقتی توبه‏‎ ‎‏بکند قبول است.(156)‏

‏‏22 / 8 / 57 ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏شرایط کمال توبه‏

‏‏جبران گناه با‏‎ ‎‏عبادت و ریاضت‏‏ ‏

‏‏و اما آن دو امر دیگر که جناب امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ فرموده‏‎ ‎‏است از شرایط کمال توبه و توبۀ کامله است؛ نه آنکه توبه بدون‏‎ ‎‏آنها تحقق پیدا نمی کند یا قبول نمی شود، بلکه توبه بدون آنها کامل‏‎ ‎‏نیست.‏

‏‏     ‏‏بدان که از برای هر یک از منازل سالکان مراتبی است که به‏‎ ‎‏حسب حالات قلوب آنها فرق می کند. شخص تائب اگر بخواهد به‏‎ ‎‏مرتبۀ کمال آن نایل شود، باید تدارک تروک را که کرد ـ یعنی آنچه‏‎ ‎‏را که ترک کرده بود تدارک کرد ـ تدارک حظوظ را نیز بکند. یعنی‏‎ ‎‏حظوظ نفسانیه ای که در ایام معاصی برای او حاصل شده بود باید‏‎ ‎‏تدارک کند. و آن به این نحو صورت پذیرد که آثار جسمیه و روحیه‏‎ ‎‏که در مملکت او حاصل شده بود از معاصی، در صدد برآید که از‏‎ ‎‏آن بکلی حک نماید تا نفس به صقالت اولیه و روحانیت فطریۀ‏‎ ‎‏خود عود کند و تصفیۀ کامله از برای او حاصل آید... پس بر سالک‏‎ ‎‏راه آخرت و تائب از معاصی لازم است که الم ریاضت و عبادت را‏‎ ‎‏به ذائقۀ روح بچشاند؛ و اگر شبی در معصیت و عشرت به سر برده،‏‎ ‎‏تدارک آن شب را بکند به قیام به عبادت خدا؛ و اگر روزی را به‏‎ ‎‏لذات طبیعیه نفس را مشغول کرده، به صیام و مناسک مناسبه‏‎ ‎‏جبران کند؛ تا نفس بکلی از آثار و تبعات آن، که حصول تعلقات و‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏رسوخ محبت به دنیاست، پاک و پاکیزه شود. البته توبه در این‏‎ ‎‏صورت کاملتر می شود و نورانیت فطریۀ نفس عود می کند. و‏‎ ‎‏پیوسته در خلال اشتغال به این امور تفکر و تدبر کند در نتایج‏‎ ‎‏معاصی و شدت بأس حق تعالی و دقت میزان اعمال و شدت‏‎ ‎‏عذاب عالم برزخ و قیامت؛ و بفهمد و به نفس و قلب بفهماند که‏‎ ‎‏تمام اینها نتایج و صور این اعمال قبیحه و مخالفتهای با مالک‏‎ ‎‏الملوک است.(157)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏رستگاری بر اثر‏‎ ‎‏توبه و ایمان و عمل‏‎ ‎‏صالح‏

‏‏مردم مطلقاً به اعمال خود گرفتارند و مؤاخذ در زشتیها هستند؛‏‎ ‎‏مگر آنهایی که ایمان آورند و توبه از گناهان کنند و عمل صالح به جا‏‎ ‎‏آورند. و این سه در هر کس جمع شود، رستگار و مورد الطاف‏‎ ‎‏خداوند است و در پیشگاه مقدس حق محترم است، و سیئات و‏‎ ‎‏گناهان‏‏] ‏‏او‏‏]‏‏ مبدل به حسنات شود.(158)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏زمان پذیرش توبه‏

‏‏اگر در حدیث دیدی یا شنیدی که حق تعالی بر این امت تفضل‏‎ ‎‏فرموده و توبۀ آنها را تا قبل از وقت معاینۀ آثار مرگ یا خود آن قبول‏‎ ‎‏می فرماید، صحیح است؛ ولی هیهات که در آن وقت توبه از انسان‏‎ ‎‏متمشی شود. مگر توبه لفظ است! قیام به امر توبه زحمت دارد؛‏‎ ‎‏برگشت و عزم بر برگشت نکردن ریاضات علمیه و عملیه لازم‏‎ ‎‏دارد، والا خود بخود انسان نادر اتفاق می افتد که در فکر توبه بیفتد‏‎ ‎‏یا موفق به آن شود؛ یا اگر شد بتواند به شرایط صحت و قبول آن، یا‏‎ ‎‏به شرایط کمال آن، قیام کند. چه بسا باشد که قبل از فکر توبه یا‏‎ ‎‏عملی کردن آن، اجل مهلت ندهد، و انسان را با بار معاصی سنگین‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏و ظلمت بی پایان گناهان از این نشئه منتقل نماید. آن وقت خدا‏‎ ‎‏می داند که به چه گرفتاریها و بدبختیها دچار می شود.(159)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏نقش علم و جهل‏‎ ‎‏در پذیرش توبه‏

‏‏در روایتی هست که وقتی که نفَس به اینجا رسید، یا نفَس به اینجا‏‎ ‎‏رسید و اشاره به حلقوم کرد، عالِم دیگر برایش توبه نیست!‏‎[2]‎‏ برای‏‎ ‎‏اینکه در آیۀ شریفه فرموده است که آنهایی که عمل می کنند‏‎ ‎‏«بِجَهالَةٍ»، آنها برایشان توبه است.‏‎[3]‎‏(160)‏

‏‏بین 1344 تا شهریور 1346‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏وجود امکان توبه‏‎ ‎‏برای همه‏

‏‏برای هر کس، هر کار بکند، جای توبه هست. درِ توبه باز است.‏‎ ‎‏رحمت خدا واسع است. شما توبه کن و یک قدم طرف خدا برو و‏‎ ‎‏پشت به هوای نفسانی بکن، خداوند می پذیرد تو را. آبروی تو را‏‎ ‎‏اعاده می دهد. حیثیت تو را اعاده می دهد.(161)‏

‏‏1 / 4 / 60 ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏توفیق توبه بر اثر‏‎ ‎‏قابلیّت‏

‏‏اسلام درِ رحمتش باز است به روی همۀ مردم. در تاریخ است که‏‎ ‎‏یزید از حضرت سجّاد پرسید که من توبه می توانم بکنم؟. ایشان‏‎ ‎‏فرمودند که بله، در توبه باز است. خوب، یزیدی که آن جنایتها را‏‎ ‎‏کرده است‏‏[‏‏...‏‏]‏‏ منتها بعد حضرت سجّاد به حضرت زینب، که به‏‎ ‎‏ایشان عرض کردند آخر این چه هست؛ گفت این موفق به توبه‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏نمی شود! اگر توبه بکند قبول است. یک کسی پیغمبر را هم بکشد‏‎ ‎‏توبه بکند قبول است؛ اما موفق به توبه نمی شود. ومن هم احتمال‏‎ ‎‏می دهم که این آقایان موفق به توبه نشوند! جدیت کنند؛ الآن وقت‏‎ ‎‏هست؛ وقت باقی است. تا آن وقتی که پایتان را به گور وارد می کنند‏‎ ‎‏در توبه باز است. رحمت خدا واسع است.(162)‏

‏‏25 / 3 / 60 ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏قیام بر ضدّ خدا و‏‎ ‎‏احکام خدا مانع‏‎ ‎‏توفیق توبه‏

‏‏آن کسی که بر ضد خدا قیام کند، بر ضد احکام خدا قیام کند، آن کسی‏‎ ‎‏که خیانت کند بر اسلام، خیانت کند بر مملکت مسلمین، عاقبتش این‏‎ ‎‏است. و این عاقبت سهلی است؛ عاقبتهای بالاتر در کار هست. این‏‎ ‎‏الآن بهشتش این است که در دنیا باشد با همۀ نکبت! این موفق به توبه‏‎ ‎‏نخواهد شد. من نمی گویم نباید بشود اما نخواهد شد! حضرت‏‎ ‎‏سجاد ـ سلام الله علیه ـ از قراری که منقول است به یزید یاد داد که از‏‎ ‎‏چه راه توبه کن. حضرت می گویند: حضرت زینب فرمود، آخر به‏‎ ‎‏این!؟‏‏[‏‏امام سجاد پاسخ فرمودند‏‏]‏‏این موفق نمی شود به توبه. کسی که‏‎ ‎‏امام را بکشد موفق به توبه نمی شود. اگر موفق می شد به توبۀ صحیح،‏‎ ‎‏قبول می کرد خدا لکن نمی شود. یعنی قلب جوری می شود، قلب‏‎ ‎‏انسان طوری می شود که دیگر برای انسان امکان ندارد آن قلب را از‏‎ ‎‏آن طبعی که برایش واقع شده است، از آن ظلمتی که برایش واقع شده‏‎ ‎‏است، بتواند نجات بدهد.‏‏(163)‏

‏‏14 / 12 / 57 ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏سیاهی دل بر اثر‏‎ ‎‏کارهای زشت‏

‏‏خدا همچو قلبهای اینها را ـ در آن ـ مُهر زده است و سیاه کرده است‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏به واسطۀ اعمال خودشان، که اینها دیگر قابل اصلاح نیستند. هیچ‏‎ ‎‏قابل نیستند. اینها دیگر نمی توانند اصلاً توبه کنند.(164)‏

‏‏6 / 8 / 59‏

‎

‏‎ ‎

‏‎

• . نهج البلاغه، حکمت 409.
• . عن أبی جعفر(ع) قال: «إذا بلغت النفس هذه و أهوی بیده إلی حنجرته لم یکن للعالم توبة و کانت للجاهل توبة.» بحارالأنوار، ج 6، ص 32، کتاب العدل و المعاد، «باب التوبة و انواعها و شرائطها»، ح 44.
• . اشاره به آیۀ «اِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی الله ِ لِلَّذینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجِهالَةٍ.» (نساء/ 17).