اقسام مقامات
ابونصر سراج در کتاب اللمع، مقامات هفتگانه را قول مشهور مشایخ دانسته، و به
استقرای آنها پرداخته است: توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل و رضا.
برخی دیگر همچون صاحب مصباح الهدایة به ده مقام قائل شده، و شکر و خوف و رجا را بر آن هفت مقام پیش گفته افزوده اند. نکتۀ قابل ذکر آنکه، به نظر عزالدین کاشانی منشا اختلاف اقوال مشایخ رحمهم اللّه در
کتابیک ساغر از هزار: سیری در عرفان امام خمینی (س)صفحه 163
احوال و مقامات از اینجاست که یک چیز را بعضی حال خوانند و بعضی مقام.
اینک غرض ما آن است که به شرح هفت مقام مشهور پردازیم و آرای برخی از مشایخ عرفان را در این خصوص بیان کنیم. از جمله آرایی که در این مقاله مورد بررسی قرار خواهد گرفت؛ نظرات خواجه عبداللّه انصاری، عزالدین محمود کاشانی و حضرت امام خمینی است. قبل از شرح، ضروری است به معرفی و اهمیت کتبی که منبع و مأخذ این شرح قرار گرفته، پرداخته ودربارۀ شیوۀ نگارش به چند نکته اشاره کنیم:
1ـ کتاب منازل السائرین از غنی ترین و عظیمترین کتب در ساحت عرفان عملی است و خواجه عبداللّه انصاری آن را در سن 81 سالگی در سال 475 ه . ق تألیف کرده است. این کتاب در شمار منابع اصیل عرفانی است و به این ترتیب علمای عرفانی و اخلاقی شروح متعددی بر آن نگاشته اند. از جمله: عبدالرزاق کاشانی، عبدالخلیل تلمسانی، شمس الدین تستری، ابراهیم واسطی، سلیمان تلمسانی، ابن قیّم جوزیه و محمود دُرکزینی. این کتاب همواره جزء کتب درسی مهم در حوزۀ عرفان عملی بوده و حضرت امام نیز توجه شایانی به آن داشته اند و در دو کتاب اربعین حدیث و شرح حدیث جنود عقل و جهل به کّرات از آن یاد کرده اند.
2ـ کتاب مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، مهمترین تألیف شیخ عزالدین محمودبن علی کاشانی (متوفی 735 ه . ق) است که در این مقاله به آن استناد شده است. سبب آن است که اولاً، مؤلف آن، عالمی محقق بوده که
کتابیک ساغر از هزار: سیری در عرفان امام خمینی (س)صفحه 164
از حکمت و کلام و حدیث و فقه و روایت اطلاع کافی داشته، و مطلبی را بدون مبنا و مدرک علمی به قلم نیاورده است. ثانیاً، این کتاب یکی از آثار گرانبهای نثر فارسی در حوزۀ عرفان و اخلاق است؛ و ترجمه ای است از عوارف المعارف شیخ شهاب الدین سهروردی وی در سبک تحریر تا حدّی از خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب اخلاق ناصری تقلید کرده است.
3ـ کتابهای شرح چهل حدیث و شرح حدیث جنود عقل و جهل که حضرت امام خمینی عالم، فقیه، فیلسوف و عارف نامی تألیف نموده است. در این کتاب حضرت امام به شرح پاره ای از حالات و مقامات پرداخته اند. البته ایشان تحت عنوان مقامات یا منازل عرفانی کتابی به رشتۀ تحریر درنیاورده اند؛ اما در دو کتاب مذکور به بعضی از مقامات، با توجه به احادیث ائمه معصومین اشاره کرده اند؛ و ما به علت مبنا قرار دادن «هفت مقام» به جمع آوری شروح و آرای ایشان در این زمینه می پردازیم.
4ـ لازم به ذکر است که مقصود ما بررسی تطبیقی آرا نیست، بلکه صرفاً بیان آرا و شرح اجمالی مقامات است تا فحوا و معنای مورد نظر بزرگان روشن شود و خواننده خود به مقایسه بپردازد و به نتیجه برسد. اینک شرح هر یک از مقامات:
کتابیک ساغر از هزار: سیری در عرفان امام خمینی (س)صفحه 165