رابطۀ عاشقانه

‏‏رابطۀ عاشقانه‏

‏‏امام معتقدند تنها با شهپر عشق می توان از‏‎ ‎‏ظلمت و کدورت حجب بیرون آمد و به‏

‏‎ ‎‏وصال معشوق رسید «محبت و اشتیاق و عشق... براق معراج و رفرف‏‎ ‎‏وصول است».‏‎[1]‎‏ از نظر ایشان همۀ موجودات از موهبت عشق‏‎ ‎‏برخوردارند و بنی نوع انسان به آن مفطور است. قوام عالم هستی بر مبنای‏‎ ‎‏حب است، و ملک و ملکوت بر مبنای حب اداره می شود.‏‎[2]‎‏ عشق در‏‎ ‎‏مکتب امام، مظهر بی رنگی، صفا و خلوص است. از این رو با هرچه شأن‏‎ ‎‏غیریت و دوگانگی داشته باشد در ستیز است. بنابراین، ستیز ذاتی میان‏‎ ‎‏شک و ایمان عادتی با عشقِ خردسوز از میان می رود و گوهر ناپیدای‏‎ ‎‏انسان (روح) که در محدودۀ عقل نمی گنجد، از اسارت آن آزاد می گردد.‏‎ ‎‏عشق از نگاه ایشان حقیقتی ازلی و جاویدان است و در پرتو آن حیات،‏‎ ‎‏کمال، امید تحرک، وحدت و فنا معنی می یابد. بنابراین، عشق از این منظر،‏‎ ‎‏احساس معشوق به عاشق یا علاقۀ عاشق به معشوق نیست، بلکه حقیقت‏‎ ‎‏واحد و منزهی است که گاه به صورت عاشق جلوه می کند و گاه در چهرۀ‏‎ ‎‏معشوق متجلی می گردد. به گفته غزالی «عشق را جز به عشق نتوان‏
‏‎

‏‏     عاشق از فردیت خود رها می گردد و به کل هستی متصل می شود.‏‎ ‎‏چنین انسانی از منظر امام، انسان کامل یا ولیّ است و می تواند واسطة‏‎ ‎‏العقد و هادی مردمان و انسانهای معمولی باشد. چنین انسانی مظهر تامّ و‏‎ ‎‏تمام جمیع اسمای الهی است. او از وجه ربوبی اش به عالم قدس‏‎ ‎‏می پیوندد و در نتیجه بر کل کائنات و عالم هستی اشراف و اطلاع می یابد‏‎ ‎‏و از جنبۀ جسمانی با انسانها مرتبط شده، و فیض و نور الهی را به آنها‏‎ ‎‏می رساند. بدین ترتیب هادی و مکمل انسانهای معمولی می گردد. چنین‏‎ ‎‏انسانهایی از افق درخشان دریچه ای که به مخزن اسرار الهی گشوده‏‎ ‎‏می شود، بهره مندند و پیوسته از این دریچه کسب فیض می کنند.‏

‏‏     انسان کامل در عرفان آیینه ای است که حضرت حق خود را در آن‏‎ ‎‏می نگرد و از طریق او به مخلوقات خویش فیض می رساند.‏‎[8]‎‏ در حقیقت‏‎ ‎‏چنین انسانی جلوه گاه حق در ناسوت است و مظهر ربوبیّت حضرت حق‏‎ ‎‏در لباس بشریت، خداوند در کمال استغنا و بی نیازی در لباس عبودیت‏‎ ‎‏ظاهر می شود. محیی الدین بن عربی رابطه خدا با عالم هستی را رابطۀ کل‏‎ ‎‏با اجزای خویش می داند.‏

‏‏     و معتقد است همان گونه که کل به اجزای خویش گرایش دارد، اجزا نیز‏
‏‎

‏‏     حاصل آنکه، برخلاف نظر برخی از متشرعین که رابطۀ عاشقانه میان‏‎ ‎‏انسان و خدا را رد کرده اند،‏‎[10]‎‏ امام بر مبنای اصل وحدت وجود مُباینت‏‎ ‎
‏‎

‏‏ ‏

‏‏گر آیینه محبی من نبود‏‏       ‏‏ظاهر نشود جمال محبوبی تو‏

‏ ‏

‏‏     ‏‏زیرا می داند:‏

‏‏مطلق بی مقید نباشد و مقید بی مطلق صورت نبندد؛ اما مقید محتاج است به‏‎ ‎‏مطلق و مطلق مستغنی از مقید؛ پس استلزام از طرفین است و احتیاج از یک‏‎ ‎‏طرف، اما استغنای مطلق به اعتبار ذات است و الاّ ظهور اسمای الوهیت و‏‎ ‎‏تحقق نسبت ربوبیت بی مقید، از محالات است.‏‎[14]‎

‏‏    ‏‏از نگاه امام، انسان مظهر «اسم» و صفت حضرت حق است و از طریق‏‎ ‎‏همان «اسم» یا «عین ثابت»‏‎[15]‎‏ با خدای خویش مرتبط می شود و خدای را‏‎ ‎‏همان گونه می شناسد که در وجودش ظهور یافته است. نهایت و پایان سیر‏‎ ‎‏عارف در سفر انفسی، رسیدن به ربّ خویش است. او فقط می تواند‏‎ ‎‏اسمی از اسمای خداوند را بشناسد. فقط انسان کامل که مظهر اسم‏‎ ‎‏«اللّه »‏‎[16]‎‏ است، قدرت معرفت به «اللّه » را داراست. از این رو می توان به‏‎ ‎‏معنای سخن پیامبر اکرم(ص) که فرمود: ‏‏من عرفَ نفسَه فقد عَرَفَ ربّه ‏‏پی برد و‏‎ ‎‏علت اینکه نفرمود «عرف اللّه » را در این حقیقت خلاصه کرد که این ربّ‏‎ ‎‏که شناخته می شود ذات الوهیت نیست، بلکه خدای ظاهر شده در نفس‏‎ ‎‏هر موجودی است که محبوب و مطلوب اوست. به طور مثال اگر خداوند‏‎ ‎‏به صورت آتش بر حضرت موسی جلوه کرد، دلیل آن بود که جناب‏
‏‎

‏‏     باری، اعتقاد به پذیرش رابطه ای محبت آمیز میان خالق و محبوب،‏‎ ‎‏شور و شعفی در انسان طالب حقیقت ایجاد می کند، او همواره خود را‏‎ ‎‏تحت عنایت و محبت خالق حس می کند و با تمام وجود کلام خدای را که‏‎ ‎‏فرمود: ‏‏نحن اقرب الیه من حبل الورید‏‎[17]‎‏ می شنود. فهم این قرب او را به وجد‏‎ ‎‏می آورد. چنین انسانی، کریمۀ ‏‏انا للّه و انا الیه راجعون‏‎[18]‎‏ را به جهان پس از‏‎ ‎‏مرگ حوالت نمی دهد، هم اینک نیز درمی یابد که به سوی او در حرکت‏‎ ‎‏است. او خود را در محضر خدا حس می کند و خدا را بر خود ناظر‏‎ ‎‏می بیند. جملۀ معروف پیر ما که فرمود «عالم محضر خداست، در محضر‏‎ ‎‏خدا معصیت نکنید»‏‎[19]‎‏ مبیّن این نگرش است. در عرفان امام، انسان از‏‎ ‎‏عظمت خاصی برخوردار است، موجودی است ذاتاً الهی و آسمانی،‏‎ ‎‏نغمۀ ایزدی از عالم غیب بر قلب او دمیده، و او را خلعت خلیفه گی‏‎ ‎‏بخشیده، و انسان در عالم طبیعت می تواند با آگاهی و معرفت و محبت و‏‎ ‎‏مجاهده و تهذیب نفس و ذکر مدام و تصفیه باطن، حقیقت را در وجود‏‎ ‎‏خویش حس کند. چنین انسان ره یافته ای، از منظر امام می تواند هدایتگر‏‎ ‎‏و مرشد انسانها قرار گیرد. با دعایی از حضرت ایشان به سخن خود پایان‏‎ ‎‏می بخشم.‏

‏‏     ‏‏خداوندا، تو به ما توفیق عنایت کن... تو معنی الحمدللّه رب العالمین را‏
‏‎

‏‏بهمن سال 1378 ـ کانادا‏

‎

‏‎ ‎

‏‎

• )) شرح حدیث جنود عقل و جهل؛ ص 76 ؛ شرح چهل حدیث؛ ص 127.
• )) شرح چهل حدیث؛ ص 127.
• )) غزالی، احمد؛ شروح سوانح؛ ص 21.
• )) منسوب به حضرت علی(ع)، علم الیقین؛ ج 1، ص 49.
• )) دیوان امام؛ ص 66.
• )) همان جا.
• )) بزرگانی چون افلاطون در رسالۀ فایدروس، ضیافت و احمد غزالی در سوانح نیز معتقدند، عشق با مشاهدۀ جمال آغاز شده است.
• )) محیی الدین بن عربی؛ فصوص الحکم؛ فص آدمی، انتشارات الزهرا، چاپ اول، دی 1366، ص 48 و 50.
• )) شرح قیصری؛ فص محمدیه، فصوص الحکم؛ محیی الدین بن عربی؛ ص 216.
• )) اینان در مقام برهان می گویند، لازمه یا شرط معرفت و محبت، جنسیت است و عشق از جنسیت و هماهنگی دو روح منبعث می شود؛ و از آنجا که هیچ سنخیتی میان حق و مخلوق وجود ندارد، بنابراین رابطۀ عاشقانه برقرار نخواهد شد. به عبارت دیگر، اینان بر این باورند که خداوند با تمام ذات با مخلوقات خود متباین است و هیچ گونه مناسبتی میان آنها موجود نیست تا محبتی متصور شود، و باز در لسان دیگر می گویند، محبت نوعی اراده است و به معرفت بستگی دارد و از آنجا که ارادۀ بنده بر چیزی تعلق می گیرد که اولاً، از امور ممکنه باشد ثانیاً، حادث باشد تا تصرف در آن متصور شود، و چون خداوند «قدیم» است، متعلق ارادۀ بنده نتواند بود و تصرف حادث در قدیم امکانپذیر نیست. عشق صوفیانه، جدال فقیه یا زاهد صوفی، جلال ستّاری، نشر مرکز، چاپ دوم 1375، ص 142.
• )) محی الدین بن عربی که در سال 638ـ560 می زیسته است، عارفی است که اصل اصیل «وحدت وجود» را تبیین کرده، و بعضی معتقدند مبنای نظری او را می توان در فلسفۀ افلاطون و مذهب بودا جستجو کرد ـ ابن عربی توانست تجلی صانع در مجالی صنع را، را با نگرشی وسیع و وضع مصطلحات نوین و ارائه براهین منطقی تقویت کرده، و به صورت مکتبی، فلسفی ـ عرفانی درآورده. تفکر او بر عرفا و فلاسفه و شعرای بعد از او تأثیر شگرفی داشته است.
• )) حجر / 29.
• )) مائده / 54 .
• )) جامی، عبدالرحمن؛ لوایح؛ ص 22.
• )) اعیان ثابته، صور حقایق اسمای الهی اند.
• )) اللّه ، اسم مستجمع جمیع صفات است.
• )) ق / 16.
• )) بقره / 156.
• )) صحیفه امام؛ ج 13، ص 461.
• )) شرح چهل حدیث؛ ص 71.