درجات صبر

‏‏درجات صبر‏

‏‏پیر هرات صبر را بر سه درجه می داند:‏

‏‏الدرجة الاولی الصبر عن المعصیة بمطالعة الوعید‏

‏‎ ‎‏ایقاء علی الایمان و حذراً من الجزاء و احسن منها الصبر عن المعصیة حیاء.‏‎[1]‎

‏‏    ‏‏درجۀ اول صبر، خودداری از معصیت و عدم اعتکاف به اموری است‏‎ ‎‏که از آنها نهی شده است. خواجه معتقد است سالک طریق حقیقت باید‏‎ ‎‏ایمان خود را با ملاحظه وعیدهای خداوند حفظ کند. البته ذکر این نکته‏‎ ‎‏نیز لازم است که از نظر بزرگان عرفان، پرهیز از امور حرام به سبب وعید‏‎ ‎‏خداوند و ترس از عذاب الهی، نقص در سلوک محسوب می شود. از نظر‏‎ ‎‏اینان برترین عامل عدم ارتکاب امور منهیٌ علیه، شرم و حیا در برابر خالق‏‎ ‎‏هستی است، پس اگر کسی در سیر و سلوک به مقام «احسان» (کانک تراه)‏‎ ‎‏راه یابد و خود را همواره در محضر و منظر خدا ببیند، حیای او موجب‏‎ ‎‏می شود که هرگز خلاف او امر محبوب خود عمل نکند. البته میان این دو‏‎ ‎‏مرتبه فاصله بسیار است. از این رو گفته اند: شرمساری در برابر خالق،‏‎ ‎‏خصلت آزادگان است و شرم و حیا برتر از پرهیز و ترس است.‏

‏‏     ‏‏الدرجة الثانیه الصبر علی الطاعة بالمحافظة علیها دواما، و برعایتها اخلاصاً و‏‎ ‎‏بتحسینها علما.‏‎[2]‎

‏‏    ‏‏دومین درجه، صبر بر طاعت است و با این انگیزه محقق می شود که 1ـ‏‎ ‎‏سالک طریق حقیقت بر اطاعت و بندگی حق تعالی پایدار باشد. 2ـ همواره‏‎ ‎‏سعی کند عملش با اخلاص زینت شود. 3ـ طاعت خود را با علوم شریعت‏‎ ‎‏نیکو سازد؛ یعنی طاعتی عالمانه و بر مبنای شریعت داشته باشد.‏

‏‏     شارح منازل السائرین معتقد است، صبر بر طاعت، برتر از خودداری‏
‏‎

‏‏     ‏‏و الدرجة الثالثة: الصبر فی البلاء بملاحظة حسن الجزاء و انتظار روح الفرج و‏‎ ‎‏تهوین البلیّه بعد ایادی المنن و تذکر سوالف النعم.‏‎[4]‎

‏‏    ‏‏سالک در این مرحله به وعده ای که خداوند در قرآن کریم به صابران‏‎ ‎‏داده است توجه می کند و به انتظار گشایش از جانب حضرت دوست‏‎ ‎‏می نشیند. او گفتۀ خالق خویش را سخت باور دارد که فرمود: ‏‏فَاِنَّ مع العسر‏‎ ‎‏یسرا ـ انَّ مع العسر یسرا؛‏‎[5]‎‏ و می داند که ‏‏الجنَةُ حُفَّه بالمکاره‏‏. «صابر» در این‏‎ ‎‏منزل به نعمتهایی که خداوند او را از آن بهره مند کرد، توجه می کند و با به‏‎ ‎‏یاد آوردن نعمتها و عطایای حضرت حق، دردمندی خویش را تسکین‏
‏‎

‏‏    ‏‏امام نیز در بیان مراتب صبر به حدیث نبوی استناد کرده که می فرمایند:‏‎ ‎‏الصبرُ ثلاثة: صبرٌ عند المصیبة؛ و صبرٌ علی الطاعة، و صبرٌ عن المعصیة.‏‎[7]‎

‏‏    ‏‏قسم اول، صبر بر بلیّات و مصیبات است. همان گونه که خواجه عبداللّه ‏‎ ‎‏انصاری ذکر کرد، امام نیز توجه می دهند که شکوه و شکایت کردن نزد‏‎ ‎‏خداوند عیب نیست و آنچه نامطلوب است پیش مخلوقات شکوه کردن‏‎ ‎‏است؛ حال آنکه اظهار عجز و نیازمندی به حضرت حق مطلوب است.‏

‏‏ ‏

‏‏و یحسُنُ اِظهارُ التجلُّدِ للعدی‏‏      ‏‏و یقبحُ اِلاّ العجز عند الا حبَّهٌ‏‎[8]‎

‏ ‏

‏‏    ‏‏در تعریف قسم دوم که صبر بر طاعت است، امام می فرمایند:‏

‏‏     ‏‏انسان در فرمانبری حق تعالی خوددار باشد و نفس اماره عنان از دست‏‎ ‎‏انسان نگیرد و افسار گسیختگی نکند.‏‎[9]‎

‏‏    ‏‏به نظر امام صبر در ترک طاعات آسانتر است از صبر بر افسار‏‎ ‎‏گسیختگی پس از اتیان عمل؛ و در توضیح این مطلب می گویند:‏

‏‏     ‏‏افسارگسیختگی در دو مقام اتفاق می افتد که صبر در یکی از آنها از‏
‏‎

‏‏    ‏‏چه بسا که شیطان و نفس اماره انسان را سالهایی بس طولانی دعوت‏‎ ‎‏به اعمال صالحه و اخلاق حمیده و پیروی از شریعت مطهره کنند به امید‏‎ ‎‏آنکه او را مبتلا به اعجاب و خودپسندی کنند و انسان را با همۀ مشقّتها و‏‎ ‎‏ریاضات ساقط کنند. پس، غرور علمی و عملی و خودخواهی و‏‎ ‎‏خودپسندی یکی از مهلکات است که انسان را به شقاوت کشاند.‏‎[11]‎

‏‏    ‏‏امام در تعریف قسم سوم که صبر در معصیت است می گویند: صبری‏‎ ‎‏است که انسان در جهاد با نفس و جنود ابلیس می کند.‏‎[12]‎‏ این درجۀ صبر،‏‎ ‎‏حقایق و دقایق بسیار دارد. صبر در این مقام مشکلتر و دقیقتر از صبر در‏‎ ‎‏طاعات است.‏‎[13]‎‏ و تصریح می کنند که مهمتر از هر چیز برای سالک الی اللّه ‏‎ ‎‏صبر در معصیت است.‏‎[14]‎‏ سالک در این مرحله، باید قدم بر فرق خود‏‎ ‎‏گذارد و بت بزرگ خودی و انانیّت را از کعبۀ دل به دست ولایت مآبی‏‎ ‎‏بشکند تا به حقایق اخلاص قدم نهد و به سرایر خلوص بار یابد و این جز‏
‏‎

‏‏    ‏‏حضرت امام در فصل سوم همین بحث به گونه دیگری به بعضی از‏‎ ‎‏مراتب صبر اشاره می کنند و حکایتی را از شبلی، عارف معروف قرن‏‎ ‎‏چهارم هجری می آورند. در حکایت مذکور به شش نوع از صبر اشاره‏‎ ‎‏شده است که عبارتند از: 1ـ صبرللّه 2ـ صبر باللّه 3ـ صبر علی اللّه 4ـ صبر‏‎ ‎‏فی اللّه 5ـ صبر مع اللّه 6ـ صبر عن اللّه و در توضیح می گویند:‏

‏‏ ‏

‏‏     ‏‏1ـ صبرللّه :‏‏ از نظر امام این مقام نازلترین مقام سالک است. انسان در این‏‎ ‎‏مرحله از آمال و آرزوهای نفسانی خود منسلخ گشته، و مهاجر الی اللّه ‏‎ ‎‏می شود. چه در غیر این صورت در بیت نفس مقیم بوده، و در جلباب‏‎ ‎‏نفسانیات خویش گام برمی دارد و مصداق مهاجر الی اللّه واقع نمی شود.‏‎ ‎‏پس، سفر الی اللّه با خروج از نفسانیات و بیرون رفتن از انانیت حاصل‏‎ ‎‏می شود.‏

‏‏     ‏‏تا خروج از بیت نفس و بیرون رفتن از انانیّت نباشد سفر الی اللّه و هجرت‏‎ ‎‏به سوی او محقق نشود و پیش اهل معرفت تمام ریاضاتش ریاضت باطل‏‎ ‎‏است و چون خروج از بیت محقّق شد سالک شود و صبر در این مقام صبرللّه ‏‎ ‎‏است.‏‎[16]‎

‏‏    ‏‏پیر هرات نیز این نوع از صبر را ضعیفترین انواع صبر و خاصّ مبتدیان‏‎ ‎‏می داند و می گوید: ‏‏واضعف الصبر الصبر للّه و هو صبر العامه.‏‎[17]‎

‏
‏‎

‏‏     ‏‏2ـ صبر باللّه :‏‏ از منظر امام این نوع از صبر دارای دو مقام است:‏

‏‏     نخست، صبری که برای سالک ثابت است و مسافر کوی حقیقت‏‎ ‎‏پس از بیرون آمدن از منزل نفس و طبیعت نفسانی خویش تمام حرکات‏‎ ‎‏و افعال و قوای خود را در اختیار خداوند می بیند؛ و به‏‎ ‎‏عین الیقین درمی یابد که معطی این صبر خداوند است. به تعبیر امام فهم‏‎ ‎‏این حقیقت با برهان عقلی حاصل نمی شود که «برهان راجع به اهل‏‎ ‎‏حجاب است».‏‎[18]‎

‏‏    ‏‏و دوم، خاصّه کسانی است که به صحو بعد المحو‏‎[19]‎‏ رسیده اند. یعنی‏‎ ‎‏کسانی که به فنای کلی راه یافته، و باقی به بقای حق گردیده اند. اینچنین‏‎ ‎‏سالکی وجودی حقانی دارد و تمام حرکات و رفتارش «باللّه » است. در این‏‎ ‎‏صورت است که مصداق «قرب فرایض» می گردد و چشم و گوش خداوند‏‎ ‎‏می شود که خدای رحمان از طریق او می بیند و به بندگان و موجودات‏‎ ‎‏فیض می رساند. امام بر این مدعا، گفتار و کلام نورانی امیرالمؤمنین‏‎ ‎‏علی بن ابیطالب(ع) را گواه می آورند که فرمود ‏‏انا عین اللّه و انا یداللّه و انا‏‎ ‎‏جنب اللّه و انا باب اللّه .‏‎[20]‎‏ چنین کسی برای دستگیری افتادگان به پا می خیزد و‏‎ ‎‏در کنار دیگر انسانها زندگی می کند و در راه هدایت آنان از سختیها و‏‎ ‎‏طعنها خم به ابرو نمی آورد و خلعت رهبری و هدایت مردمان بر قامتش‏‎ ‎‏راست می گردد.‏

‏‏     خواجه عبداللّه انصاری از این نوع صبر به صبر «مرید» تعبیر می کند.‏‎ ‎‏یعنی کسی که از فعل و قوه خود بکلی منسلخ شده، و به عین الیقین دریافته‏
‏‎

‏‏ ‏

‏‏     ‏‏3ـ صبر علی اللّه : ‏‏ویژۀ کسانی است که مستقر در مقام دوم گردیده اند.‏‎ ‎‏یعنی پس از آنکه سالک طریق حق، متصرفی را در عالم وجود جز‏‎ ‎‏خداوند ندید، طبیعتاً تمام رخدادها و بلیّات را جلوۀ اسما و صفات‏‎ ‎‏حق می بیند و بر آنها شکیبا می شود، اوامر و نواهی خداوند را به‏‎ ‎‏جان و دل می پذیرد و بر همۀ احکام الهی صابر است. صبر چنین‏‎ ‎‏سالکی را صبر علی اللّه خوانند و بر خدا و شئون اسماییه با ذاتیه او صبر‏‎ ‎‏کنند.‏‎[21]‎

‏‏    ‏‏پیر هرات این نوع صبر را صبر سالکین می خواند و می گوید: ‏‏و هو صبر‏‎ ‎‏السالک.‏‎[22]‎

‏‏ ‏

‏‏     ‏‏4ـ صبر فی اللّه :‏‏ صبر در مسیر سیر و سلوک است که سالک طریق‏‎ ‎‏دوست باید متحمل شود؛ و امام آن را ویژۀ اهل حضور می دانند؛ یعنی‏‎ ‎‏کسانی که مشاهدۀ جمال اسمایی کرده اند، در آن مشاهدات و جلوات‏‎ ‎‏هرچه صبر کنند و دل را از استهلاک و اضمحلال نگه دارند؛ صبر فی اللّه ‏‎ ‎‏است.‏

‏‏ ‏

‏‏     ‏‏5ـ صبر مع اللّه :‏‏ به تعبیر بزرگان ره یافته، صبر در این مرتبه به مراتب‏‎ ‎‏سخت تر از صبر در ساحت غیبت است، زیرا لازمۀ مقام حضور، بسط و‏‎ ‎‏انبساط است و خودداری از این حالت دشوار است. لب نگشودن و سخن‏
‏‎

‏‏ ‏

‏‏     ‏‏6ـ صبر عن اللّه :‏‏ صبر عن اللّه ، صبر مشتاق و محبی است که به خاطر‏‎ ‎‏رعایت محبوب برخواستۀ او صبر می کند. بنابراین، صبر اینان صبر بر‏‎ ‎‏فراق نیست بلکه صبر محبّی است که در کنار محبوب است. صبر کسانی‏‎ ‎‏است که از رؤیت جمال جمیل محبوب به خاطر امتثال اوامر محبوب‏‎ ‎‏محجوب می شوند و به تعبیر امام اشقّ مراتب، صبر است.‏‎[24]‎‏ از منظر‏‎ ‎‏ایشان هرچه محبت و عشق زیادتر باشد صبر بر مفارقت بیشتر است.‏‎[25]‎‏ از‏‎ ‎‏این رو می گویند شاید معنای کلام حضرت ختمی مرتبت که فرمود ‏‏ما اوذی‏‎ ‎‏نبیٌ مثل ما اوذیت‏‎[26]‎‏ ناظر به این حقیقت باشد. امام نالۀ دردمندانۀ مولای‏‎ ‎‏متقیان علی(ع) را که فرمود و ‏‏هبنی صبرت علی عذابک فکیف اصبر علی‏‎ ‎‏فراقک‏‎[27]‎‏ را صبر عن اللّه می دانند؛ یعنی صبری که محبّ در عین وصل از‏‎ ‎‏محبوب حقیقی می کشد و آن را از اصعب امور می دانند.‏‎[28]‎

‏
‏‎

‏‏مرا در منزل جانان چه امن عیش چون هر دم‏‏           ‏‏جرس فریاد می دارد که بربندید محملها‏

‏‎ ‎

‏‎

• )) خواجه عبداللّه انصاری؛ منازل السائرین؛ ص 198.
• )) همان؛ ص 199.
• )) عنکبوت / 45.
• )) خواجه عبداللّه انصاری؛ منازل السائرین؛ ص 198.
• )) انشراح / 5 ـ 6.
• )) ابوالحسن نوری در شرح حال یکی از مردان خدا می گوید:     «روزی پیرمرد ضعیف و بی قدرتی را دیدم که او را به سوی زندان می بردند و بر بدن نحیف او تازیانه می زدند؛ ولی آن مرد خدا همچنان صبر می کرد و دم نمی زد. پس از مدتی به زندان رفتم و از او پرسیدم: ای پیرمرد تو با چنین ضعف چگونه توان صبر کردن داری؟ در پاسخم گفت: ای فرزند؛ «به همت بلا می توان کشید نه با جسم» پرسیدم: صبر در نزد تو چیست؟ گفت: «به بلا مبتلا شدن همچنان بُود که از بلا بیرون آمدن». براستی می توان گفت ره یافته گان به حقیقت دارای همتی والا و قدرتی لایوصفند».
• )) شرح حدیث جنود عقل و جهل؛ ص 411ـ412.
• )) همان؛ ص 412. اظهار توانمندی، نزد دشمنان نیکوست؛ ولی نزد دوستان هر چیزی غیر از عجز ناپسند به شمار می آید.
• )) همان؛ ص 413.
• )) همان جا.
• )) همان؛ ص 413ـ414.
• )) همان؛ ص 415.
• )) همان جا.
• )) همان جا.
• )) شرح حدیث جنود عقل و جهل؛ ص 416.
• )) همان؛ ص 418.
• )) منازل السائرین؛ ص 202.
• )) شرح حدیث جنود عقل و جهل؛ ص 418.
• )) ر. ک. به: مصباح الهدایة کاشانی؛ ص 136.
• )) اصول کافی؛ ج 1، ص 113، باب 23 از «کتاب التوحید»، ح 8.
• )) شرح حدیث جنود عقل و جهل؛ ص 419.
• )) منازل السائرین؛ ص 202.
• )) شرح حدیث جنود عقل و جهل؛ ص 419.
• )) همان؛ ص 420.
• )) همان جا.
• )) هیچ پیامبری مانند من اذیت نشد. بحارالانوار؛ ج 39، ص 56، باب 73، ح 15.
• )) دعای کمیل.
• )) شرح حدیث جنود عقل و جهل؛ ص 421.