موقعیت حوزه علمیه تبریز
حوزه تبریز از قدیم طبق نقل علما و مطابق آنچه که من خودم در تاریخ حوزه علمیه تبریز دیده ام از قوت و غنای بیشتری برخوردار بوده است و زمانی هم که ما در تبریز مشغول تحصیل بودیم یکی از فعالترین و پرشورترین حوزه های علمیه ایران بعد از قم بود؛ یعنی هم از نظر کمیت و تعداد طلبه ها قابل توجه بود و هم از نظر کیفی و سطح علمی منزلت والایی داشت. به عنوان مثال هر کسی که وارد مسجدهای «خال اوغلی» و «یا علی» که در مدرسه طالبیه واقعند و جمعاً از مسجد اعظم قم بزرگترند می شد آنها را مملو از طلبه های جوانی می دید که دو به دو، سه به سه و یا بیشتر مشغول درس و بحث هستند و فضای پرشور و نشاط و عجیبی که از کثرت طلبه ها و قیل و قالی که از مباحثه آنها ایجاد شده بود ملاحظه می کرد. اساتید فراوانی در تبریز مشغول تدریس بودند به گونه ای که طلاب خواهان هر درسی که بودند دستشان برای انتخاب استاد کاملاً باز بود چرا که هر کتابی را چندین استاد در جاهای مختلف تدریس می نمودند به عنوان نمونه ده ـ پانزده نفر شرح لمعه درس می دادند و ده ـ پانزده نفر رسائل و مکاسب تدریس می کردند و از اینها مهمتر در حدود بیست محفل درس خارج در تبریز برقرار بود و طبیعی است استادی که درس خارج می گوید خودش باید مجتهد باشد و این نکته از حضور عده زیادی از مجتهدین و فقها در تبریز خبر می داد که من خودم بعد از اعلام خبر رحلت حضرت آیت الله بروجردی و تجمع علمای تبریز در مسجد جامع وقتی آنها را شمردم دیدم در میانشان حدود پنجاه نفر مجتهد مسلّم وجود دارد؛ کسانی که از شاگردان مرحوم آخوند خراسانی و مرحوم آقا ضیاء و مرحوم اردوبادی بودند و خودشان در ردیف مرحوم آقای حکیم و آقای خویی به شمار می آمدند و اینها در تبریز مشغول تدریس خارج فقه و اصول و سطوح عالیه مثل رسائل و مکاسب و کفایه بودند. حضور این
کتابخاطرات آیت الله سید حسین موسوی تبریزی (دفتر اول)صفحه 31
علمای بزرگوار در تبریز، مردم را از مراجعه به مراجع قم درخصوص مسائل شرعی و مسأله رؤیت هلال بی نیاز کرده بود و در دهه های سی و چهل هـ .ش. در اینگونه موارد بیشتر مراجعات مردم به مرحوم آیت الله شیخ احمد اهری از شاگردان تراز اول مرحوم آخوند و مرحوم آقا ضیاء عراقی بود. ایشان تدریس را در نجف آغاز کرده بود و از مدرسین بنام نجف محسوب می شد تا اینکه به دعوت مردم تبریز به تبریز مراجعت کرد و در آنجا ماندگار شد. مرحوم آقای اهری از مجتهدین صاحب رساله تبریز بود و کتابی تحت عنوان خلاصة المسائل نیز منتشر نموده بود. یکی دیگر از علما و مجتهدین معروف آن زمان تبریز مرحوم آیت الله سیدحسن انگجی بود. ایشان اگرچه از نظر علمی یک مجتهد مسلّم بود ولی در سطح مرحوم آقای اهری نبود اما از جهت نسبی و سابقه خانوادگی از وی برتر بود. پدر ایشان از علمای بزرگ تبریز و از مبارزان دوران مشروطیت و دوران رضاخان بوده که به خاطر مبارزه با او و مخالفت با مسأله کشف حجاب توسط رضاخان به همراه آیت الله آمیرزا صادق یکی دیگر از علمای مبرّز تبریز به قم تبعید می شود ـ پدر مرحوم آقای انگجی علاوه بر این از نظر معنوی هم دارای مقامات بالا و صاحب کشف و کرامات بود ـ و در مجموع خاندان انگجی در نزد مردم تبریز از محبوبیت خاصی برخوردار بوده و این محبوبیت هنوز هم با وجود اینکه هیچ فردی از آن خانواده در تبریز در کسوت روحانیت باقی نمانده است پابرجاست. از دیگر علمای مبرّز تبریز در آن مقطع می توان از مرحوم آمیرزا کاظم دینوری و مرحوم آقای مفید و آمیرزا جواد سلطان القراء و آقای بادکوبه ای نام برد. این عده به همراه تعدادی دیگر از علمای تبریز
کتابخاطرات آیت الله سید حسین موسوی تبریزی (دفتر اول)صفحه 32
ازمجتهدان صاحب نظر و صاحب رساله و یا کتاب استدلالی در فقه و اصول بودند.
کتابخاطرات آیت الله سید حسین موسوی تبریزی (دفتر اول)صفحه 33