سفر روحانی

‏‏سفر روحانی‏

‏‏در عرفان اسلامی، کمال و سعادت انسان در‏‎ ‎‏گرو سفری است انفسی، سفری که سالک‏

‏‎ ‎‏طریق از «منِ تجربی» آغاز می کند تا به خود حقیقی یا «من متعالی» برسد.‏‎ ‎‏بنابراین، عارف دائماً در حرکتی تکاملی و صعودی است، متحرکی است‏‎ ‎‏که از مقصدی معلوم (من تجربی) حرکت می کند تا به حقیقتی مطلوب‏
‏‎

‏‏ ‏

‏‏میان عاشق و معشوق هیچ حایل نیست‏‏        ‏‏تو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیز‏

‏ ‏

‏‏     ‏‏بنابراین، اولین حجاب و مانع رسیدن به حقیقت مطلق «خود» و انیّت‏‎ ‎‏انسان است. این معرفت و شناخت اگر از طریق عقل صورت گیرد،‏‎ ‎‏معرفتی است عقلانی که با حجاب عقل توام است، اما اگر از طریق رویت‏‎ ‎‏باطنی صورت گیرد، معرفتی است شهودی. بنابراین، آنچه از سیر انفسی‏‎ ‎‏و سفر روحانی حاصل می شود، معرفتی است بی واسطه که در اثر اتصال‏‎ ‎‏روح محبوس در ظلمت جسم، با نور آزاد در عالم ملکوت حاصل شده‏
‏‎

‏‏    ‏‏پیامبر در حدیث رویت فرمودند: ‏‏رایت ربّی فی احسن صورة‏‏، و خداوند‏‎ ‎‏در قرآن کریم می فرماید: ‏‏یا ایّتها النفس المطمئنهَ ارجعی الی ربّک راضیةً‏‎ ‎‏مرضیة؛‏‎[4]‎‏ یعنی ای روح آرامش یافته، به سوی رَبَّت بازگرد در حالی که‏‎ ‎‏خشنود و پسندیده ای.‏

‏‏     امام، دومین حجاب و مانعی که می تواند انسان را از مسیر کمال‏‎ ‎‏حقیقی اش دور نگاه دارد متذکر می شوند، و در عین اینکه علم آموزی را‏‎ ‎‏امری مقدس می دانند و فراگرفتن آن را برای انسان لازم می شمرند، اما‏
‏‎

‏
‏‎

‏‏     عین القضاة همدانی معرفت شهودی را غیر قابل بیان می داند و‏
‏‎

‏‏    ‏‏بنابراین، قبل از آنکه علمایی مانند رادولف کارناپ به بحث در این‏‎ ‎‏زمینه بپردازند و قضایای مربوط به متافیزیک را از آن جهت که فاقد‏‎ ‎‏شرایط صدق و تحقیق هستند بی معنا بدانند، متصوفه این مطلب را به‏‎ ‎‏شهود دریافته، و به صور مختلف بیان کردند؛ با این تفاوت چشمگیر که‏‎ ‎‏اینان مابعدالطبیعه را بدان دلیل که در زبان نمی گنجد نفی نمی کنند؛ اما‏‎ ‎‏کارناپ بیان ناپذیری را دلیل تعقل ناپذیری را دلیل عدم وجود‏‎ ‎‏مابعدالطبیعه می داند.‏‎[11]‎

‏
‏‎

‏‏     از نگاه امام، انسان پس از فراگیری علم و تقویت قوۀ عقل با تصفیۀ‏‎ ‎‏خویش که نتیجۀ تقوای الهی و محفوظ نگاه داشتن روح و جسم خود از‏‎ ‎‏پلیدیهای عالم طبیعت است، می تواند به مرتبۀ «ایمان» و «اطمینان» راه‏‎ ‎‏یابد و به مکاشفات و مشاهداتی نایل گردد که هرگز در غیر این صورت‏‎ ‎‏برایش حاصل شدنی نیست. از این رو امام، «ایمان» را بهرۀ قلب دانسته، و‏‎ ‎‏علم و ادراک را بهرۀ عقل می دانند و معتقدند معلومات قلبی، انسان را از‏
‏‎

‏‏ ‏

‏‏از نیستان تا مرا ببریده اند‏‏           ‏‏از نفیرم مرد و زن نالیده اند‏

‏ ‏

‏‏     ‏‏و همواره می کوشد تا با تعالی خویش، به معبود خود متصل گردد و‏‎ ‎‏این پیوند و اتصال را در گرو به درآمدن از «من تجربی» خود می داند تا‏‎ ‎‏بتواند به کل مطلق بپیوندد. از آنجا که انسان فطرتاً از نقص تنفر دارد و‏‎ ‎‏عاشق کمال مطلق است، به زدودن نقایص از وجود خویش همت‏‎ ‎‏می گمارد. از این رو می توان عرفان عملی را مقدمه رسیدن به حقیقت و‏‎ ‎‏رستگاری دانست. انسان با سفر در خود درمی یابد گنجی گرانبها در وجود‏‎ ‎‏خویش دارد و گفته امام علی(ع) را با تمام وجود حس می کند که فرمود:‏

‏‏اتزعم انّک جزمّ صغیر‏‎ ‎‏و فیک انطوی العالم الاکبری‏
‏‎

‏‎ ‎

‏‎

• )) ره عشق؛ ص 25.
• )) همان جا.
• )) واقعۀ دیدار نفس با حقیقت ملکوتی خویش، در ادبیات عرفانی سابقه ای طولانی دارد؛ به عنوان مثال برای معتقدین به آیین زرتشت و بر حسب متون اوستایی پهلوی، وقتی مرد کامل از جهان می رود و روان او به پل چینوت می رسد، سر این پل دختری زیبا به استقبال او می آید. آن وقت روان مرد پاکدین با شگفتی از او می پرسد ای دختر جوان تو کیستی؟ وی در جواب می گوید: من دثنای تو یعنی منش نیک، گوش نیک، کنش نیک تو هستم، محبوب بودم، تو مرا محبوتر ساختی، بلند پایه بودم تو مرا بلند پایه تر ساختی، در عوض اگر مرد بدکاره باشد این دثنا را به صورت زنی زشت دیدار می کند. (پورداوَدُ،یشت ها، ج1، ص 588) این دثنا در لغت به معنای دین و وجدان است، در واقع همان نفس یا من ملکوتی است که نفس رها شده از اسارت تن با او دیدار می کند. دیدار با طباع تام در آثار منسوب به «هرمس» نمونۀ دیگری از این دیدار است که بعدها در آثار شیخ اشراق انعکاسی گسترده می یابد، در کتاب غایة الحکیم، اشاره به طباع تام از قول ارسطو وسقراط نیز نقل شده است. ارسطو در کتاب الاسطما خیس گفته است: «طباع تام قوتی است فیلسوف را، که علم و حکمت او را می افزاید···  حکما این سرّ را مکتوم نگاه می دارند...» به نقل از: (دیدار با سیمرغ؛ دکتر پورنامداریان؛ ص39)؛ اما برای عارف و صوفی مسلمان، نفس او از طریق حواس ظاهری و قطع تعلقات در اثر ریاضت و زدودن رذایل اخلاقی و متصف شدن به ملکات حمیده، در همین عالم طبیعت شایستۀ دیدار با من ملکوتی با همان فرشتۀ خود می شود و از او بهره های حکمی، علمی می برد و هر بار به مقتضای صفا و زیبایی باطن او، این فرشته را زیباتر مشاهده می کند. به نقل از : دیدار با سیمرغ؛ دکتر پورنامداریان در عرفان این حالت روحانی را «ولادت ثانی» یا قیامت صغرا یا حشر قبل از نشر می نامند.
• )) فجر / 27ـ 28.
• )) برهان صدیقین در عرفان از این قاعده مستثنا است. (شرح چهل حدیث، ص 191ـ192)، «زیرا که صدیقین از مشاهدۀ ذات، شهود اسما و صفات کنند و در آیینۀ اسما اعیان و مظاهر را شهود نمایند و اینکه این قسم برهان را برهان صدیقین گوییم، برای آن است که اگر صدیقی بخواهد مشاهدات خود را به صورت برهان درآورد و آنچه ذوقاً و شهوداً یافته به قالب الفاظ بریزد، اینچنین شود نه آنکه هرکس بدین برهان، علم به ذات و تجلیات آن پیدا کرد، از صدیقین است یا آنکه معارف صدیقین از سنخ براهین است... تا قلب در حجاب برهان است و قدم او قدم تفکر است، به اول مرتبۀ صدیقین نرسیده، و چون از حجاب غلیظ علم و برهان رست، با تفکر سر و کاری ندارد بی واسطۀ برهان بی واسطۀ موجودی در آخر کار و منتهای سلوک به مشاهدۀ جمال جمیل مطلق نایل گردد و به لذت دائم سرمد برسد».
• )) ق / 33.
• )) «کنت کنزاً مخفیاً فاحببت ان اُعرف فخلِقت الخلق لکی اعرف» حدیث قدسی؛ فتوحات؛ ج 2، داراحیاء التراث العربی ـ بیروت، چاپ اول 1418 ه .ق، ص 110. این حدیث را بدین گونه آورده که: «کنتُ کنزاً لم اعرف فاحببتُ ان اُعرف فخلقت الخلق وتعرفت الیه فاعرفونی».
• )) تمهیدات؛ تصحیح عفیف عسیران؛ انتشارات منوچهری؛ مقدمه، ص 108؛ و در زبدۀ الحقایق نیز آمده است.
• )) همان جا.
• )) شرح چهل حدیث؛ ص 389.
• )) لازم به ذکر است عقلی که ناتوانش خواندیم، عقل رایج در میان علماست، و الا درمجموعۀ روایی، عقل اول مخلوق خداوند معرفی شده که خداوند آفرینش آن را به «اللّه » ذات مستجمع جمع صفات نسبت داده است «اول ما خلق اللّه العقل» و در حدیثی پیامبر(ص) می فرمایند «اول ما خلق اللّه نوری» که می توان عقل را همان نور و حقیقه محمدیه دانست که در عرفان جایگاه خاص دارد.
• )) پورنامداریان، تقی؛ دیدار با سیمرغ؛ ص 209، مقاله عقل و فلسفه از نظرگاه عطار.
• )) شرح چهل حدیث؛ ص 646.
• )) همان جا.
• )) شرح حدیث جنود عقل و جهل؛ ص 87.
• )) طمأنینه، مقام و منزلی است که خواجه عبداللّه انصاری در منزل پنجاه و نهم مطرح کرده است.