درجات زهد

‏‏درجات زهد‏

‏‏پیر هرات زهد را بر سه درجه می داند و‏‎ ‎‏می گوید:‏

‏‏ ‏

‏‏     ‏‏الدرجة الاولیٰ الزُهد فی الشبهة، بعد ترک الحرام بالحذر من المعتبة و الانفة من‏‎ ‎‏المنقصة و کراهة مشارکة الفسّاق.‏‎[1]‎

‏‏    ‏‏توضیح اینکه، سالکی که به مقام زهد قدم می گذارد پس از ترک امور‏‎ ‎‏حرام که محبوب او را از انجام آنها پرهیز داده است از اموری هم که‏‎ ‎‏مشکوک است به خاطر رعایت حرمت و بزرگداشت امر محبوب دوری‏‎ ‎‏می جوید؛ زیرا همواره نگران است که عملی از او سر بزند که مورد پسند‏‎ ‎‏محبوب واقع نشود. سالکِ به مقام رسیده همواره باید از اموری که‏‎ ‎‏موجب نقص و کندی سیر و سلوک او می گردد، پرهیز کند.‏

‏‏     ‏‏الدرجة الثانیه الزُهد فی الفضول و مازاد علی المسکة و البلاغ من القوت، باغتنام‏
‏‎

‏‏    ‏‏خواجه عبداللّه انصاری مرحلۀ اول از درجه دوم را پرهیز از امور زاید‏‎ ‎‏بر نیاز شمرده، و مرحله دوم را زدودن پریشان خاطری از دل می داند. در‏‎ ‎‏نظر او توجه به دنیا و دیدن کثرات، طمأنینه و جمعیت خاطر او را بر هم‏‎ ‎‏خواهد زد و مرحله سوم را آراسته شدن به زیور انبیا و صدیقین می داند،‏‎ ‎‏زیرا همۀ این بزرگان اهل زهدند. پس، برای قرار گرفتن در زمره و مسلک‏‎ ‎‏آنان به شیوۀ آنان عمل می کند و به دنیا رغبتی نشان نمی دهد البته روشن‏‎ ‎‏است که صاحب مال و ثروت بودن منافاتی با تعلق و دلبستگی به دنیا‏‎ ‎‏ندارد و چنانکه حضرت سلیمان که پیامبری از پیامبران خداوند است هم‏‎ ‎‏صاحب شوکت و ثروت بود و هم در زمرۀ زهّاد به شمار می رفت.‏

‏‏     ‏‏و الدرجة الثالثه. الزهد بثلاثة اشیاء باستحقار مازهدت فیه و استواء الحالات‏‎ ‎‏عندک، و الذهاب عن شهود الاکتساب ناظراً الی وادی الحقایق.‏

‏‏     ‏‏اما امام خمینی درجات زهد را به نحو دیگری مطرح کرده اند. به تعبیر‏‎ ‎‏ایشان: درجه اول، زهد عامه است و آن عبارت است از اِعراض از دنیا اما‏‎ ‎‏به قصد رسیدن به نعمتهای آخرت؛ و انگیزۀ چنین زهدی آن است که‏‎ ‎‏شخص زاهد به بعضی از مراتب آخرت ایمان یافته؛ اما هنوز در اسارت‏‎ ‎‏خویش است. یعنی به دستور عقل، شهوات را برای رسیدن به لذات باقی‏‎ ‎‏ترک کرده است. بنابراین، ترک شهوت برای شهوت است.‏‎[3]‎

‏‏    ‏‏درجه دوم، زهد خاصه است. و آن اِعراض از لذایذ شهوانی است‏‎ ‎‏برای رسیدن به مقامات عقلانی. اینچنین زهدی در اثر ایمان به مراتب‏‎ ‎‏عالی از عالم آخرت حاصل شده است که به واسطۀ چنین ایمانی لذات‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏    ‏‏درجه سوم، زهد اخص خواص است، یعنی زهد خصیصّین و‏‎ ‎‏برگزیدگان، و آن عبارت است از اِعراض از لذات روحانی و ترک‏‎ ‎‏مشتهیات عقلانی برای رسیدن به مشاهدۀ جمال جمیل الهی و دستیابی به‏‎ ‎‏حقایق ربانی.‏

‏‏     این مرحله عالی زهد، اول مقام اولیا و محبان است. پس، «زهد حقیقی‏‎ ‎‏عبارت است از ترک غیرخدا برای خدا».‏‎[6]‎

‏‎ ‎

‏‎

• )) خواجه عبداللّه انصاری؛ شرح منازل السائرین؛ «باب الزهد»، انتشارات بیدار، چاپ اول، بهار 1372، ص 12.
• )) همان؛ ص 122.
• )) شرح حدیث جنود عقل و جهل؛ ص 295.
• )) همان؛ ص 296.
• )) همان جا.
• )) همان جا.