رمضان، ماه رهایی از هجران

‏‏رمضان، ماه رهایی از هجران‏

‏‏ ‏

‏‏بسم اللّه الرحمن الرحیم‏

‏‏در آغاز ماه مبارک رمضان هستیم. براستی که این ماهی بس با عظمت و‏‎ ‎‏شریف است، ماهی است که قرآن در آن نازل شده، و کتاب تعلیم و ارشاد‏‎ ‎‏الهی بر نوآموزان مکتب بشری عرضه گردیده است؛ و بالاخره ماهی که‏‎ ‎‏علم و معلم و متعلم، همه در آن جلوه گر شده اند.‏

‏‏     ماه رمضان، ماه روزه است، ماه بیداری و قیام برای خداست. ماه توبه‏‎ ‎‏و انابه و بازگشت به حق است. ماه رحمت و مغفرت است. ماه رهایی از‏‎ ‎‏نار عذاب و هجران است. ماه رجوع از گناه و موافقت با حق است. شب‏‎ ‎‏قدر در این ماه است؛ شبی که منادی حق ندا می دهد: ای بندگان گنهکار،‏‎ ‎‏خداوند مشتاق دیدار شماست، چهره های تیره و گناه آلود شما مانع‏‎ ‎‏رحمت و محبت او نشده است. رحمت خداوندی به فیضان آمده، و خالق‏‎ ‎‏هستی پذیرای همه بندگان خود چه نافرمان و چه فرمانبردار شده است.‏‎ ‎‏همۀ شما مشمول رحمت او قرار خواهید گرفت. «وَسِعَت رَحمتُه غَضَبه»‏‎ ‎‏خدایی که همواره رحمتش بر غضبش پیشی دارد.‏

‏‏     اشتیاق خداوند به بندگان خاص و مخلص، خود اشتیاقی همیشگی‏
‏‎

‏‏     ماه رمضان، ماه میهمانی خداوند است؛ گرچه همه ایام و لحظات عمر‏‎ ‎‏خود را وامدار اوییم و هستی ما به دست اوست، اما در این ماه فرصتی‏‎ ‎‏طلایی به بندگان داده شده تا جایگاه خود را در این مهمانی بیابند و‏‎ ‎‏حضور حق را حس کنند. حضرت امام خمینی در کتاب شریف‏‎ ‎‏مصباح الهدایة در توصیف عالم، عبارت زیبایی دارند که نقل آن به بحث‏‎ ‎‏ما کمک می کند. امام می گویند: ‏‏«فالعالمَ مجلسُ حضورالحقّ و الموجودات‏‎ ‎‏حضّار مجلسه»‏‏ به گفتۀ استاد آشتیانی در شرح مصباح الهدایة بالغان و‏‎ ‎‏کمّلینی که به مقام صحوین، یعنی صحو بعدالمحو رسیده اند، حق را در‏‎ ‎‏مراتب و درجات عرش مشاهده می کنند و حضرت حق را در مسند عزت‏‎ ‎‏و محیط بر اشیا می بینند و حقایق ممکنات و موجودات عالم هستی را‏‎ ‎‏حضارِ مجلس حق می دانند. در این صورت حق ادب را نسبت به حضرت‏‎ ‎‏عزت و سلطانِ وجود رعایت می کنند. بنابراین، همیشه و همه وقت ما‏‎ ‎‏مهمان خداوندیم و در ضیافت او حضور داریم؛ اما در ماه رمضان این‏‎ ‎‏فرصت داده می شود که مهمان خاص باشیم تا شاید این فرصت و این‏‎ ‎‏توفیق دست دهد که چنین حضوری را حس کنیم و خود را بیگانه با او‏‎ ‎‏ندانیم. عبارت دیگری باز از امام شنیده ایم که فرموده اند: ‏‏«عالم، محضر‏‎ ‎‏خداست در محضر خدا معصیت نکنید.»؛‏‎[1]‎‏ یعنی همان گونه که در مهمانیها و‏‎ ‎
‏‎

‏‏     از توجه حضرت امام به ماه رمضان و تعبد ایشان به پرهیز از اعمال‏‎ ‎‏مکروه که نتیجۀ کمال معرفت ایشان و درک محضر خداوند است،‏‎ ‎‏خاطره ای برایتان نقل می کنم: همان طور که در مقدمۀ دیوان اشعار‏‎ ‎‏حضرت امام ذکر کرده ام من خواستار شعر از امام شدم، چون شنیده بودم‏‎ ‎‏که ایشان در جوانی شعرهای بسیار سروده بودند که مفقود شده بود.‏‎ ‎‏سرانجام در پی اصرارهای پیاپی و مکرر من، یک روز غزلی از ایشان‏‎ ‎‏دریافت کردم، و این پاسخ مثبت ایشان بر اصرار و پافشاری من افزود تا به‏‎ ‎‏آنجا رسید که گاهی ایشان در هنگام قدم زدن درنگ می کردند و بر روی‏‎ ‎‏پاره کاغذی یا حاشیه روزنامه ای که در کنار دستشان بود، رباعی یا غزلی‏‎ ‎‏می نوشتند و به من می دادند. تنها کسی که از این جریان اطلاع داشت،‏‎ ‎‏احمد آقا بود. البته من به امام نگفته بودم که او می داند، ایشان هم سؤال‏‎ ‎‏نکرده بودند. یک روز احمد به من توجه داد که نگهداری این اشعار بر‏‎ ‎‏روی کاغذ کاهی روزنامه ها، درست نیست؛ زیرا پس از مدتی این کلمات‏‎ ‎‏در هم فرو می رود و ناخوانا می شود، راه چاره این است که دفتری یا کاغذ‏‎ ‎‏مناسبی تهیه کنی و از امام بخواهی در آن دفتر برایت بنویسند. من این کار‏‎ ‎‏را کردم. یک روز آخر ماه شعبان، ایشان دفتر را به من بازگرداندند و‏‎ ‎‏گفتند؛ این را بردار و ببر. وقتی علت را جویا شدم، گفتند که من شعر‏‎ ‎‏نمی نویسم؛ و با پرسش مجدد من توضیح دادند که: من در این ماه شعر‏‎ ‎‏نمی نویسم؛ چون در ماه رمضان مانند شب و روز جمعه نوشتن و خواندن‏‎ ‎‏شعر مکروه است؛ و آخرین غزل این دفتر، با این بیت شروع شده بود که‏‎ ‎‏"کوتاه سخن که یار آمد".‏

‏‏     از این مطلب می توان درجه التزام حضرت امام و تأکید ایشان را به‏
‏‎

‏‏     ایشان در مصباح الهدایة تصریح دارند که هتک احترام مجلس، گناه‏‎ ‎‏است؛ و آن بستگی به معرفت افراد دارد. هرکس میزان معرفتش بیشتر‏‎ ‎‏باشد و منزلت صاحبخانه و صاحب مجلس را بهتر بفهمد، مراقبت‏‎ ‎‏بیشتری نسبت به کارهای خودش دارد. ما با میزان معرفت خودمان، گناه‏‎ ‎‏را جایز نمی دانیم؛ امّا امام انجام عمل مکروه را هم ناپسند می دانستند؛ و‏‎ ‎‏این به اختلاف مراتب معرفت ما و امام بستگی دارد.‏

‏
‏‎

‏‏ ‏

‏‏کوتاه سخن که یار آمد‏‏          ‏‏با گیسوی مشکبار آمد‏‎[2]‎

‏ ‏

‏‏    ‏‏در ادبیات عرفانی از کثرت به گیسو تعبیر می کنند و از وحدت به خال،‏‎ ‎‏گاهی تجلیات حضرت حق را به گیسو تشبیه می کنند. مشکباری و‏‎ ‎‏عطرآمیزی نیز در عرفان معنای خاصی دارد. رایحه از جمله نشانه هایی‏‎ ‎‏است که انسان را به هدف نزدیک می کند. بوی گل در باغ خبر از باز شدن‏‎ ‎‏گل می دهد و با جاذبه و کششی که دارد همه را به سوی خود‏‎ ‎‏فرا می خواند. میزبان ماه رمضان هم که از او به یار تعبیر شده است، با‏‎ ‎‏جاذبه و کشش خود، همه را به خویش می خواند، و این همان دعوت عام‏‎ ‎‏است که از آن سخن گفتیم.‏

‏‏ ‏

‏‏بگشود در و نقاب برداشت‏‏            ‏‏بی پرده نگر، نگار آمد‏‎[3]‎

‏ ‏

‏‏    ‏‏در این بیت اشاره به این شده که یار به عنوان میزبان، خود به استقبال‏‎ ‎‏مهمانان می آید، آن هم در حالی که نقاب هم از چهره برمی دارد و بی پرده،‏‎ ‎‏عیان می شود؛ اما این نقاب برداشتن برای کسانی است که طالب حضرت‏‎ ‎‏حق هستند. کسی که منتظر نگار بوده، گمشده اش را جستجو می کرده، او‏‎ ‎‏را می بیند، و بی حجاب یار را حس می کند؛ ولی محجوبان از این نقاب‏‎ ‎‏برداشتن و بی پرده آمدن نگار، درکی ندارند؛ مگر آنچه از بزرگان و‏‎ ‎‏واصلان شنیده باشند.‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‏‏ ‏

‏‏او بود و کسی نبود با او ‏‏           ‏‏یکتا و غریب وار آمد‏‎[4]‎

‏ ‏

‏‏    ‏‏در بیت سوم، اشاره به یکتایی و غربت حضرت حق شده است.‏‎ ‎‏خداوند همیشه هست و هیچ کس هم با او نیست. ‏‏کانَ اللّه و لَمْ یَکُنْ مَعَهُ شی ء‏‏.‏‎ ‎‏چون هیچ چیز در مرتبۀ او نیست. او حقیقت هستی است و بقیۀ هستی و‏‎ ‎‏موجودات، جلوات اویند. اگر او با ماست به این معنا نیست که ما هم با‏‎ ‎‏اوییم؛ بلکه باید نزدیکی به او و تقرب به او را کسب کنیم. اگر چه میزبان‏‎ ‎‏یکتا و غریب وار است؛ ولی این بدان معنا نیست که او به استقبال یک‏‎ ‎‏مهمان خاص و واحد آمده است. میزبان، واحد است؛ ولی مهمانان‏‎ ‎‏بیشماری را طالب است؛ و هرکس او را بخواهد، مهمان اوست. او در این‏‎ ‎‏ماه دعوت عام می کند؛ اما همۀ انسانها این دعوت را در نمی یابند، و این‏‎ ‎‏ماه را نیز به چشم دیگر ماهها می نگرند. امید است از خواب غفلت‏‎ ‎‏برخیزیم، ندای دعوت حق را بشنویم و خود را مهمانان او بدانیم؛ زیرا‏‎ ‎‏مهمان عزیز است و خداوند بشارت داده که هرکس خود را مهمان خدا‏‎ ‎‏بداند، از خوان نعمت او بی بهره نخواهد ماند.‏

‏‏     در این ماه خداوند نه تنها مهمانان را دعوت می کند و خود به استقبال‏‎ ‎‏آنها می رود، بلکه در به روی اغیار و شیاطین از جن و انس می بندد و‏‎ ‎‏بیگانگان را به این حریم راه نمی دهد.‏

‏‏ ‏

‏‏بنشست و ببست در ز اغیار‏‏             ‏‏گویی پی یار غار آمد‏‎[5]‎

‏ ‏

‏‏    ‏‏در بیت چهارم، اشاره به یافتن یار غار شده است؛ و یافتن آشنایی که‏
‏‎

‏‏     ‏‏کنتُ کنزاً مخفیاً فَاَحْبَبْتُ اَن اُعْرَف. فَخَلَقْتُ الخَلق لِکَیْ اُعْرَفْ.‏

‏‏     ‏‏در ادامه غزل از لیلة القدر سخن گفته شده است و اینکه به دنبال آن‏‎ ‎‏شب خورشید آشکار می شود؛ زیرا «یوم» دنباله «لیل» است. حضرت امام‏‎ ‎‏در کتاب آداب الصلوة می فرمایند:‏

‏‏     ‏‏به اعتباری، قوسِ نزول، لیلة القدر محمدی است؛ و قوسِ صعود،‏‎ ‎‏یوم القیٰمۀ احمدی است.‏‎[6]‎

‏‏    ‏‏در وجه تسمیۀ لیلة القدر نظرات متعدد و متنوع مطرح شده است،‏‎ ‎‏بعضی گفته اند این شب دارای شرف و منزلت است و از این رو آن را‏‎ ‎‏لیلة القدر نامیده اند. این شرف و منزلت نیز از آن جهت است که قرآنِ‏‎ ‎‏صاحب قدر، توسط مَلکِ صاحب قدر بر رسولِ صاحب قدر، برای امتِ‏‎ ‎‏صاحب قدر در این شب نازل شده است. برخی لیلة القدر را از آن جهت‏‎ ‎‏صاحب قدر دانسته اند که شب وصال نبی ختمی و لیلۀ وصول عاشق‏‎ ‎‏حقیقی به محبوب خویش است. بزرگان عرفان گفته اند که هر صورت‏‎ ‎‏مُلکی، باطنی و ملکوتی دارد و مراتب نزول حقیقت وجود به اعتبار‏‎ ‎‏احتجاب شمس حقیقت در افق تعیّنات، لیالی است؛ و مراتب صعود به‏‎ ‎‏اعتبار خروج شمس حقیقت از آفاق تعیّنات، ایام است؛ و شرافت و‏‎ ‎‏نُحوست ایام و لیالی به حسب این بیان معلوم می گردد.‏

‏‏     در بیت هشتم، امام می فرمایند:‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‏‏ ‏

‏‏بگذار چراغ، صبح گردید‏‏             ‏‏خورشید جهان مدار آمد‏‎[7]‎

‏ ‏

‏‏    ‏‏این بیت اشاره دارد به حدیث معروف حقیقت که از حضرت علی(ع)‏‎ ‎‏نقل شده است. حضرت در پاسخ کمیل که از حقیقت سؤال می کند،‏‎ ‎‏عبارتی را ذکر می کنند و هر بار با درخواست کمیل، عبارت دیگری را به‏‎ ‎‏آن می افزایند؛ و پس از گفتن آخرین عبارت در پاسخ به درخواست کمیل‏‎ ‎‏می فرمایند:‏

‏‏     ‏‏اِطْفَأِ السّراج فَقَد طَلَعَ الصُبْح.‏‎[8]‎‏ چراغ را خاموش کن که صبح دمید.‏

‏‏    ‏‏اگر به دعاهایی که در این ماه شریف بر خواندن آنها تأکید شده، توجه‏‎ ‎‏کنیم می بینیم که عبارات آن بلند و بس ارزشمند است. البته هر دعایی و‏‎ ‎‏هر خواسته ای که انسان داشته باشد، قطعاً مورد اجابت حق قرار‏‎ ‎‏می گیرد. هر «یااللّه » که کسی بگوید، مسلماً پاسخی به آن داده می شود؛‏‎ ‎‏اما پاسخ به این معنا نیست که هرچه می خواهیم، همان را و همان وقت به‏‎ ‎‏ما بدهند. حضرت حق در اجابت دعای ما، مصلحت ما و مصلحت کل‏‎ ‎‏نظام هستی را هم در نظر می گیرد؛ و چه بسا پاسخ دعا و خواستۀ ما، پس‏‎ ‎‏از مرگ و در عالم آخرت به ما برسد. در روایات هست که وقتی خداوند‏‎ ‎‏پاسخ بعضی از خواسته های بندگان را که در دنیا اجابت نشده است، به‏‎ ‎‏آنها می دهد، زبان حال آنان این است که ای کاش سایر خواسته های ما را‏‎ ‎‏هم در دنیا اجابت نمی کردی و در آخرت به ما عطا می کردی. در این باره‏‎ ‎‏نکته ای است که شاید منشأ روایی هم داشته باشد بدین مضمون: بعضی‏
‏‎

‏‏     از جمله ادعیۀ این ماه، دعای سحر است که یکی از شارحان آن،‏‎ ‎‏حضرت امام خمینی هستند. دعای دیگر، دعای ابوحمزه است که‏‎ ‎‏مفاهیمی بسیار والا دارد. از جمله در بخش اول دعا می فرماید: بکَ‏‎ ‎‏عرفتُک و اَنتَ دَلَلْتَنی علیکَ؛ یعنی من به وسیلۀ تو، تو را شناختم و تو‏‎ ‎‏خودت را عرضه کردی تا من تو را بشناسم، پس، اگر من تو را می شناسم‏‎ ‎‏از لطف خودِ توست. تو آنچنان روشن و درخشنده ای که من تو را به ظهور‏‎ ‎‏خودت می شناسم. تو مرا به خودت راهنمایی کردی که من توانستم تو را‏‎ ‎‏بشناسم؛ و اگر تو نبودی، من خودم را هم نمی شناختم.‏

‏‏     نکتۀ دیگری که دربارۀ این ماه باید گفت این است که میان مهمانی خدا‏‎ ‎‏با مهمانی انسانها تفاوت بزرگی است. چه در مهمانی انسانها، سفره‏‎ ‎‏گسترده می شود و خوردنیها و نوشیدنیهای بیشتر به مهمانان عرضه‏‎ ‎‏می شود؛ ولی در مهمانی خداوند، امر به امساک و خودداری از خوردن و‏‎ ‎‏آشامیدن می گردد. این نخوردن و ننوشیدن، هم صفت شدن با خداوند‏‎ ‎‏است. و امساک در این ماه، هم صفت شدن انسان با خداست.‏

‏‏     خداوند در ماه مبارک رمضان سفره می گسترد و انسان را به خوردن‏‎ ‎‏دعوت می کند و او را از رزق خود بهره مند می سازد. این رزق، رزق‏‎ ‎‏معنوی است که انسان را به کمال می رساند. برای بهره مندی از این رزق‏‎ ‎‏معنوی باید طالب آن باشیم که:‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‏‏ ‏

‏‏طبیب عشق مسیحا دم است و مشفق لیک‏‏            ‏‏چو درد در تو نبیند که را دوا بکند‏

‏ ‏

‏‏اگر ما احساس درد نداشته باشیم، اگر طلب در ما نباشد، نباید در انتظار‏‎ ‎‏پاسخ از ناحیۀ حق باشیم. ما باید طالب باشیم، باید بفهمیم که چه هستیم‏‎ ‎‏و چه می خواهیم و به کجا می رویم تا خداوند هم خواستۀ ما را برآورده‏‎ ‎‏سازد؛ و این است مراد مولانا که: آب کم جو، تشنگی آور به دست.‏

‏‏ ‏

‏‏والسلام ‏

‏‏پژوهشکده امام خمینی 1377‏

‎

‏‎ ‎

‏‎

• )) صحیفه امام؛ ج 13، ص 461.
• )) دیوان امام؛ ص 95.
• )) همان جا.
• )) همان جا.
• )) همان جا.
• )) آداب الصلوة؛ ص 328.
• )) دیوان امام؛ ص 95.
• )) عبدالرزاق کاشانی بر این حدیث شرح نوشته، و ملا عبداللّه زنوزی نیز شرحی فارسی به نام انوار جلیه نوشته، و جناب آشتیانی دو مرتبه یا بیشتر به شرح آن پرداخته اند.