ویژگی نظریه امام خمینی در زمینه حقوق انسانی و حقوق مردم
دکتر محمد حسن ضیائی‌فر
به نظر شما مطالعات مربوط به حقوق انسانی از دیدگاه امام با چه ظرافتها و پیچیدگی هایی مواجه هستند؟
موارد مربوطه متعدد است. امروزه آنچه به عنوان حقوق بشر یا حقوق انسان یا حقوق مردم یا حقوق شهروندی در ادبیات تخصصی حقوقی شناخته شده است، ابعاد تفصیلی بسیار گسترده ای دارد ودر سطح جهانی در مورد بعضا جزئیات حق ها اسناد وشرح وبسط های متنوعی تدوین شده است. وقتی یک حقوقدان مسلط بر این ادبیات تخصصی قرار باشد وارد شناسائی اندیشه امام در یک حیطه حقوقی شود ممکن است انتظاراتی جزئی وتفصیلی داشته باشد که در زمان حیات حضرت امام اصلا مطرح نبوده تا اظهار نظری صورت گیرد فلذا نباید با انتظارات این چنینی به بررسی آرای امام پرداخت و بعد مثلا فوری حکم کرد که چیزی در اندیشه امام نیافتیم که قابل توجه باشد. نکته دیگر که عکس مورد قبلی است به این مربوط می‌شود که گاه محققان در
کتابویژه نامه همایش بین المللی حقوق مردم و حکومت دینی در اندیشه امام خمینی (س): مصاحبه های علمیصفحه 165
مورد مصادیق مطرح شده در زمان حیات حضرت امام و نوع نظرات و اقدامات ایشان بی توجه به فضای عینی حاکم در آن دوران و جزئیات موجود در هر مصداق و متناسب با زمان وقوع، به داوری‌هایی می‌پردازند که بیشتر حالت از ظن خود شد یار من است ونمی تواند به خوبی دیدگاه امام را منعکس کند. این موضوع در برخی مصادیق چالشی بیشتر دیده می‌شود. نکته سوم این‌که خیلی از حقوقدانان محترم دانش فقهی واصولی لازم را ندارند فلذا وقتی قرار است آثار فنی حوزوی امام را بررسی کنند خیلی نمی توانند استفاده مستقیم داشته باشند فلذا بیشتر متمرکز می‌شوند بر منابع دست دوم یا آثار مربوط به نظرات امام پس از انقلاب که این امر نیز در مواردی برای درک عمق اندیشه های ایشان مشکل درست می‌کند دقیقا نقطه مقابل آن، بسیاری از حوزوی‌های محترم که دانش علوم اسلامی را دارند ولی بحثهای فنی حقوقی را نمی دانند گاه برای تبیین دیدگاه امام در ابعاد حقوقی به طرح پرسشها یا عناوینی دست می‌یازند که از حیث حقوقی مطلوب تلقی نمی شود به همین جهت بهتر است بین این دو قشر همکاری وهم افزائی مستمر صورت گیرد تا کارهای خوبی تولید گردد. نکته چهارم این‌که بعضا مشاهده می‌شود که برخی از محققان، اندیشه امام را به دو دوره تقسیم می‌کنند دوره قبل از شکل گیری نظام جمهوری اسلامی ودوره پس از آن و تاکید دارند که امام پس از ایجاد حکومت خیلی از دیدگاه‌های فقهی خود را تغییر داد تا بتواند حکمرانی را سامان دهد این نحوه دو گانه سازی نیز یک آسیب رهزنی است در مطالعات مربوط به امام چرا که امام حتی وقتی که نظرات راه‌گشا در مصادیق مختلف حقوق مردم پس از انقلاب ارائه می‌کنند مبتنی بر بنیادهای نظری ایشان است وهمان بنیاد های نظری امکان این نواندیشی ها را فراهم ساخته است. به علاوه، ایشان به آن بنیادها و چارچوب‌های سنتی فقهی خود آن چنان اشراف و تقید دارد که هیچ‌گاه نمی توان به بهانه نواندیشی وعنصر زمان ومکان و مصلحت وامثالهم، منابع اصلی استنباط حکم شرعی را تضعیف کرد وسر از برخی مسیرهایی که امروزه برخی روشنفکران ما
کتابویژه نامه همایش بین المللی حقوق مردم و حکومت دینی در اندیشه امام خمینی (س): مصاحبه های علمیصفحه 166
پیموده اند در آورد. نکته پنجم این‌که به هر حال خیلی از بحث های مربوط به حقوق مردم در اندیشه امام این‌طور نبوده که امام اثر مستقلی در مورد آن موضوع نوشته باشند یا مانند یک مولف اثری را از مقدمه تا نتیجه خلق کرده باشند. بیشتر دیدگاه‌های امام را باید از لابلای نظرات ایشان که در کتب تالیفی ایشان یا درسهای حوزوی ایشان مطرح شده یا پس از انقلاب در نظرات واحکام خود ارائه کرده اند، جست. این نوع مطالعات طبیعتا به خود محقق این امکان را می‌دهد که تحلیل و تفسیر جدی بر اندیشه مورد بررسی را وارد سازد. برخی از محققان ممکن است تحلیل‌های انتقادی بر یک نظر یا اقدام امام داشته باشند. با توجه به حساسیت شخصیت امام و پیامدهای اجتماعی وحقوقی آن ممکن است نگرانی هائی داشته و خودسانسوری کنند که این امر در واقع به کار علمی شایسته لطمه می‌زند و باید برای رفع این مانع نیز خود مسئولان موسسه تنظیم ونشر آثار حضرت امام ومقامات مختلف کشوری پیش‌قدم شوند تا دیدگاه‌های مختلف مطرح و حقائق بهتر شناسائی شوند. نکته آخر این‌که بررسی نظرات امام و ارزیابی اقداماتی که در مقطع رهبری نظام جمهوری اسلامی بر عهده داشته اند، از منظر رعایت حقوق مردم گاه به عملکرد برخی از مسئولان دیگر که بعضا الان صاحب منصب نیز می‌باشند مربوط می‌شود. در این موارد محققان برای پرهیز از پیامدهای سیاسی یا حقوقی و حفظ امنیت خود اغلب اجتناب یا احتیاط دارند به صراحت بگویند که مثلا فلان آقایان مسئول در فلان قضیه اگر درست به امام گزارش داده بودند دستور متفاوتی صادر می‌شد یا اگردستور امام را درست اجرا کرده بودند این همه بحث انتقادی امروزه مطرح نمی شد وهمه چیز به پای دستور امام نوشته نمی شد. برای این اجتناب ها واحتیاط ها نیز باید فکر کرد و موانع مربوطه را رفع نمود.
در مجموع، به نظر می‌رسد کار خوب و کاربردی راجع به اندیشه امام در حیطه حقوق مردم به‌راحتی قابل انجام و ارائه نیست و زحمت زیادی باید کشید و نیازمند بستر سازی‌های متنوعی می‌باشد.
کتابویژه نامه همایش بین المللی حقوق مردم و حکومت دینی در اندیشه امام خمینی (س): مصاحبه های علمیصفحه 167
مهم ترین ویژگی نظریه امام در زمینه حقوق مردم را چه می‌دانید؟
دیدگاه امام در زمینه حقوق انسانی را با توصیفات مختلفی می‌توان معرفی کرد. شاید مهم ترین توصیف دیدگاه ایشان آن باشد که مبتنی بر منابع اسلامی است وبدون شناخت دقیق منابع اسلامی نمی توان ابعاد فکری ایشان را شناخت. البته نوع نگاه ایشان به منابع اسلامی ونوع نگاه به موضوعات مختلف با نگرش خیلی از شخصیت های دیگر اسلامی تفاوت های قابل ملاحظه ای دارد.
نکته دیگر این‌که چون در اندیشه امام جایگاه حکومت برای اجرای موازین اسلامی محوری است بر این اساس، دیدگاه‌های امام توجه ویژه ای به ارتقای شاخص های عینی ومحسوس رعایت حقوق مردم دارد. به عبارت دیگر، این گونه نیست که نظریه پردازی شود ولی کاری به عرصه عمل واجرا نداشته باشند و بگویند آن بخش به ما مربوط نمی شود و ما فقط وظیفه داریم حکم خدا را درست استنباط کنیم ومعرفی نمائیم. دیدگاه‌های امام دائما در پی کاهش دردهای مسلمین در درجه اول وسپس سایر دینداران و آنگاه عموم انسانهاست. دیدگاه‌های امام به اقشار آسیب پذیر ومحروم جامعه توجه ویژه دارد وهمین امر باعث شده که راهکارهای متنوعی را برای رفع نابرابریها وتبعیض ها ی موجود ارائه کنند.
دیدگاه‌های امام تعامل با جهان واندیشه های دیگر را نه تنها تجویز می‌کند بلکه به وفای به عهد و رفتار منطقی وسنجیده با سازوکارهای حقوقی وحفظ شئونات اسلام و پرهیز از وهن آن در سطح جهانی تاکید دارند.
پویائی فکری وعدم تصلب ولو با رنگ ولعاب های مذهبی، در جهت گره گشائی از کار خلق خدا ویژگی دیگر اندیشه امام است که بارها در زمان ایشان اثر گذار بود و راه‌های ماندگار را باز کرد. بهره مندی ترکیبی از بن مایه های عرفانی، عقلی و فلسفی و فقهی و اصولی در نوع نگاه به موضوعات و یافتن راهکارهای حل مساله نیز از ویژگی‌های منحصر بفرد امام است.
کتابویژه نامه همایش بین المللی حقوق مردم و حکومت دینی در اندیشه امام خمینی (س): مصاحبه های علمیصفحه 168
در قبال دیدگاه‌های امام راجع به حقوق مردم چه کارهائی را بر زمین مانده می‌بینید؟
به نظرم مهم ترین کار بر زمین مانده این است که متاسفانه همان دیدگاه‌های کاملا محکم وصریح امام در مورد حقوق مردم را نیز بدرستی رعایت نکرده ایم و حتی بالعکس، برخی از آن‌ها را به صورت فرایندی وگسترده نقض می‌کنیم. وقتی مخاطب می‌بیند که مثلا برخی از آنچه در فرمان معروف 8 ماده ای امام راجع به حقوق شهروندی آمده است به صورت نهادین نقض می‌شود خیلی نمی تواند امید به جامعیت و کارائی دیدگاه‌های امام پیدا کند. وقتی مخاطب می‌بیند که امروزه برخی تریبون داران بهره مند از بیت المال به‌راحتی نظرات ودیدگاه‌های خلاف نظر امام را به امام نسبت می‌دهند و بر این اساس بر مردم سخت می‌گیرند واقدامات خلاف حقوق مردم را توجیه می‌کنند، دیگر رغبتی به استفاده از دیدگاه‌های امام باقی نمی ماند. وقتی برخی افراد به جای این‌که پاسخگوی عملکردهای خود باشند، پشت امام پنهان می‌شوند وعملکردهای خود را با آسمان وریسمان به هم بافتن و در پرتو پیروی از امام توجیه می‌کنند عملا مردم را از نظرات امام راجع به حقوق وآزادی‌های مردم دور می‌سازند.
در مجموع، به نظرم مهم ترین وظیفه ما این است که در درجه اول کارائی دیدگاه‌های صریح امام در مورد رعایت حقوق مردم را نشان دهیم و برنامه های کاربردی مناسب برای اجرائی سازی آن‌ها تدوین کنیم و در مرحله بعد آنچه تاکنون از نظرات امام خوب فهم و استخراج نکرده ایم یا تدوین نشده یا باید بر اساس روشمندی مورد نظر امام برای حفظ پویائی قواعد و راهکارها بکار گرفت را در دست اقدام قرار دهیم. بخش اول بیشتر به متولیان امور کشور مربوط می‌شود و بخش دوم به مراکز فکری حوزوی و دانشگاهی. از حیث تقنینی نیز این اولویت به نظر می رسد که خوب است قوانین ومقررات و سیاستگذاریهای کشور را یک دور بررسی کارشناسانه کنیم و ببینیم آیا بر خلاف نظرات امام راجع به حقوق مردم در آن‌ها مطلبی درج شده یا خیر واگر درج شده اصلاح کنیم و در فرایند قاعده گذاری جدید نیز دقت نمائیم که هیچ‌گاه
کتابویژه نامه همایش بین المللی حقوق مردم و حکومت دینی در اندیشه امام خمینی (س): مصاحبه های علمیصفحه 169
بر خلاف نظرات حمایتی ایشان از مردم، قاعده جدیدی وضع نشود.
نکته آخر این‌که باید به تدریج باور کنیم و تحمل نمائیم و ترویج دهیم که امام معصوم نبوده ودر مواردی امکان خطا داشته‌اند واین امکان نیز در برخی مصادیق مشخص تحقق یافته است فلذا می‌توان در مواردی بر نظرات یا تصمیم‌گیری‌های ایشان نقد وارد کرد. در ارزیابی اندیشه ها و عملکردهای شخصیت‌های مختلف مهم این است که معدل کلی آرا وعملکردهای آنان دفاع از مردم وحقوق انسانی را نشان می‌دهد یا خلاف آن را که وضعیت امام از این جهت روشن است. امام عارفی بود که برابر مراحل مذکور در عرفان اسلامی به نقطه ای رسیده بود که این رسالت را برای خود می‌دید تا با همه وجود و تحمل همه سختی ها و بدون هر گونه انتظار پاداش و قدردانی از افراد، دست مردم به ویژه ضعفا وستم‌دیدگان را بگیرد و به سوی سعادت و حق مطلق رهنمون سازد.
لطفاً به عنوان مسئول کمیته حقوقی همایش گزارشی مختصر از اقدامات انجام شده را ارائه فرمایید؟
همان گونه که مستحضرید مباحث کارشناسی مربوط به فرایند ماقبل همایش بین المللی حقوق مردم در حکومت دینی در اندیشه امام خمینی(س) از طریق سه کمیته موضوعی پیگیری شد. کمیته فقهی، کمیته حقوقی و کمیته فلسفی. کمیته حقوقی که این کمترین توفیق حضور در آن را داشتم از حیث اعضا مرکب از اساتید برجسته حقوق بود و متناسب با هرموضوعی که در نشست های اندیشه ورزی کمیته مطرح می‌شد اساتید وکارشناسان متناسب با موضوع نیز دعوت می‌شدند. حضرات آقایان دکتر سید محمد هاشمی، دکترحسین مهرپور، حجت الاسلام والمسلمین دکتر نجف لک زائی، مهاجر الی الله مرحوم دکتر قربان نیا، دکتر رحیم نوبهار، دکتر باقر انصاری، دکتر جعفر حبیب زاده، حجت الاسلام والمسلمین دکتر بهمن اکبری، دکترمحمد جواد جاوید، دکتر مصلح زاده، دکتر ولی الله انصاری،دکتر سید محمد قاری سید فاطمی، دکتر سید علی
کتابویژه نامه همایش بین المللی حقوق مردم و حکومت دینی در اندیشه امام خمینی (س): مصاحبه های علمیصفحه 170
کاظمی، دکتر توکل حبیب زاده وطیف زیادی از حقوقدانان دیگر در جلسات کمیته حقوقی حضور یافتند و به ارتقای مباحث مطروحه کمک کردند.
کمیته حقوقی طی ماههای اولیه چندین جلسه اجرائی برای نحوه توزیع فراخوان همایش به استانهای مختلف و نحوه اطلاع رسانی به طیف گسترده ای از حقوقدانان در سراسر کشور و لیست کردن اساتید شایسته دعوت به کمیته و تعیین عناوین قابل بررسی در جلسات اندیشه ورزی برگزار کرد و اقدامات اجرائی لازم را در هر مورد معمول داشت. متعاقب آن طی نیمه دوم سال 93 و نیمه اول سال 94 یازده نشست اندیشه ورزی از سوی این کمیته برگزار شد. ترتیب طرح مباحث در نشست های مربوطه به این نحو بود که ابتدا باید یکی از اساتید شناخته شده کاندیدای طرح بحث در ارتباط با یکی از محورهای همایش می‌شد و چکیده بحث خود را ارائه می‌کرد سپس در حضور گروهی از اساتید مدعو در جلسه کمیته دیدگاه خود را ارائه می‌کرد و نقدها و پیشنهادات دیگران را می‌شنید و آماده می‌شد تا برای تدوین مقاله جهت اصل همایش دقتهای بیشتری را معمول دارد. از باب مثال اگر قرار باشد یادی از دوستان داشته باشیم جناب دکتر لک زائی بحث مبانی امنیت در اندیشه امام را ارائه کردند، دکتر انصاری بحث حق بر آبرو و حیثیت را در پرتو اندیشه امام بحث کردند. دکتر قربان نیا بحث حریم خصوصی را در اندیشه امام ارائه کردند. دکتر حبیب زاده استقلال قضائی در اندیشه امام، دکتر ولی الله حسینی بحث حقوق مطبوعات در اندیشه امام، دکتر اکبری بحث محیط زیست سالم در اندیشه امام، دکتر توکل حبیب زاده نسبت حقوق اساسی بشر و حقوق شهروندی را در اندیشه امام بحث کردند. مجموعه فایل های صوتی ارائه بحث های مطرح شده در جلسات اندیشه ورزی کمیته حقوقی در اختیار دبیرخانه اجرائی همایش قرار گرفته که ظاهرا پیاده سازی کرده اند و به عنوان سند مکتوب آماده شده تا محققان در آینده بتوانند به این اسناد ارزشمند مراجعه نمایند. هم چنین یاد آوری می‌نماید که گزیده مباحث مطروحه در هر جلسه اندیشه ورزی کمیته
کتابویژه نامه همایش بین المللی حقوق مردم و حکومت دینی در اندیشه امام خمینی (س): مصاحبه های علمیصفحه 171
حقوقی همایش در زمان خود بازتاب رسانه ای نیز داشته است.
با توجه به این‌که در ابتدای نیمه دوم سال 1394 یک پیش همایش علمی در جوار حرم مطهر حضرت امام برگزار شد کمیته حقوقی همایش در انجام هماهنگی لازم برای حضور برخی از اساتید وحقوقدانان کشور به عنوان سخنران یا مدعواین برنامه نیز پیگیریهائی را معمول داشت. برخی از مهمانان خارجی را نیز به دبیرخانه همایش یا مسئولان موسسه تنظیم و نشر آثار امام معرفی کرد تا روند دعوت از آن‌ها انجام شود واطلاع رسانی انگلیسی فراخوان همایش به برخی از اساتید خارج کشور را نیز انجام داد.
در مجموع، پی‌گیری‌های انجام شده نشان داد که در جامعه حقوقی کشورمان ظرفیت های زیادی برای واکاوی اندیشه های امام در ابعاد مختلف حقوق انسانی وشهروندی وجود دارد و طیف های مختلف فکری درون خانواده انقلاب اسلامی همه اشتیاق دارند که سهمی در این راستا ایفا کنند واین دغددغه را دارند که اندیشه های امام به برنامه وعمل درآید تا مردم به عینه در باروری گفتمان امام برای رعایت حقوق مردم ومقابله با هر گونه ظلم وستم مشارکت همه جانبه پیدا کنند و در عملکرد صاحب منصبان کشور نیزبهبود وضعیت را مشاهده نمایند وصرفا این بحث‌ها در محیط های فکری مطرح نباشد.
امیدوارم این شبکه سازی فکری و نخبگی که به بهانه همایش پیش رو صورت گرفت رها نشود ودر آینده نیز شاهد بالندگی وارتقای تلاش‌های قبلی باشیم تا در سراسر کشور از همه ظرفیتهای موجود بهره برداری لازم به عمل آید.
کتابویژه نامه همایش بین المللی حقوق مردم و حکومت دینی در اندیشه امام خمینی (س): مصاحبه های علمیصفحه 172