فرازهایی دیگر از خطبه

‏‏فرازهایی دیگر از خطبه‏

‏‏اهل معرفت برای «وحی» و «الهام» معانی‏‎ ‎‏خاصی ذکر کرده اند؛‏‎[1]‎‏ اما اگر زهرا(س)،‏‎ ‎

‏‏خدا را اینک در برابر «الهام» شکر می کند؛ شکر او گذشته از مطلق‏‎ ‎‏«الهام»، متوجه الهام خاصی است که او اینک در مسیر آن قرار دارد و‏‎ ‎‏ارزانی شدن چنین نعمتی، شکر می طلبد ‏‏و له اشُّکْرُ علی مَا اَلْهَمَ ‏‏و در جملۀ‏‎ ‎‏الثّناءُ بما قَدَّمْ مِن عموم نِعَم ابتداها و سبوغِ آلاءِ اسدادها‏‏، «ثنا» نیز تکرار و‏‎ ‎‏استمرار ستایش و سپاس است که نتیجۀ سبوغ آلاء و نعم الهی است و‏‎ ‎‏گویی حضرت از سرشاری و جریان دائمی فیوض الهی، به اصل ‏‏لا تکرار‏‎ ‎‏فی التجلّی ‏‏اشاره فرموده و خدای منان را، آن به آن در فیاضیت و خلاقیت‏‎ ‎‏می بیند. می بینیم در آنجا حضرت به یکی از حقایق قرآنی اشاره‏‎ ‎‏می فرمایند که: ‏‏فَارْجِعِ البَصَر هل تَریٰ مِن فطورٍ ثُمَّ ارْجِعِ البَصَرَ کَرَّتَیْنِ یَنْقَلِبُ الیکَ‏‎ ‎‏البصرُ خاسِئاً و هو حَسیر‏‏؛ با دقت، نظر خویش را به جهان هستی بیفکن. آیا با‏‎ ‎‏وصف اینکه موجودات، بیشمار و در ظاهر بی ارتباطند، پاشیدگی در میان‏‎ ‎‏آنها می بینی؟ نه، هرگز. مکرر نظر کن. در مقابل عظمت جهان، دیده ات‏‎ ‎‏خسته می شود و در خود احساس حقارت می کنی.‏

‏‏     پس، همه موجودات جهان آفرینش، در کمال ارتباط و بستگی به‏‎ ‎‏یکدیگر هستند که همان مفهوم واقعی سبوغ ـ یعنی نه کم و نه زیاد است.‏‎ ‎‏از این ارتباط دو نتیجه می توان گرفت: یکی مدیر حکیم و دیگری وحدت‏‎ ‎‏مبدع.‏

‏
‏‎

‏‏     یا به تعبیر محیی الدین بن عربی، که عالم را با همه گستردگی و تنوّعش،‏‎ ‎‏به منزله یک پیکر دانسته که دارای قلب و نفس و قوای گوناگون می باشد و‏‎ ‎‏به تعبیر دیگر: عالم، انسان کبیر است و انسان، عالَم صغیر.‏

‏‏یا به گفتۀ مولی العارفین علی بن ابیطالب که چنین فرموده اند:‏

‏‏ ‏

‏‏أَتُزْعِمُ اِنَّکَ جِرْمٌ صغیرٌ‏‏        ‏‏و فیک انْطَؤیٰ العٰالَمُ الاَکبر‏‎[2]‎

‏ ‏

‏‏    ‏‏با توجه به مطالب فوق، می فهمیم که صدیقۀ طاهره(س)، رسایی‏‎ ‎‏نعمتهای الهی و موزون و به اندازه بودن احتیاجات مرتبط با یکدیگر و‏‎ ‎‏هماهنگ با نظام را، به نظر آورده و مورد ستایش و ثنا قرار می دهند.‏

‏‏     در جمله ‏‏و تمام منن والاها‏‏ نیز به رمزی بزرگ اشاره فرموده اند که:‏

‏‏     درک بشری را نوعی ضعف و ناتوانی است، که اگر چیزی را زوال و‏‎ ‎‏نهفتگی نباشد از درک آن عاجز است، و تا چیزی را که نقطۀ مقابل آن‏‎ ‎‏است نبیند، نمی تواند آن را درک کند؛ ‏‏الاشیاءُ تعْرِفُ باضدادها ‏‏مثلاً «نور» و‏‎ ‎‏«ظلمت»، چون نور را غروبی هست می تواند بفهمد که نور چیست؟ پس‏‎ ‎‏نور با ضدِ خود شناخته می شود. بنابراین مقدمه، خداوند متعال قابل درک‏‎ ‎‏نیست؛ زیرا آن ذات سُبوح را ضدی متصور نیست.‏

‏
‏‎

‏‏     در جملۀ ‏‏جَمّ عن الإِحصاء عددُها‏‏، نعمتهای الهی افزونتر از آن است که‏‎ ‎‏بتوان آنها را به شمارش درآورد؛ اگر چه در فرازهای قبلی از کیفیتِ نعمت‏‎ ‎‏سخن به میان آمده بود، اما اینک وقت بیان کمیت است.‏

‏‏     قرآن می فرماید: ‏‏و اِن تَعُدّوا نعمةَ اللّٰهِ لا تُحصُوها؛‏‎[3]‎‏ اگر بخواهید نعمتهای‏‎ ‎‏خدا را شماره کنید نمی توانید.‏

‏‏     حضرت سجاد(ع) چنین فرموده اند:‏

‏‏     ‏‏منزه است خدایی که بر هیچ کس قدرت شناسایی نعمتهای خود را‏‎ ‎‏نصیب نکرد، مگر این مقدار که بدانند قدرت شناسایی آن را ندارند، و‏‎ ‎‏خداوند متعال این عجز و ناتوانی از درک نعمت را به عنوان سپاسگزاری‏‎ ‎‏نسبت به نعمتها قبول فرموده است. چنانکه ناتوانی از معرفت ذاتش را‏‎ ‎‏«ایمان» و «اعتقاد» قرار داده است؛ زیرا خود می داند که بشر را یارای چنین‏‎ ‎‏معرفتی نیست و هرگز نمی تواند به کُنه خدایی که بالاتر از غایت و انجام‏‎ ‎‏است، پی ببرد.‏

‏‏     ‏‏خواجه عبداللّه انصاری در «منازل السائرین» اشاره به همین مطلب‏‎ ‎‏دارد. آنجا که می گوید:‏

‏‏     ‏‏اموری که موجب می گردد سالک به ادای شکر بپردازد، یکی ملاحظه به‏‎ ‎‏نعمتهای سابق و لاحق است، همراه با این اعتقاد که از شمارش آن نعمتها‏‎ ‎‏مأیوس باشد؛ و دیگر، غیر متناهی دانستن نعمتها؛ و بالاتر از همه، منت دانستن‏‎ ‎‏نعمت؛ یعنی بداند که تفضّلات خداوند همه منّتی است از جانب حضرت‏
‏‎

‏‏     ‏‏اما آنچه از این خطبه فهمیده می شود، این است که حضرت، در آنجا‏‎ ‎‏نمی خواستند تنها به قابل شمارش نبودن نعمتها توجه دهند، بلکه‏‎ ‎‏نتیجه ای که از این خطبه نصیب می گردد می تواند چنین باشد؛ که اگر‏‎ ‎‏شخص، متوجه نعمتهای بی حد و حصر خداوند گردد، به طور دائم خود‏‎ ‎‏را مدیون خالق می داند. معرفت به این حقیقت، هم در عبادت و ایمانش‏‎ ‎‏اثر گذاشته و درمی یابد که از توان شکرگزاری عاجز است، و هم با از‏‎ ‎‏دست دادن نعمتی از نعمتهای دنیوی، خود را در بن بست حس نمی کند و‏‎ ‎‏دلخوش به دیگر نعمتها می گردد؛ چنانچه مصداق عملی چنین حالتی،‏‎ ‎‏وجود حالات خود حضرت صدیقۀ طاهره(س) در هنگام ایراد خطبه‏‎ ‎‏است، در حالی که سخت ترین مصیبتها بر حضرتش فرود آمده که به تعبیر‏‎ ‎‏خودشان، اگر آن غم و اندوه بر روزهای روشن روی آورند، تبدیل به‏‎ ‎‏شبهای تاریک خواهند شد.‏

‏‏     اگر یادگار پیامبر(ص)، خود توجه به نعمتهای متوالی الهی نداشتند و‏‎ ‎‏رشتۀ ایمانشان به خدا محکم نبود، فشار مصیبتهای جانگداز، مجال‏‎ ‎‏سخن عادی را هم نمی داد، چه رسد به ایراد چنین خطبه ای که به شهادت‏‎ ‎‏هر خوانندۀ سخندانی، مافوق کلام بشری و مادون کلام الهی است.‏

‏‏     ایشان به خطبۀ خود چنین ادامه می دهند:‏

‏‏     ‏‏و اشهد ان لا اله الا اللّه وحده لا شریک له، کلمةً جَعَلَ الاخلاصَ تأویلَها و‏‎ ‎‏ضُمِّنَ القلوبَ موصولَها و اُنا قیِ الفکرُ معقولَها الممتنع من الأبصارِ رُؤیتُه وَ مِن‏‎ ‎‏الاُنس صِفَتهُ و من الاوهامِ کیفیّتُه اِبتدعَ الاشیاءَ لا من شی ءٍ کان قبلها و‏‎ ‎‏انشاها... اعزازاً لدعوته.‏

‏
‏‎

‏‎ ‎

‏‎

•  )) قیصری در مقدمه شرح فصوص؛ ص 36 در تفاوت «وحی» و «الهام» چنین می گوید:       الفرقُ بینَ الاِلْهام و الوَحیَ اَنَّ الاِلهام قد تَحْصلُ من الحقّ لِعامّیٍ بغیر واسطة بالتوجّه الخاصّ        الّذی لَهُ مَع کُلّ موجود و الوَحْیُ یَحصلُ بواسطة... اِنّ الوحَی قدَ یَحْصل بشهود المَلَکِ وَسَماعِ      کَلامهِ فَهُو مِن الکشفِ الشُّهودی المتضمّن المَعْنوی الالهام من المعنوی فقط و ایضاً الوحی      من خواصّ النبوة... و من خواص الولایة.
• )) تو پنداری همین جرم صغیری          جهانی در نهاد تو نهان است.
• )) ابراهیم / 34.