جایگاه و حقوق زنان در حکومت اسلامی با تاکید بر اندیشه امام خمینی
دکتر معصومه ابتکار
جایگاه حجاب در حکومت اسلامی چیست؟ آیا حجاب الزامی است یا اختیاری. نظر امام خمینی در این رابطه چیست؟
البته بنظر میرسد سوالات شما به دقت مطرح نشده است. اولا ما از جایگاه حجاب در جمهوری اسلامی باید صحبت کنیم، نه حکومت اسلامی. زیرا کشور اکنون براساس رژیم «جمهوری» اداره میشود. اینکه آیا حجاب الزامی هست یا اختیاری را نیز باید علماء پاسخ دهند، چون در تخصص ایشان است. در مورد نظر امام خمینی (ره) هم نظر موسسه نشر آثار امام در واقع صائب است.
اما اگر بخواهم در این زمینه صحبت کنم باید بگویم امروزه ورود به چنین مباحثی نیازمند درک درست از شرایط اجتماعی ایران و جهان، زبان و ادبیاتی همه فهم و به کارگیری ظرائف لازم در چنین مباحثی است. قرآن کریم به صراحت در آیاتی نسبت به ضرورت داشتن حجاب برای همسران پیامبر و زنان مومن تاکید کرده است. در عین
کتابویژه نامه همایش بین المللی حقوق مردم و حکومت دینی در اندیشه امام خمینی (س): مصاحبه های علمیصفحه 195
حال ما نیازمند توجه به نگاه اعتدالی حضرت امام (ره) در حوزه زنان هستیم. آن هم در مقابل تحریفهای عامدانهای که از سوی فرقه های مختلف علیه اسلام صورت میگیرد تا چهرهای خشن، منفی و ضد زن ارائه دهند.
در سال های نخستین پس از انقلاب زمانی که حضرت امام (ره) ولادت فاطمه زهرا(س) را به عنوان روز زن اعلام کردند، روشن شد که در جمهوری اسلامی الگوی رفتاری حضرت فاطمه به عنوان دستور کار نه فقط در بحث حجاب بلکه برای حرکت سیاسی و اجتماعی زنان و بلکه مردان در ایران مطرح است. حال آیا ما میتوانیم حضرت زهرا را فقط از یک بعد «حجاب» ببینیم. اگر توانستیم «حجاب» را در کنار کرامت زن، فراهم کردن ارتقای جایگاهش در همه عرصه های سیاسی و اجتماعی و غیره ببینیم، به نظر امام نزدیک شده ایم.
تفاوت آزادی زنان در نظام اسلامی و نظام های سکولاریا لائیک چیست، دیدگاه حضرت امام خمینی در این مورد چگونه است؟
از شاخصهای کارآمدی یک نظام، رویکرد آن به زنان است. حضرت امام (ره) با یک برنامهریزی درباره موضوع زنان نگاهی پیشرو را در مقابل نگاه متحجرانه ای که میرفت تا سیطره یابد، مطرح کردند. نگاه متحجرانه سعی در محدود کردن زنان داشت تا از رشد و تعالی آنان جلوگیری کند. در این شرایط حضرت امام (ره) همواره تاکید کردند که هیچ مانعی برای رشد و تعالی زنان به معنی آزادی واقعی وجود ندارد و این دیدگاه را در سخنرانیهای خود طرح و در زمینه های مختلفی حتی صنعت مطرح کردند. این مطالب از امام یعنی اینکه به لحاظ اجتماعی و سیاسی زنان آزادند که فعال باشند و این خود نوعی تجدد در جوامع اسلامی بود. اما زن مسلمان الگویی از تجدد را پیروی کرد که با الگوی غربی تجدد همخوانی ندارد. الگوی انقلاب اسلامی در عین حال که فضا را برای استقلال فکری و عملی زن فراهم ساخت، نسبت به رعایت شئونات انسانی و اخلاقی حساس بوده تا مانع از شکسته شدن حرمت زن و انسان
کتابویژه نامه همایش بین المللی حقوق مردم و حکومت دینی در اندیشه امام خمینی (س): مصاحبه های علمیصفحه 196
شود. این الگو بلافاصله در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی در کشورهایی که جمعیت های مسلمان داشتند مورد استقبال گرفت. چون پشتوانه فکری داشت و دیدگاههای اندیشمندانی چون دکتر علی شریعتی و شهید آیت الله مطهری منشاء آن بود. به دلیل همین پشتوانه فکری مترقی بود که بعد از انقلاب ما، گرایش زنان مسلمان به حجاب در خاورمیانه و حتی اروپا ایجاد شد و گسترش یافت و حالا بعد از چند دهه که مشخص شده چنین گرایشی مثبت و همه گیر است، فرقه های جعلی را از اسلام مانند طالبان و داعش با ریشه های وهابیگری به زور اسلحه و وحشت رواج داده اند تا جلوی رشد اسلام مترقی و منطبق بر واقعیات را بگیرند.
بنابراین امروز لازم است نقش زنان مسلمان به پشتوانه آزادی و استقلالی که اسلام به آنها داده است، تبیین شود؛ زنان دانشمند مسلمانی که در سراسر جهان به جهان علم و دانش کمک میکنند، زنان مسلمان فداکاری که سازمان های عظیم خیریه برای توانبخشی به نیازمندان را به راه انداخته اند، زنان مسلمان هنرمندی که جایگاه هنر را اعتبار میدهند و هزاران نمونه از این موارد. به خصوص که در شرایط کنونی با قرائتهای انحرافی از دین اسلام، زنان را تا حد برده و کنیز در میادین شهرهای تصرف شده خود فروختند و هزاران کار شنیع دیگری که البته نه به نام سکولاریسم یا لائیسیته، بلکه به نام اسلام صورت گرفته است.
حضرت امام (ره) با تکیه بر آموزههای اصیل دینی نگاه پیشرویی را در زمینه زنان مطرح میکردند؛ البته دیدگاههای ایشان یک حرکت تاکتیکی نبود و بسیار عمیق و برآمده از تعالیم دین اسلام بود.
آیا نقش زن فقط تعلیم و تربیت فرزند و تدبیر امور منزل است یا فراتر از آن شامل ایفای نقش های اجتماعی نیز میشود، ایده و نحوه برخورد امام با این موضوع چگونه بوده است.
همانطور که گفتم دیدگاههای امام در مورد حوزه فعالیت و حضور زنان در جامعه
کتابویژه نامه همایش بین المللی حقوق مردم و حکومت دینی در اندیشه امام خمینی (س): مصاحبه های علمیصفحه 197
تاکتیکی نبود و پشتوانه ای اعتقادی داشت. بنظرم ایشان معتقد بودند که در هیچ زمینه ای نباید استعدادها و توانایی های زنان به هدر رفته یا محدود شود. وقتی فرمودند که نقش زنان در پیروزی انقلاب اسلامی حتی بیش از مردان بود و یا تاکید کردند که زنان باید در مقدرات اساسی کشور دخالت کنند، حوزه نقش آفرینی زنان را مشخص کردند. «دخالت در مقدرات اساسی کشور» یعنی حضور در بالاترین سطوح مدیریتی و تصمیم گیری و نه فقط شرکت در انتخابات برای رای دادن.
بر این اساس بنظرم زن مسلمان ابتدا هویت انسانی اش مطرح است و بعد نقشهای خانوادگی و اجتماعی اش. متاسفانه گاه اینگونه القاء میشود که همه هویت زن در همسر بودن و مادر بودنش است. بنابراین اگر زنی ازدواج نکرد و بچه دار نشد یعنی موجود بی هویت و بیهوده ای است؟
حضرت معصومه (س) بانوی فرهیختهای بودند که اگر بگوییم اعتبار کل جامعه علمی و حوزههای علمیه در قم وابسته به اعتبار شخصیت این بانوست، اغراق نکردهایم. ایشان نمونهای در رد این مسئله است، چراکه آن بانوی بزرگ نه ازدواج کردند و نه بچه دار شدند.
البته مادر و همسر بودن دو موقعیت مهم و انسان ساز در زندگی زنان است که خداوند زمینه آن را فراهم کرده و عنایتی خاص به شمار میرود، اما اینکه هویت زنان را فقط محدود در این دو موقعیت ببینیم، درست نیست و بیشتر به نگاههای انحرافی نزدیک است. در عین حال باید تاکید کنم که در حال حاضر دنیا بیش از هرچیز نیازمند عشق، عاطفه و محبت است. اکنون خشونت، جنگ، یکهتازیها در دنیا دیده میشود و برای اصلاح این وضعیت چارهای جز توسل به عاطفه و محبت نیست و زنان میتوانند در این زمینه نقش مهمی ایفا کنند.
حقوق متقابل زن و شوهر از دیدگاه حضرت امام چیست؟
به نظرم سیره امام خمینی در این زمینه همه چیز را روشن میکند. رفتار و منشی که
کتابویژه نامه همایش بین المللی حقوق مردم و حکومت دینی در اندیشه امام خمینی (س): مصاحبه های علمیصفحه 198
ایشان با همسر مکرمه شان داشتند، احترامی که میگذاشتند، عدم توقع در امور منزل و استقلالی که برای ایشان در رفت و آمد و نوع زندگی قائل بودند، نشان میدهد که زن را فقط برای راحتی و پیشرفت شوهر نمی دانند. متاسفانه برخی دیدگاههای انحرافی رابطه زن و شوهر را چنین ترسیم میکنند که زن فقط وسیله ای است که مرد آب در دلش تکان نخورد، موجودی است که فقط آفریده شده تا خدمت مرد را بکند. اما دیدگاه امام چنین نبود. از نظر ایشان بنظرم هر دو باید در کنار هم با رعایت عدالت و اخلاق از یک زندگی مشترک در همه ابعاد بهره ببرند.
در اینجا موقعیت را مناسب می دانم مطلبی در مورد زنان و محیط زیست را نیز عنوان نمایم.
حفاظت از محیط زیست یکی از موصوعات مهمی بود که در تفاهمنامه بین سازمان حفاظت محیط زیست و معاونت امور زنان ریاست جمهوری قرار داشت.
زنان در منزل و جامعه میتوانند نقش بسیار مهمی در راستای حفاظت از محیط زیست ایفا کنند. دولت تدبیر و امید فرصت مناسبی را برای حضور زنان و توانمندسازی آنها درعرصههای مختلف فراهم کرده است، از ابتدای دولت یازدهم تاکنون سازمان های مردم نهاد در کشور رشد زیادی کرده اند که بخش زیادی از فعالیت آنها مربوط به زنان است.
با استفاده از تعاملات بین المللی پروژه ای با هماهنگی یونسکو در حوزه آبریز دریاچه ارومیه در حال انجام است که زنان در آن حضور پررنگی دارند.
جامعه جهانی به دنبال یافتن راهکارهای علمی و اجرایی برای زنان و همچنین تعریف الگوهایی که بتواند برای انسان نمونه باشد و بر اساس آن بتوان برای جامعه جهانی برنامه ریزی کرد، است که به نظر میرسد ایران در این مسیر اقدامات موثری را انجام داده است.
پرداختن به بهبود وضعیت زنان و الگوسازی در زمینه جایگاه زنان در حفاظت از
کتابویژه نامه همایش بین المللی حقوق مردم و حکومت دینی در اندیشه امام خمینی (س): مصاحبه های علمیصفحه 199
محیط زیست یکی از اولویتهای ملی و جهانی است، به دلیل هم افزایی که زنان برای بهبود وضعیت محیط زیست دارند نیازمند توجه خاص و برنامه ریزی اصولی در جامعه جهانی هستند.
ما در زمینه الگوی مصرف با کاستیهایی مواجه هستیم و مصرف ایرانیان در حوزههایی مانند آب، انرژی و تولید پسماند با الگوی مطلوب فاصله زیادی دارد. بانو ثقفی، همسر مکرمه حضرت امام خمینی به این جزییات توجه داشتند و اطرافیان خود را نیز متوجه این موارد میکردند. چنین رویکردی بسیار ارزشمند است، به ویژه در جامعه که درآن لازم است به محیط زیست توجه بیشتری کنیم.
کتابویژه نامه همایش بین المللی حقوق مردم و حکومت دینی در اندیشه امام خمینی (س): مصاحبه های علمیصفحه 200