توکل

‏‏توکل‏

‏‏توکل، یکی از مقامات و ملکات نفسانی‏‎ ‎‏است، که سالک الی اللّه در سفر معنوی خود‏

‏‎ ‎‏باید آن را کسب کند. توکل درلغت به تعبیر راغب اصفهانی‏‎[1]‎‏ واگذارکردن‏‎ ‎‏امری است به معتمدی، از این جهت که شخص خود را در انجام آن کار‏‎ ‎‏عاجز و ناتوان ببیند.‏

‏‏     اما در اصطلاح عرفانی منزل و مقامی است که سالک طریق حق برای‏‎ ‎‏رسیدن به یقین و بار یافتن به پیشگاه حضرت محبوب می باید آن را‏‎ ‎‏بپیماید، بزرگان عرفان، توکل را نشأت گرفته از ایمان می دانند ومعتقدند‏‎ ‎‏شخص متوکل باپیمودن مقام توکل می تواند به منزل «یقین» راه یافته‏‎ ‎‏ونهایتاً ازمقام «یقین» گذشته و به مقام «توحید» نایل شود. حمدون‏‎ ‎‏قصار‏‎[2]‎‏ در مقام پاسخ سؤال از توکل می گوید: «چگونه سخن گوید در‏‎ ‎‏توکل آن را که هنوز درست نشده باشد حال ایمان».‏‎[3]‎

‏‏    ‏‏تعریف توکل: از ابوتراب نخشبی نقل شده است که ‏‏التوکل طرح البدن‏‎ ‎‏فی العبودیه وتعلق القلب بالربوبیه.‏‎[4]‎

‏‏    ‏‏ذوالنون مصری گوید: ‏‏التوکل ترک تدبیر النفس والانخلاع من الحول‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏ ‏

‏‏ذات نایافته از هستی، بخش ‏‏       ‏‏کی تواند که شود هستی بخش‏

‏ ‏

‏‏     ‏‏از دیدگاه امام کسی که با نگاه استقلالی به اشیاء و پدیده ها می نگرد‏‎ ‎‏طبیعتاً به آنها تمسک می جوید و از حق منقطع می شود؛ چنین شخصی‏‎ ‎‏مضطرب و متزلزل می گردد و این حالت اضطراب و تمسّک به دنیا و‏‎ ‎‏مادیات در قلبش روز افزون می شود و به بلیّه حرص مبتلا می گردد ؛ امام‏‎ ‎‏حرص را در مقابل توکل دانسته، و از جنود جهل و ابلیس برمی شمرند. از‏‎ ‎‏نظر امام توکل پس از ایمان به چهار حقیقت حاصل می شود و آن چهار امر‏‎ ‎‏را ارکان توکل برمی شمرند: 1ـ ایمان به آگاهی وکیل در مورد احتیاجات‏‎ ‎‏موکل؛ 2ـ ایمان به قدرت وکیل در بر آوردن حاجات موکل؛ 3ـ بخل‏
‏‎

‏‏     و ایشان تصریح می کنند که مجرد علم و اعتقاد کافی نیست بلکه ایمان‏‎ ‎‏به امور فوق الذکر موجب حصول توکل و اعتماد به وکیل می شود.‏

‏‏     از این رو بزرگان عرفان، توکل را نتیجه ایمان دانسته اند.‏

‏‏     حضرت امام در مقام بیان استفاده غلط و برداشت ناصحیح از مقام‏‎ ‎‏توکل به نکته ظریفی اشاره می کنند و متذکر می شوند که توکل هرگز با‏‎ ‎‏کسب و کار منافات ندارد.‏‎[12]‎‏ بلکه ترک کسب و تصرف به بهانۀ توکل، از‏‎ ‎‏نقصان است و جهل، زیرا که توکل ترک اعتماد به اسباب است و رجوع‏‎ ‎‏اسباب است به مسبّب الاسباب، پس با وقوع در اسباب منافات ندارد. از‏‎ ‎‏منظر امام، ترک هرگونه کوشش به نام توحید و توکل و به کارنگرفتن قوایی‏‎ ‎‏که حق تعالی به بندگان خویش عطا فرموده به این بهانه، از جهل به مقام‏‎ ‎‏توحید وتوکل است؛ زیرا که حقیقت توحید در یافتن آن است که تمام‏‎ ‎‏تصرفات خلقی، حقی است.‏‎[13]‎

‏‏    ‏‏پیر هرات در مورد درجات توکل می گوید: توکل، سه درجه دارد و‏‎ ‎‏تمام این درجات سه گانه، مربوط به عامۀ مردم است.‏

‏‏     ‏‏الدرجة الاولٰی التوکّل مع الطلب ومعاطاة السبب، علی نیّة شغل النفس ونفع‏‎ ‎‏الخلق و ترک الدعوی.‏‎[14]‎

‏‏    ‏‏توضیح اینکه، سالک در این مرحله بر خداوند توکل می کند و این‏‎ ‎‏توکل او با طلب و درخواست همراه است. سالک در این مرحله به اسباب‏‎ ‎‏و مسببات تمسک می کند به این منظور که نفس خود را مشغول سازد تا‏
‏‎

‏‏     ‏‏الدرجة الثانیة التوکل مع اسقاط الطلب و غضّ العین عن السبب، اجتهاداًفی‏‎ ‎‏تصحیح التوکل و قمع تشرّف النفس، و تفرغاً الی حفظ الواجبات.‏‎[15]‎

‏‏    ‏‏توضیح آنکه، سالک با توکل بر خداوند هیچ گونه درخواست و‏‎ ‎‏مسألتی از غیر خداوند ندارد واز رؤیت هر سبب و علتی چشم پوشی‏‎ ‎‏می کند و تنها به مسبب الاسباب می نگرد؛ زیرا متوکل حقیقی کسی است‏‎ ‎‏که فقط به خدا تکیه دارد و علل را در ید قدرت او توانمند می بیند. خواجه‏‎ ‎‏عبداللّه انصاری به این نکته ظریف می رسد که سالک از اسباب‏‎ ‎‏چشم پوشی می کند و فقط به مسبّب الاسباب می نگرد. از آنجا که چنین‏‎ ‎‏حالتی ممکن است او را گرفتار غرور و عجب و کبر نماید، به سرکوبی‏‎ ‎‏نفس خود می پردازد و برای اینکه بتواند واجبات شرعی خود را به نحو‏‎ ‎‏نیکویی انجام دهد تلاش و کوشش می کند.‏

‏‏     ‏‏الدرجة الثالثة التوکل مع معرفة علل التوکل النازعة الی الخلاص من علة التوکل؛‏‎ ‎‏و هوان یعلم ان ملکة الحق تعالی للاشیاء ملکة عزّة، لایشارکه فیها مشارک، فیکل‏‎ ‎‏شرکته الیه. فان من ضرورة العبودیة ان یعلم العبد انّ الحقّ هو مالک الاشیاء کلّها‏‎ ‎‏وحده.‏

‏‏     ‏‏توضیح مطلب اینکه، سالک در چنین مرحله ای به شهود توحید‏‎ ‎‏افعالی بار می یابد و به معرفت حقیقی نایل می شود و به نواقصی در توکل‏‎ ‎‏پی می برد. از این رو با آن به منازعه برمی خیزد.به عبارت دیگر، سالک‏‎ ‎‏در می یابد که مالک حقیقی خداوند است و این مالکیت مخصوص اوست‏
‏‎

‏‎ ‎

‏‎

• )) راغب اصفهانی؛ المفردات؛ ص 531.
• )) حمدون قصار از مشایخ صوفیه (متوفی 271 ه.ق) و رواج دهندۀ طریقۀ ملامیته در نیشابور بوده است.
• )) رساله قشریه؛ انتشارات علمی و فرهنگی، ص 251.
• )) رساله قشریه؛ به نقل از شرح چهل حدیث امام، ص 214. توکل، بدن را در بندگی حضرت حق افکندن و قلب را با حضرت ربوبی پیوند دادن است.
• )) کاشانی؛ مصباح الهدایة؛ ص 396. توکل بیرون آمدن از این اندیشه است که ایشان خود مدبر امور بوده و قدرت و توانایی برانجام کارها را دارد.
• )) همان جا. توکل چنگ زدن و آویختن به ریسمان خداوندی است.
• )) منازل السائرین؛ ص 171.
• )) آل عمران / 128. هیچ گونه اختیاری برای تو نیست.
• )) شرح حدیث جنود عقل و جهل؛ ص 200. یعنی توکل به خدا منقطع شدن بنده است به سوی خدا از جمیع اموری که به بندگان امید بسته بود.
• )) همان؛ ص 217.
• )) همان؛ ص 216.
• )) همان؛ ص 213ـ214.
• )) همان جا.
• )) شرح منازل السائرین؛ ص 173.
• )) همان؛ ص 174.
• )) شرح حدیث جنود عقل و جهل؛ ص 213.
• )) همان جا.