درجات زهد
پیر هرات زهد را بر سه درجه می داند و می گوید:
الدرجة الاولیٰ الزُهد فی الشبهة، بعد ترک الحرام بالحذر من المعتبة و الانفة من المنقصة و کراهة مشارکة الفسّاق.
توضیح اینکه، سالکی که به مقام زهد قدم می گذارد پس از ترک امور حرام که محبوب او را از انجام آنها پرهیز داده است از اموری هم که مشکوک است به خاطر رعایت حرمت و بزرگداشت امر محبوب دوری می جوید؛ زیرا همواره نگران است که عملی از او سر بزند که مورد پسند محبوب واقع نشود. سالکِ به مقام رسیده همواره باید از اموری که موجب نقص و کندی سیر و سلوک او می گردد، پرهیز کند.
الدرجة الثانیه الزُهد فی الفضول و مازاد علی المسکة و البلاغ من القوت، باغتنام
کتابیک ساغر از هزار: سیری در عرفان امام خمینی (س)صفحه 191
التفرّغ الی عمارة الوقت و حَسمِ الجاش و التحلّی بحلیة الانبیاء و الصدیقین.
خواجه عبداللّه انصاری مرحلۀ اول از درجه دوم را پرهیز از امور زاید بر نیاز شمرده، و مرحله دوم را زدودن پریشان خاطری از دل می داند. در نظر او توجه به دنیا و دیدن کثرات، طمأنینه و جمعیت خاطر او را بر هم خواهد زد و مرحله سوم را آراسته شدن به زیور انبیا و صدیقین می داند، زیرا همۀ این بزرگان اهل زهدند. پس، برای قرار گرفتن در زمره و مسلک آنان به شیوۀ آنان عمل می کند و به دنیا رغبتی نشان نمی دهد البته روشن است که صاحب مال و ثروت بودن منافاتی با تعلق و دلبستگی به دنیا ندارد و چنانکه حضرت سلیمان که پیامبری از پیامبران خداوند است هم صاحب شوکت و ثروت بود و هم در زمرۀ زهّاد به شمار می رفت.
و الدرجة الثالثه. الزهد بثلاثة اشیاء باستحقار مازهدت فیه و استواء الحالات عندک، و الذهاب عن شهود الاکتساب ناظراً الی وادی الحقایق.
اما امام خمینی درجات زهد را به نحو دیگری مطرح کرده اند. به تعبیر ایشان: درجه اول، زهد عامه است و آن عبارت است از اِعراض از دنیا اما به قصد رسیدن به نعمتهای آخرت؛ و انگیزۀ چنین زهدی آن است که شخص زاهد به بعضی از مراتب آخرت ایمان یافته؛ اما هنوز در اسارت خویش است. یعنی به دستور عقل، شهوات را برای رسیدن به لذات باقی ترک کرده است. بنابراین، ترک شهوت برای شهوت است.
درجه دوم، زهد خاصه است. و آن اِعراض از لذایذ شهوانی است برای رسیدن به مقامات عقلانی. اینچنین زهدی در اثر ایمان به مراتب عالی از عالم آخرت حاصل شده است که به واسطۀ چنین ایمانی لذات
کتابیک ساغر از هزار: سیری در عرفان امام خمینی (س)صفحه 192
جسمانی و حیوانی در نظرش حقیر و کوچک می شود. بنابراین، این ایمان و اعتقاد مبدأ اِعراض و منشأ انصراف نفس می شود؛ و چون این اِعراض نیز برای لذت است ـ گرچه لذت روحانی قدم نفسانی در کار است. بنابراین، زهد حقیقی نیست این نیز برای ترک شهوت و لذت است برای شهوت و لذت.
درجه سوم، زهد اخص خواص است، یعنی زهد خصیصّین و برگزیدگان، و آن عبارت است از اِعراض از لذات روحانی و ترک مشتهیات عقلانی برای رسیدن به مشاهدۀ جمال جمیل الهی و دستیابی به حقایق ربانی.
این مرحله عالی زهد، اول مقام اولیا و محبان است. پس، «زهد حقیقی عبارت است از ترک غیرخدا برای خدا».
کتابیک ساغر از هزار: سیری در عرفان امام خمینی (س)صفحه 193