ویژگی های عارف

‏‏ویژگی های عارف‏

‏‏ابن سینا، در نمط نهم به بررسی و معرّفی‏‎ ‎‏عرفا و حالات و ویژگی های آنان پرداخته، و‏

‏‎ ‎‏معتقد است عرفا حالاتی دارند که در غیر آنان یافت نمی شود؛ زیرا آنان از‏‎ ‎‏انیّت خود به در آمده و به عالم قدس و تجرّد راه یافته اند، از این رو حالات‏‎ ‎‏و گفته های آنان برای بیگانگان ملموس و مفهوم نخواهد بود. همچنان که‏‎ ‎‏امام نیز در ره عشق توصیه می کند که:‏

‏‏     ‏‏سعی کن اگر اهلش نیستی و نشدی، انکار مقامات عارفین و صالحین را‏‎ ‎‏نکنی و معاندت با آنان را از وظایف دینی نشمری، بسیاری از آنچه آنان‏
‏‎

‏‏    ‏‏از نظر ابن سینا، هدف عارف فقط حق تعالی است پس، عرفان نیز ذاتاً‏‎ ‎‏مطلوب او نخواهد بود و امید و ترس عارف فقط و فقط از خداوند است،‏‎ ‎‏و به این ترتیب تنها مؤثر در وجود او حق تعالی است؛ زیرا در غیر‏‎ ‎‏این صورت «حق» بذاته هدف نخواهد بود. ‏‏العارف یریدُ الحق الاوّل.‏‎[2]‎

‏‏    ‏‏و امام نیز می گویند:‏

‏‏     ‏‏«انباشتن علوم گرچه علم شرایع و توحید باشد، از حجب نمی کاهد بلکه‏‎ ‎‏افزایش دهد و از حجب صغار او را به حجب کبار می کشاند» ‏‏و در ادامه‏‎ ‎‏می فرماید: ‏‏«نمی گویم از علم و عرفان و فلسفه بگریز و با جهل عمر بگذران‏‎ ‎‏که این انحراف است می گویم کوشش و مجاهده کن که انگیزه الهی و برای‏‎ ‎‏دوست باشد و اگر عرضه کنی برای خدا و تربیت بندگان او باشد، نه برای ریا‏‎ ‎‏و خودنمایی»‏‎[3]‎

‏‏    ‏‏عارف از دیدگاه شیخ الرئیس، صاحب اراده ای قوی است، و اراده‏‎ ‎‏حالتی است که بر شخصیتی عارض می گردد که به یقین برهانی مستبصر‏‎ ‎‏گردیده و با ایمان قلبی به مقام «طمأنینه» و «سکینه» رسیده است.‏

‏‏     ‏‏اول درجات حرکات العارفین ما یسمّونَهُ هُم الاِرادِه و هُوَ یَعْتَری‏‎ ‎‏المُسْتَبْصِرْ بالیقین البرهانی اَوِ الساکن النفس الی العَقْدِ الایمانی... .‏‎[4]‎

‏
‏‎

‏‏    ‏‏1ـ دور ساختن غیر حق (چه موانع درونی و چه موانع بیرونی)؛‏

‏‏     2ـ نفس اماره را تابع نفس مطمئنه بسازد تا از توهّمات رهایی یابد؛‏

‏‏     3ـ لطیف ساختن درون خویش برای تنبّه و آگاهی و قابلیت پذیرش‏‎ ‎‏حالات و مواجید الهی بنابراین، عارف از دید ابن سینا همواره به ریاضت و‏‎ ‎‏کسب آگاهی نیازمند است، بدین ترتیب ملازمت علم و عمل از اهمّ‏‎ ‎‏اموری است که عارف بدان توجه دارد و در اثر این ملازمت، نفس عارف‏‎ ‎‏تقویت می گردد و آمادگی بیشتری برای پذیرش و فهم حقایق می یابد؛ تا‏‎ ‎‏آنجا پیش می رود که اتصال به جناب حق برایش ملکه می شود، و معارفه و‏‎ ‎‏مصاحبت برای او دائمی می شود و او به بهجت و سرور می رسد، گرچه‏‎ ‎‏در ابتدا سرور راه پیدا و آشکار است؛ امّا کم کم به مقامی می رسد که کمتر‏‎ ‎‏شعف و سرور او ظهور بیرونی می یابد.‏

‏‏     چنین عارفی خود را پیوسته در محضر حق می بیند و حضور معبود‏‎ ‎‏خویش را حس می کند و به نشاطی وصف ناشدنی نایل می آید. وقتی لب‏‎ ‎‏به سخن می گشاید از رازی پرده برمی دارد و می گوید:‏

‏‏     ‏‏«عالم محضر خداست» یا «فالعالم مجلس حضور الحق و الموجودات‏‎ ‎‏حضّار مجلسه»‏‎[6]‎

‏‏    ‏‏چنین عارفی خود را آیینه ای می بیند که منعکس کننده صورت حق‏
‏‎

‏‏     از نظر امام، چنین انسانی به فرایض دینی و عبادات حق تعالی به چشم‏‎ ‎‏ادای تکلیف نمی نگرد، بلکه نماز در نظر او راز و نیازی است عاشقانه که‏‎ ‎‏با محبوب و خالق خود دارد؛ از این رو شیرین ترین و گواراترین حالات‏‎ ‎‏برای او، زمان گفتگو و مناجات و امتثال اوامر محبوب است.‏

‏‏     دیگر از ویژگیهای عارف شجاعت است، عارف شجاع است ‏‏العارفُ‏‎ ‎‏شجاعٌ‏‎[8]‎‏ چرا که جز از خدا، از هیچ کس ترس ندارد. چنانکه دیدیم که امام‏‎ ‎‏امت با آگاهی تمام از قدرت اقتصادی، نفوذ سیاسی و توان نظامی امریکا‏‎ ‎‏به صراحت فرمودند که: «امریکا هیچ غلطی نمی تواند بکند».‏‎[9]‎‏ عارف با‏‎ ‎‏همه وجود خویش این اصل توحیدی را درک و لمس کرده که: ‏‏لا مُؤثر فی‏‎ ‎‏الوجُودِ الاّ اللّه ‏‏، همه قدرتها به قدرت خداوند بازگشت دارد و قدرت مطلق‏‎ ‎‏تنها از آنِ اوست. امام که این باور در عمق دل و جان و ضمیر ایشان رسوخ‏‎ ‎‏کرده بود، حتی در سخت ترین اوضاع و دشوارترین شرایط از هیچ مانع و‏‎ ‎‏رادعی واهمه نداشتند و با طمأنینه قلب می گفتند که ما باید احکام اسلام‏‎ ‎‏را پیاده کنیم، قدرت مهیب امریکا از نگاه مؤمن راستینی همچون امام،‏‎ ‎‏پوچ و تهی است، و دستیابی به چنین بینشی جز با تهذیب نفس و ذوب در‏‎ ‎‏اسلام و اعتقاد خدشه ناپذیر به قدرت مطلق ذات حق میسر نیست.‏

‏‏     عارف، مجاهد است. از سویی با نفس خود در جهاد است که جهاد‏‎ ‎‏اکبرش گفته اند، و از سوی دیگر با دشمنان خدا و ستمگران روزگار در‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     ویژگی دیگر عارف، کینه ناورزیدن و کینه توز نبودن است ‏‏صفاحٌ للذنوب‏‎ ‎‏و کیف لا و نفَسه اکبر من اَنْ تخرجها ذلة بَشَرْ؛‏‎[10]‎‏ زیرا که عارف چنان دل با خدا و‏‎ ‎‏رو با خدا دارد که خاطرۀ تلخی از کسی در دل او جا نمی گیرد. سالک‏‎ ‎‏الی اللّه ، هنگامی که چشمه های معرفت بر دل و جان او روان شد و افق‏‎ ‎‏«حال» به رویش گشوده گردید، خود را نیز از یاد می برد تا چه رسد به‏‎ ‎‏دیگران و بدکرداریهای آنان ‏‏نسّاء للأحقاد و کیف لا و ذکره مشغول بالحق‏‎[11]‎‎ ‎‏سیطره حق بر جان و دل عارف چنان حاکم است و چنان در حرم و حریم‏‎ ‎‏دل او مستقر است که جایی برای یاد دیگری نمی گذارد. این ویژگی نیز در‏‎ ‎‏همه رفتار و کردار امام نمایان بود، و برای ما به اقتضای نزدیکی با ایشان،‏‎ ‎‏بیشتر ملموس و محسوس بود. به عنوان نمونه، به خاطره ای اشاره می کنم‏‎ ‎‏که نامه ای سرا پا دشنام به ایشان برای درج در روزنامه های خارجی در‏‎ ‎‏یکی از مرزهای خروجی کشور کشف و حامل آن بازداشت گردیده بود.‏‎ ‎‏متعاقب این امر، شخصی برای وساطت و آزادیِ حامل نامه رجوع کرد.‏‎ ‎‏وقتی امام نامه را خواندند، فرمودند: رهایش کنید، دلش خواسته به من‏‎ ‎‏دشنام گوید. گفته شد: به حزب اللّه و مقدسات مردم اهانت کرده است.‏‎ ‎‏امام فرمودند: من از آنچه مربوط به خودم است گذشت کردم. ایشان حتی‏‎ ‎‏اجازه بدگویی درباره بدترین افراد را هم در محضر خود نمی دادند.‏

‏‏     ویژگی دیگر عارف، انقطاع از دنیا است. ‏‏ثم، انّهُ لیغیب عن نفسه فیلحظُ‏
‏‎

‏‏     ابوعلی سینا پس از بیان ویژگیهای عارف می افزاید:‏

‏‏     عارف، با این خصایص به چنان لطافت روحی و فکری دست می یابد‏‎ ‎‏که به هر چیز بنگرد نشان از حق در آن می بیند، و در این مقام است که‏‎ ‎‏«سالک الی اللّه چیزی را نمی بیند مگر آنکه خدا را با آن و در آن و پیش از‏‎ ‎‏آن و پس از آن می بیند»؛‏‎[13]‎‏ زیرا که دیگر هیچ شیئی مانع و حایل و حجابِ‏‎ ‎
‏‎

‏‏     او در این مقام، همه پدیده ها و آفریده ها را همراه با پدید آورنده و‏‎ ‎‏آفریننده آنها می بیند و همه را جلوه های صفات و اسمای الهی می داند. از‏‎ ‎‏این رو همه آنها را که نشانه های خداوندند دوست می دارد، و چون خدا را‏‎ ‎‏دوست می دارد خدمت به خلق خدا را بر خود تکلیف می داند و مایۀ‏‎ ‎‏رضای محبوب می شمارد.‏

‏‏     دوستی و دشمنی اش جهت دار می گردد و سرانجام همه زندگی او‏‎ ‎‏رنگ خدایی به خود می گیرد.‏

‏‏     خدای سبحان در قرآن کریم می فرماید: ‏‏صِبْغَةَ اللّٰهِ وَ مَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللّٰه‏‎ ‎‏صِبْغَة.‏‎[14]‎

‏‏    ‏‏این ویژگی نیز در سراسر زندگی حضرت امام نمود خاصی داشت.‏‎ ‎‏علاقه و دوستی ایشان نسبت به افراد، رنگ خدایی داشت. به بچه ها‏‎ ‎‏علاقه زیادی داشتند؛ زیرا معتقد بودند بچه ها بر اساس فطرت پاک خود‏‎ ‎‏به خدا نزدیکترند. گاهی اوقات، وقتی از حرم امیرالمؤمنین علی(ع) به‏‎ ‎‏خانه برمی گشتند، با شور و شوق خاصی از آمدن بچه ها به نزد ایشان و‏‎ ‎‏لطافت روحی آنان تعریف می کردند و می فرمودند: «این بچه ها جدید‏‎ ‎‏العهد به ملکوت هستند».‏‎[15]‎

‏‏    ‏‏بنابراین، ملاک محبت برای حضرت امام «قرب به خدا» بود.‏

‏‏     عارف واقعی برای هیچ یک از موجودات این جهان، وجود مستقل‏
‏‎

‏‏     از نگاه عارف، وجود از آنِ خداست و سرانجام، همه اعراض به وجود‏‎ ‎‏برخواهند گشت و عارفان باللّه و سالکان وادی معرفت، با اراده و اختیار‏‎ ‎‏خود پیش از اجل مقرر خویش به وجود اصلی و جوهر اولیه، یعنی ذات‏‎ ‎‏اقدس ربوبی برمی گردند. آنان پیش از فنای جسم، ‏‏فانی فی اللّه  ‏‏شده اند،‏‎ ‎‏قبل از مرگ، نفس خود را میرانده اند که فرمود: ‏‏مُوتُوا قَبْلَ اَنْ تَموتُوا.‏‎[16]‎

‏‏    ‏‏یعنی پیش از مردن، تعلقات و دلبستگیهای مادی را از جان خود‏‎ ‎‏برکَنید و نفس خود را بمیرانید.‏

‏‏     حضرت امام در کلامی منظوم می فرمایند:‏

‏‏گر اسیر روی اویی، نیست شو، پروانه شو‏‎ ‎‏پایبند ملک هستی، در خور پروانه نیست‏‎ ‎‏میگساران را دل از عالم بریدن شیوه است‏‎ ‎‏آنکه رنگ و بوی دارد، لایق میخانه نیست‏‎ ‎‏راه علم و عقل با دیوانگی از هم جداست‏‎ ‎‏بستۀ این دانه ها و این دامها، دیوانه نیست‏‎ ‎‏مست شو، دیوانه شو، از خویشتن بیگانه شو‏‎ ‎‏آشنا با دوست، راهش غیر این بیگانه نیست‏‎[17]‎‎ ‎‏     ‏‏در حقیقت توصیۀ ایشان به طالبان حقیقت آن است که اگر خدا را‏‎ ‎‏می خواهی، باید در او فانی شوی و از همه چیز منقطع، و در او محو گردی‏‎ ‎‏و چون پروانه، آنقدر گِرد وجودش بچرخی تا در آتش عشق و محبت او‏
‏‎

‏‎ ‎

‏‎

• )) ره عشق؛ ص 35.
• )) اشارات و تنبیهات؛ فصل پنجم، ص 343.
• )) ره عشق؛ ص 25، 26.
• )) اشارات و تنبیهات؛ نمط نهم، فصل هفتم، ص 445.
• )) همان؛ فصل هشتم، ص 446ـ 447.
• )) خمینی، روح اللّه ؛ مصباح الهدایة؛ با مقدمه استاد جلال الدین آشتیانی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، ص 46.
• )) اشارات و تنبیهات؛ ص 451.
• )) همان؛ ص 457.
• )) صحیفه امام؛ ج 10، ص 516.
• )) اشارات و تنبیهات؛ ص 457.
• )) همان جا.
• )) همان؛ ص 452.
• )) ما رأیتُ شیئاً ِالاّ و رأیت اللّه مَعَه وَ فیه وَ قَبْلَه وَ بَعْدَه. ندیدم چیزی را مگر آنکه خدا   را همراه آن و پیش از آن و در آن و پس از آن دیدم؛ منقول از امیرالمؤمنین(ع؛ علم الیقین؛ ج 1، ص 49).
• )) بقره / 138.
• )) صحیفه امام؛ ج 10، ص 87.
• )) بحارالانوار؛ ج 66، ص 317.
• )) دیوان امام؛ ص 72.
• )) منظور کسی است که جز خدا هیچ چیز، حتی عقل خود را نمی بیند و از مرحله عقل گذر کرده و به مرتبه عشق رسیده است.