مقامات اسم الله

‏‏مقامات اسم الله ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏اسم اعظم در مقام حقیقت غیبیۀ محضه‏

‏‏اسم اعظم به حسب مقام الوهیت و واحدیت‏

‏‏تجلی گاه اسم اعظم‏

‏‏واعلم ـ هداک الله الی الاسم الأعظم وعلّمک مالم تکن تعلم ـ ان لله ‏‎ ‎‏ـ تبارک وتعالی ـ اسماً أعظم اذا دعی به عن مغالق ابواب السماء‏‎ ‎‏للفتح بالرحمة انفتحت واذا دعی به عن مضایق ابواب الارض‏‎ ‎‏للفرج انفرجت، وله حقیقة بحسب مقام الألوهیة، وحقیقة بحسب‏‎ ‎‏مقام المألوهیة، وحقیقة بحسب اللفظ والعبارة.‏

‏
‏‎

‎

‏‏     ‏‏واما الإِسم الاعظم بحسب الحقیقة الغیبیة التی لا یعلمها إلا هو‏‎ ‎‏ولا استثناء فیه، فبالاعتبار الذی سبق ذکره، وهو الحرف الثالث‏‎ ‎‏والسبعون المستأثر لنفسه فی علم غیبه. کما فی روایة ‏‏الکافی‏‏، فی‏‎ ‎‏باب «ما اعطوا من اسم الله الأعظم»، باسناده عن ابی جعفر‏‎ ‎‏ـ علیه السلام ـ قال : «إن اسم الله الأعظم علی ثلاثة وسبعین حرفاً.‏‎ ‎‏وانما کان عند آصف منها حرف واحد فتکلم به فخسف بالارض ما‏‎ ‎‏بینه وبین سریر ‏‏بلقیس‏‏، حتی تناول السریر بیده؛ ثم عادت الأرض‏‎ ‎‏کما کانت اسرع من طرفة عین. ونحن عندنا من الإِسم الاعظم اثنان‏‎ ‎‏وسبعون حرفاً؛ وحرف واحد عند الله تعالی استأثر به فی علم‏‎ ‎‏الغیب عنده. ولا حول ولا قوة الا بالله العلی العظیم.»‏‎[1]‎‏ ومثلها‏‎ ‎‏روایة اخری.‏‎[2]‎

‏‏    ‏‏وفیه أیضاً عن ابی عبدالله ـ علیه السلام ـ یقول : «ان عیسی بن‏‎ ‎‏مریم أُعطی حرفین کان یعمل بهما؛ واعطی موسی اربعة أحرف؛‏‎ ‎‏واعطی ابراهیم ثمانیة احرف؛ وأُعطی نوح خمسة عشر حرفاً؛‏‎ ‎‏واعطی آدم خمسة وعشرین حرفاً؛ وان الله تعالی جمع ذلک کله‏‎ ‎‏لمحمد ـ صلّی الله علیه وآله ـ . وان اسم الله الأعظم ثلاثة وسبعون‏‎ ‎‏حرفاً أُعطی محمد ـ صلّی الله علیه وآله ـ اثنین وسبعین حرفاً‏‎ ‎‏وحُجب عنه حرف واحد.»‏‎[3]‎‏ انتهی.‏

‏‏     ‏‏واما الاسم الاعظم بحسب مقام الالوهیة والواحدیة فهو الاسم‏‎ ‎‏الجامع لجمیع الأسماء الإلهیة، جامعیة مبدء الأشیاء واصلها لها،‏‎ ‎‏والنواة للاشجار من الفروع والأغصان والأوراق، او اشتمال الجملة‏‎ ‎‏علی أجزائها کالعسکر علی الافواج والافراد.‏

‏‏     وهذا الإسم بالاعتبار الأول بل بالاعتبار الثانی ایضاً حاکم علی‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏جمیع الأسماء، وجمیعها مظهره، ومقدم بالذات علی المراتب‏‎ ‎‏الإِلهیة. ولا یتجلی هذا الاسم بحسب الحقیقة تاماً إلا لنفسه، ولمن‏‎ ‎‏ارتضی من عباده وهو مظهره التام؛ ای صورة الحقیقة الإِنسانیة التی‏‎ ‎‏هی صورة جمیع العوالم؛ وهی مربوب هذا الاسم. ولیس فی النوع‏‎ ‎‏الانسانی احد یتجلی له هذا الاسم علی ما هو علیه الا الحقیقة‏‎ ‎‏المحمدیة ـ صلّی الله علیه وآله ـ واولیائه الذین یتّحدون معه فی‏‎ ‎‏الروحانیة؛ وذلک هو الغیب الذی استثنی منه من ارتضی من‏‎ ‎‏عباده.‏‎[4]‎‏ وفی روایة ‏‏الکافی‏‏ : «والله لمحمدٌ ـ صلّی الله علیه وآله ـ‏‎ ‎‏ممن إرتضاه.»‏‎[5]‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏اسم اعظم به حسب مقام عینی ‏

‏‏حدیثی پیرامون مقام خلق عینی اسم اعظم ‏

‏‏     ‏‏وأما الاسم الاعظم بحسب الحقیقة العینیة فهو الانسان الکامل‏‎ ‎‏خلیفة الله فی العالمین. وهو الحقیقة المحمدیة ـ صلّی الله علیه‏‎ ‎‏وآله ـ التی بعینها الثابت متحدة مع الإِسم الأعظم فی مقام الإِلهیة.‏‎ ‎‏وسائر الأعیان الثابتة بل الأسماء الالهیة من تجلیات هذه الحقیقة؛‏‎ ‎‏لأن الاعیان الثابتة تعینات الأسماء الإِلهیة، والتعین عین المتعین فی‏‎ ‎‏العین غیره فی العقل. فالاعیان الثابتة عین الأسماء الإِلهیة؛ فالعین‏‎ ‎‏الثابت من الحقیقة المحمدیة عین الإِسم الله الأعظم، وسائر‏‎ ‎‏الاسماء والصفات والأعیان من مظاهره وفروعه، او اجزائه باعتبار‏‎ ‎‏آخر.‏

‏‏     فالحقیقة المحمدیة هی التی تجلت فی العوالم من العقل الی‏‎ ‎‏الهیولی؛ والعالم ظهورها وتجلیها؛ وکل ذرة من مراتب الوجود‏‎ ‎‏تفصیل هذه الصوره. وهذه هی الاسم الاعظم.‏‎[6]‎‏ وبحقیقتها‏‎ ‎‏الخارجیة عبارة عن ظهور المشیئة التی لا تعین فیها، وبها حقیقة کل‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏ذی حقیقة وتعیُّن کل متعین: «خلق الله الاشیاء بالمشیئة والمشیئة‏‎ ‎‏بنفسها.» وهذه البنیة المسماة بمحمد بن عبدالله ـ صلی الله علیه‏‎ ‎‏وآله ـ النازلة من عالم العلم الإِلهی الی عالم الملک، لخلاص‏‎ ‎‏المسجونین فی سجن عالم الطبیعة، مجملة تلک الحقیقة الکلیة؛‏‎ ‎‏وانطوی فیها جمیع المراتب انطواء العقل التفصیلی فی العقل‏‎ ‎‏البسیط الإِجمالی.‏

‏‏     ‏‏وفی بعض خطب امیرالمؤمنین ومولی الموحدین سیدنا‏‎ ‎‏ومولانا علی بن ابیطالب ـ صلوات الله وسلامه علیه ـ : «انا اللوح،‏‎ ‎‏انا القلم، انا العرش، انا الکرسی، أنا السماوات السبع، انا نقطة باء‏‎ ‎‏بسم الله .»‏‎[7]‎‏ وهو ـ سلام الله علیه ـ بحسب مقام الروحانیة متحد مع‏‎ ‎‏النبی، صلّی الله علیه وآله؛ کما قال ـ صلّی الله علیه وآله ـ : «أنا وعلی‏‎ ‎‏من شجرة واحدة.»‏‎[8]‎‏ و قال: «انا وعلی من نور واحد.»‏‎[9]‎‏ إلی غیر‏‎ ‎‏ذلک من الأخبار الکثیرة الدالة علی إتحاد نورهما ـ علیهما السلام‏‎ ‎‏وعلی آلهما ـ .‏‎[10]‎

‏‏    ‏‏ویدل علی اکثر ما ذکرنا الروایة المفصلة فی الکافی، نذکرها مع‏‎ ‎‏طولها تیمناً و تبرکاً بانفاسهم الشریفة:‏

‏‏     باب حدوث الأسماء ـ علی بن محمد عن صالح بن ابی حماد‏‎ ‎‏عن الحسین بن یزید عن ابن أبی حمزة عن ابراهیم بن عمر عن أبی‏‎ ‎‏عبد الله ـ علیه السلام ـ قال: «ان الله  ‏‏[‏‏تبارک و‏‏]‏‏ تعالی خلق اسماً‏‎ ‎‏بالحروف غیر متصوت، وباللفظ غیر منطق وبالشخص غیر مجسّد،‏‎ ‎‏وبالتشبیه غیر موصوف وباللون غیر مصبوغ، منفی عنه الأقطار،‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏مبعد عنه الحدود، محجوب عنه حس کل متوهّم، مستتر غیر‏‎ ‎‏مستور. فجعله کلمة تامة علی اربعة اجزاء معاً لیس منها واحد قبل‏‎ ‎‏الآخر. فاظهر منها ثلاثة اسماء لفاقة الخلق الیها وحجب منها‏‎ ‎‏واحداً؛ وهو الاسم المکنون المخزون؛ فهذه الأسماء‏‎[11]‎‏ التی‏‎ ‎‏ظهرت. فالظاهر هو الله  ‏‏[‏‏تبارک و‏‏]‏‏ تعالی؛ وسخر سبحانه لکل أسم‏‎ ‎‏من هذه الأسماء أربعة أرکان، فذلک اثنا عشر رکناً؛ ثم خلق لکل‏‎ ‎‏رکن منها ثلاثین اسماً فعلاً منسوباً إلیها؛ فهو الرحمن، الرحیم،‏‎ ‎‏الملک، القدوس، الخالق، البارئ، المصور، الحی القیوم، لاتأخذه‏‎ ‎‏سنة ولا نوم، العلیم، الخبیر، السمیع، البصیر، الحکیم، العزیز،‏‎ ‎‏الجبار، المتکبر، العلی، العظیم، المقتدر، القادر، السلام، المؤمن،‏‎ ‎‏المهیمن، المنشئ، البدیع، الرفیع، الجلیل، الکریم، الرازق،‏‎ ‎‏المحیی، الممیت، الباعث، الوارث. فهذه الأسماء وما کان من‏‎ ‎‏الأسماء الحسنی، حتی یتم ثلاث مئة وستین إسماً، فهی نسبة لهذه‏‎ ‎‏الأسماء الثلاثة؛ وهذه الأسماء الثلاثة أرکان. وحجب الأسم الواحد‏‎ ‎‏المکنون المخزون بهذه الأسماء الثلاثة؛ وذلک قوله تعالی قُلْ‏‎ ‎‏ادْعُوا الله َ أو ادْعُوا الرَّحْمـنَ أیّاً مَا تَدْعُوا فَلَهُ الأَسْماءُ الحُسْنی.»‏‎[12]‎‎ ‎‏انتهی الخبر الشریف.‏‎[13]‎

‏‏    ‏‏ولو تأملت فی هذه الروایة الشریفة لانکشف لک اسرار العلم‏‎ ‎‏والمعرفة وانفتح لک ابواب خفایا الأسماء الإلهیة، کیف وهی‏‎ ‎‏صادرة عن معدن الوحی والنبوة، نازلة من سماء العلم ومحالّ‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏المعرفة.‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏شرح فیض کاشانی بر حدیث‏‏ ‏

‏‏توصیفات حدیث درباره مشیت‏

‏‏تعلق عقل به عالم امر و تعلق نفس و طبع و خیال به عالم خلق‏‏ ‏

‏‏     ‏‏قال العارف الربانی مولانا المولی محسن ‏‏الکاشانی‏‏ ـ انار الله ‏‎ ‎‏برهانه ـ فی شرح هذا الحدیث الشریف: «وکأنّ الإسم الموصوف‏‎ ‎‏بالصفات المذکورة إشارة الی أول ما خلق الله الذی مر ذکره فی‏‎ ‎‏باب العقل، اعنی النور المحمدی والروح الاحمدی والعقل الکلی.‏‎ ‎‏واجزائه الأربعة اشارة الی جهته الإِلهیة والعوالم الثلاثة التی یشتمل‏‎ ‎‏علیها، اعنی عالم العقول المجردة عن المواد والصور، وعالم الخیال‏‎ ‎‏المجرد عن المواد دون الصور، وعالم الاجسام المقارنة للمواد؛‏‎ ‎‏وبعبارة اخری الی الحس والخیال والعقل والسر؛ وبثالثة الی‏‎ ‎‏الشهادة والغیب وغیب الغیب وغیب الغیوب؛ وبرابعة الی الملک‏‎ ‎‏والملکوت والجبروت واللاهوت. ومعیة الأجزاء عبارة عن لزوم‏‎ ‎‏کل منها الآخر وتوقفه علیه فی تمامیة الکلمة. وجزؤه المکنون السر‏‎ ‎‏الإِلهی والغیب اللاهوتی.»‏

‏‏     إلی أن قال: « ‏‏[‏‏ قوله ‏‏]‏‏ فالظاهر هو الله ‏‎``‎‏ یعنی ان الظاهر بهذه‏‎ ‎‏الأسماء الثلاثة هو الله ؛ فإن المسمی یظهر بالإسم ویعرف به.‏‎ ‎‏والأرکان الأربعة الحیاةُ والموت والرزق والعلم، التی وُکِّل بها أربعة‏‎ ‎‏أملاک هی اسرافیل وعزرائیل ومیکائیل وجبرائیل.»انتهی ما أردنا‏‎ ‎‏من کلامه، زاد الله فی مقامه.‏‎[14]‎

‏‏    ‏‏وهذا التحقیق الرشیق فی کمال الصحة والمتانة ببعض الأنظار‏‎ ‎‏والإِعتبارات؛ ولکن الأنسب بالاعتبار ان یکون الإسم الموصوف‏‎ ‎‏بهذه الصفات مقام اطلاق الحقیقة المحمدیة، ای مقام المشیئة التی‏‎ ‎‏مبعد عنها الحدود حتی حدّ المهیة.‏

‏‏     «مستتر غیر مستور» ای: خفائه لشدة ظهوره؛ وکذا سائر‏‎ ‎‏الصفات مناسب لهذا المقام الذی لاحد له ولا رسم. وقوله «فجعله‏‎ ‎
‏‎

‎

‏‏أربعة اجزاء» ایضاً لا یناسب إلا هذا المقام؛ فإن العقل لم یجعل‏‎ ‎‏أربعة اجزاء إلا علی وجوه بعیدة من الصواب. وأما مقام المشیئة‏‎ ‎‏فهو مقام الإِطلاق، ومع العقل عقل، ومع النفس نفس، ومع المثال‏‎ ‎‏مثال ومع الطبع طبع.‏

‏‏     والمراد بالأربعة اجزاء هو عالم العقل والنفس والمثال والطبع،‏‎ ‎‏أی: عالم المقارن بالصورة والمادة، وعالم المجرد من المادة دون‏‎ ‎‏الصورة، وعالم المجرد من المادة والصورة دون التعلق بالمادة،‏‎ ‎‏وعالم المجرد منها دون المهیة.‏‎[15]‎

‏‏    ‏‏وبما ذکرنا یعلم معنی قوله «لیس منها واحد قبل الآخر»؛ فإن‏‎ ‎‏العوالم الاربعة باعتبار وجهتها الی المشیئة المطلقة والجنبة «یلی‏‎ ‎‏الربی» فی عرض واحد، لم یکن احدها قبل الآخر؛ کما حققنا فی‏‎ ‎‏اوائل هذه الأوراق عند قوله «اللهم انی اسألک من بهائک، الی‏‎ ‎‏آخره.»‏

‏‏     ‏‏والثلاثة التی اظهرها هی عالم النفس والخیال والطبع؛ فإن فی‏‎ ‎‏هذه الثلاثة غبار عالم الخلق، فتکون فاقة الخلق بما هو خلق الیها.‏‎ ‎‏واما العقل فلم یکن من الخلق فی شیء، بل هو من عالم الامر‏‎ ‎‏الالهی؛ لتنزهه عن کدورات عالم الهیولی وظلمات عالم المادة.‏‎ ‎‏والخلق لم یتوجه الیه ولم یکن محتاجاً الیه، نحو عدم احتیاج‏‎ ‎‏الماهیة الی الجاعل والممتنع الی الواجب. فما کان الخلق مفتاقاً الیه‏‎ ‎‏هو العوالم الثلاثة؛ فإذا بلغ الی المقام الرابع لم یکن من عالم الخلق.‏‎ ‎‏وهذه النقطة العقلیة هی الحصة الرابعة المخزونة عند الله : «وَعِنْدَهُ‏‎ ‎‏مَفاتِحُ الغَیْبِ لا یَعْلَمُها إلاَّ هُو»،‏‎[16]‎‏ والمحجوبة عن مدارک الخلق،‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏لأن حکم الإِلهیة هنالک غالب. ولهذا کانت العقول سرادقات جماله‏‎ ‎‏وجلاله، باقیات ببقاء الله لا بابقاء الله .‏

‏‏     وقوله «والظاهر هو الله » ای : بهذه الاسماء؛ فإن الله هو الظاهر‏‎ ‎‏فی ملابس الأسماء والصفات : هُوَ الَّذی فی السَّماءِ إلهٌ وَفی‏‎ ‎‏الأَرْضِ إله؛‏‎[17]‎‏ الله ُ نُورُ السَّمواتِ والأَرْض؛‏‎[18]‎‏ وَهُوَ الأَوَّلُ‏‎ ‎‏والآخِرُ والظَّاهِرُ والبَاطِن؛‏‎[19]‎‏ «ولو دُلیتم الی الأرضِ السُّفلی‏‎ ‎‏لَهَبَطتم علی الله » فکیف بالأراضی العلیا والسماوات العلی، فَأَیْنَما‏‎ ‎‏تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ الله .‏‎[20]‎‏ او المراد ان الظاهر هو جهة الألوهیة‏‎ ‎‏المحجوبة فی الأسماء الثلاثة. فبهذه الأسماء الثلاثة حجب الأسم‏‎ ‎‏الرابع، ای عالم العقل الذی هو جهة الألوهیة وظهر.‏

‏‏     فان کان المراد ما ذکر کان فیه اشارة لطیفة الی ما ذکره اهل‏‎ ‎‏المعرفة من ان الله تعالی ظاهر فی حجب خلیقته، والخلق مع کونه‏‎ ‎‏ظهورَه حجابـُه؛ کالصور المرآتیة التی هی ظهور المرآة وحجابها.‏‎ ‎‏وتحت هذا اسرار لا یؤذن ابرازها.‏

‏‏     والارکان الاربعة إما الموت والحیاة والرزق والعلم التی وکل بها‏‎ ‎‏أربعة املاک او نفس اربعة املاک؛ وعند التحقیق یرجع الی امر‏‎ ‎‏واحد بالحقیقة....‏‎[21]‎

‎

‎

کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 614

‏‏ ‏

‏‏ظهور خداوند در پوشش اسما‏‏ ‏

‏‏حقیقت اسم اعظم به حسب لفظ و عبارت‏‏ ‏

‏‏     ‏‏والأسماء المخلوقة لکل رکن هی ثلاثون اسماً بحسب امهات‏‎ ‎‏الأسماء وکلیاتها، وإلا فبحسب جزئیاتها غیر محصورة ولا متناهیة.‏‎ ‎‏فکان من نقطة العقل التی هی النقطة الإِلهیة، نزولاً الی الهیولی‏‎ ‎‏وصعوداً الی نقطة العقل، بمنزلة دائرة لها اثنا عشر برجاً او شهراً،‏‎ ‎‏ولکل برج او شهر ثلاثون درجة او یوماً، حتی بلغ ثلاث مئة وستین‏‎ ‎‏درجة او یوماً. هذا تمام الکلام فی الإِسم الأعظم بحسب مقام‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏الخلق العینی.‏

‏‏     ‏‏وأما حقیقته بحسب اللفظ والعبارة فعلمها عند الاولیاء‏‎ ‎‏المرضیین والعلماء الراسخین ومخفیة علی سائر الخلق. وما ذکر‏‎ ‎‏من حروف الاسم الاعظم او کلماته فی کتب القوم من العرفاء‏‎ ‎‏والمشایخ، إما من الآثار النبویة او من اثر الکشف والریاضة عند‏‎ ‎‏الخلوص من دار الوحشة والظلمة؛ کما نقل عن الشیخ ‏‏مؤید الدین‏‎ ‎‏الجندی‏‎[22]‎‏ احد شرّاح الفصوص ان من اسماء هذا الاسم هو الله ‏‎ ‎‏المحیط والقدیر والحی والقیوم، ومن حروفه «ا، د، ذ، ر، ز، و». قال:‏‎ ‎‏«ذکره الشیخ الکبیر فی ‏‏[‏‏جواب‏‏]‏‏ سؤال ‏‏الحکیم الترمذی‏‏.»‏‎[23]‎

‏‏    ‏‏وقال الشیخ الکبیر فی الفتوحات : «الالف هو النفس الرحمانی‏‎ ‎‏الذی هو الوجود المنبسط؛ والدال حقیقة الجسم الکلی؛ والذال‏‎ ‎‏المتغذی؛ والراء هو الحساس المتحرک؛ والزاء الناطق؛ والواو‏‎ ‎‏حقیقة المرتبة الإِنسانیة. وانحصرت حقائق عالم الملک والشهادة‏‎ ‎‏المسمی بعالم الکون والفساد فی هذه الحروف.» انتهی کلامه.‏

‏‏     وقال الشیخ المحدث الجلیل الحاج ‏‏الشیخ عباس القمی‏‎[24]‎‎ ‎‏ـ سلمه الله تعالی ـ فی کتاب ‏‏مفاتیح الجنان‏‏ ماهذه عبارته: «در ذکر‏‎ ‎‏بعض آیات ودعاهای نافعۀ مختصره که انتخاب کردم از کتب‏‎ ‎‏معتبره ـ اول، سید اجل سید ‏‏علی خان شیرازی‏‏ ـ ‏‎[25]‎‏ رضوان الله ‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏علیه ـ در کتاب ‏‏کلم طیب‏‏ نقل فرموده که اسم اعظم خدای تعالی آن‏‎ ‎‏است که افتتاح او «الله » واختتام او «هو» است؛ وحروفش نقطه‏‎ ‎‏ندارد؛ ولا یتغیر قراءته اُعرب ام لم یعرب. و این در قرآن مجید در‏‎ ‎‏پنج آیۀ مبارکه از پنج سوره است: بقره وآل عمران ونساء وطه‏‎ ‎‏وتغابن.‏

‏‏     «شیخ مغربی در کتاب خود گفته: هر که این پنج آیۀ مبارکه را‏‎ ‎‏ورد خود قرار دهد و هر روز یازده مرتبه بخواند هر آینه آسان شود‏‎ ‎‏برای او هر مهمی از کلی و جزئی بزودی ـ ان شاء الله تعالی ـ و آن‏‎ ‎‏پنج آیه این است: 1 ـ الله ُ لاَ إلهَ إلاَّ هُوَ الحَیُّ القَیُّوم تا آخر آیة‏‎ ‎‏الکرسی؛‏‎[26]‎‏ 2 ـ الله ُ لاَ إلهَ إلاَّ هُوَ الحَیُّ القَیُّومُ. نَزَّلَ عَلَیْکَ الکِتَابَ‏‎ ‎‏بالحقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَأَنْزَلَ التَّوْریـة والإِنْجیلَ. مِنْ قَبْلُ هُدیً‏‎ ‎‏للنَّاسِ وَأَنْزَلَ الفُرْقَان؛‏‎[27]‎‏ 3 ـ الله ُ لاَ إلهَ إلاَّ هُوَ لَیَجْمَعَنَّکُمْ إلَی یَوْمِ‏‎ ‎‏القِیـمَةِ لاَ رَیْبَ فیه وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ الله ِ حَدیثاً؛‏‎[28]‎‏ 4 ـ الله ُ لاَ إِلهَ‏‎ ‎‏إِلاَّ هُوَ لَهُ الأَسْماءُ الحُسْنی؛‏‎[29]‎‏ 5 ـ الله ُ لاَ إِلهَ إلاَّ هُوَ وَعَلَی الله ِ‏‎ ‎‏فَلْیَتَوَکَّلِ المؤمنون.»‏‎[30]‎‏ انتهی.‏‎[31]‎‎[32]‎‏(243)‏

‎

‎

کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 618

‎

‏
‏‎

‎‏مقامات اسم الله ‏

‏‏«اسم الله » تمام مشیت است به حسب مقام ظهوری؛ و مقام فیض‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏اقدس است به حسب تجلی احدی؛ و مقام جمع احدی اسماء‏‎ ‎‏است به حسب مقام واحدیت؛ و جمیع عالم است به اعتبار‏‎ ‎‏احدیّت جمع، که کَون جامع است و مراتب وجود است در سلسلۀ‏‎ ‎‏طولیۀ صعودیه و نزولیه، و هر یک از هویّات عینیه است در سلسلۀ‏‎ ‎‏عرضیه...‏

‏‏     ‏‏و در این مقام که اکنون هستیم، که مقام تفسیر سورۀ شریفۀ‏‎ ‎‏«توحید» است، «بسم الله » آن را می توانیم متعلّق به کلمۀ شریفۀ قُلْ‏‎ ‎‏بگیریم. و در این صورت، مقصود از «بسم الله » در کسوۀ تجرید و‏‎ ‎‏غلبۀ توحیدْ مقام مشیت مطلقه است؛ و در کسوۀ تکثیر و مقام‏‎ ‎‏توجه به کثراتْ تعینات آن است؛ و در مقام جمع بین مقامین، که‏‎ ‎‏مقام برزخیت کبری است، .مشیت. به مقام وحدت و کثرت و‏‎ ‎‏ظهور و بطون، و «رحمانیت» و «رحیمیت» به معنای دومی است. و‏‎ ‎‏در آیۀ شریفۀ قُلْ هُوَ الله أَحَدٌ چون جمع بین احدیت غیبیه و‏‎ ‎‏الوهیت اسمائیه است، از این جهت اسم الله به حسب مقام سوم،‏‎ ‎‏یعنی مقام برزخیت، مقصود است؛ پس، از مقام غیب احدی به‏‎ ‎‏قلب تقّی نقّی احدی احمدی محمدی خطاب آید که: قُلْ به حسب‏‎ ‎‏این نشئۀ برزخیۀ کبری به ظهور اسم الله ، که آن مقام مشیت مطلقه‏‎ ‎‏و صاحب تعین و ظهور رحمانیت در عین رحیمیت و بسط در عین‏‎ ‎‏قبض است...‏

‏‏     والله اسم جامع اعظم و رب مطلق خاتم است، و با عین برزخی‏‎ ‎‏کثرت اسمائی به ظهور واحدیت، عین همان تجلی غیبی خفایی به‏‎ ‎‏مقام احدیت است؛ نه جنبۀ احدیت در قلب چنین سالک بر‏‎ ‎‏واحدیت غلبه دارد، و نه واحدیت بر احدیت. و تقدیم الله بر أَحَد،‏‎ ‎‏با آنکه اسماء ذاتیه در اعتبار مقدم است، شاید اشاره به مقام تجلی‏‎ ‎‏به قلب سالک باشد؛ زیرا که در تجلیات ذاتیه برای قلوب اولیا اوّل‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏تجلی به اسماء صفاتیه، که در حضرت واحدیت است، واقع شود؛‏‎ ‎‏پس از آن، به اسماء ذاتیۀ احدیّه.‏

‏‏     و ذکر «الله » و اختصاص آن از بین اسماء ـ با آنکه به حسب‏‎ ‎‏کیفیت سلوک و نقشۀ تجلی اوّل به مظاهر اسم الله ، که سایر اسماء‏‎ ‎‏است، به مناسبت قلب سالک تجلی می شود، پس از آن در آخرِ‏‎ ‎‏تمامیتِ سلوک در اسماء صفاتیه تجلی به اسم الله می شود ـ تواند‏‎ ‎‏که به یکی از دو نکته باشد: یا اینکه اشاره به آن باشد که تجلی به‏‎ ‎‏هر اسمی تجلی به اسم الله است، از باب اتحاد ظاهر و مظهر‏‎ ‎‏خصوصاً در حضرت الهیت. یا آنکه اشاره به غایت سلوک‏‎ ‎‏«واحد» ی باشد که تا آن محقق نشود سالک شروع به سلوک‏‎ ‎‏«احد» ی نکند.(244)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏سه مقام در الله به اعتبار سه معنا در اسم‏‏ ‏

‏‏«الله » مقام ظهور به «فیض مقدّس» است اگر مراد از «اسم» تعیّنات‏‎ ‎‏وجودیّه باشد. اطلاق «الله » به آن از جهت اتّحاد ظاهر و مظهر و‏‎ ‎‏فنای اسم در مسمّی بی اشکال است؛ و شاید کریمۀ الله نُورُ‏‎ ‎‏السَّمواتِ وَالْارْض‏‎[33]‎‏ و کریمۀ هو الَّذی فی السَّماءِ اِلهٌ وَ فی الْاَرْضِ‏‎ ‎‏اِله‏‎[34]‎‏ اشاره به همین مقام و شاهد این اطلاق باشد. و مقام‏‎ ‎‏واحدیّت و جمع اسماء، و به عبارت دیگر مقام «اسم اعظم» است‏‎ ‎‏اگر مقصود از اسم مقام تجلّی به «فیض مقدّس» باشد. و این شاید‏‎ ‎‏ظاهرتر از سایر احتمالات باشد. و مقام ذات یا مقام «فیض اقدس»‏‎ ‎‏است اگر مقصود از اسم «اسم اعظم» باشد.(245)‏

‏
‏‎

‎

‏‏الله ، جلوۀ جامع حق، رحمان و رحیم، جلوۀ الله ‏‏ ‏

‏‏الله ، یک جلوۀ جامع است، یک جلوه ای از حق تعالی است که‏‎ ‎‏جامع همۀ جلوه هاست، رحمان و رحیم از جلوه های این جلوه‏‎ ‎‏است.‏

‏‏     الله ، جلوۀ حق تعالی است و رحمان و رحیم از جلوه های این‏‎ ‎‏جلوه است...‏

‏‏     و الله به اسم الله ، همان جلوه ای است که جلوۀ به تمام معنی‏‎ ‎‏است. مقامی است که جلوه را به تمام معنی می تواند بروز بدهد.‏‎ ‎‏اسم جامع است، یک اسمی است که باز جلوه است؛ خود ذات‏‎ ‎‏حق تعالی اسم ندارد: «لا إسْمَ لَهُ وَلا رَسْمَ» اسم الله و اسم رحمان و‏‎ ‎‏اسم رحیم، همۀ اینها اسما هستند، جلوه ها هستند؛ و با این اسم‏‎ ‎‏الله که جامع همه کمالات است به مرتبه ظهور، رحمان و رحیمش‏‎ ‎‏را ذکر فرموده است از باب اینکه رحمت است و رحمانیت است و‏‎ ‎‏رحیمیت است؛ و اوصاف غضب و انتقام و ‏‏[‏‏امثال‏‏]‏‏ اینها تبعی‏‎ ‎‏است. آنکه بالذات است، این دو است، رحمت بالذات است، و‏‎ ‎‏رحمانیت و رحیمیت بالذات است، آنهای دیگر تبعی است.(246)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏اعتبار الله به عنوان جلوۀ جامع در مقام ذات و صفات و افعال‏‏ ‏

‏‏ممکن است اسم ‏‏[‏‏در‏‏]‏‏ بسم الله الرّحمن الرّحیم، اسم مقام ذات‏‎ ‎‏باشد، و «الله » جلوۀ ذات به تمام جلوه ‏‏[‏‏باشد، یعنی‏‏]‏‏ «اسم» اسمِ‏‎ ‎‏همین جلوه، جلوۀ جامع ‏‏[‏‏و‏‏]‏‏ «رحمن» و «رحیم» هم جلوۀ همین‏‎ ‎‏جلوۀ جامع ‏‏[‏‏باشد‏‏]‏‏ نه به این معنا که رحمانش یک چیزی ‏‏[‏‏باشد و‏‏]‏‎ ‎‏رحیمش یک چیز دیگر. «الله » و «رحمان» و «رحیم» مثل این است‏‎ ‎‏که هر سه تا اسم را برای یک شی ء بگذارید؛ همه یک جلوه است،‏‎ ‎‏به تمام ذات، «الله » است، به تمام ذات، «رحمان» است، به تمام‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏ذات، «رحیم» است؛ و غیر از این امکان ندارد؛ اگر غیر از‏‎ ‎‏این باشد، محدود می شود، ممکن می شود. ... اگر اسم را، الله ‏‎ ‎‏را، جلوۀ جامع در مقام صفات حساب کنیم، اسم جلوه جامع در‏‎ ‎‏مقام صفات، آن مشیت مطلقه است، و به او همه چیز واقع‏‎ ‎‏می شود، به اسم «الله »؛ ‏‏[‏‏و اگر‏‎ ‎‏]‏‏الله را جلوۀ جامع در مقام فعل‏‎ ‎‏حساب بکنیم، اسمش همان حقیقت است ‏‏[‏‏در‏‎ ‎‏]‏‏مقام ظهور، مثل‏‎ ‎‏«رحمان» و «رحیم» گفتن برای «الله »؛ و این احتمالات هر کدامش‏‎ ‎‏[‏‏را‏‎ ‎‏]‏‏وقتی در این آیه مقایسه بکنیم، هر کدام یک طرز خاصی‏‎ ‎‏می شود.(247)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏الله ، تجلی حق به اسم اعظم‏‏ ‏

‏‏اسم جامعِ مقام ذات‏‏ ‏

‏‏در ملاحظه مرتبۀ کثرت، «اسم»، اسمِ «الله » است؛ لکن در مقام‏‎ ‎‏کثرات، در مقام تفصیل. این «الله » تجلی حق تعالی به اسم اعظم‏‎ ‎‏است. تجلی در موجودات به اسم اعظم ‏‏[‏‏است‏‏]‏‏... ‏

‏‏     ‏‏اسمی که اسم ظهور مقام ذات است، یعنی در مقام ذات است،‏‎ ‎‏یعنی در مقام اسماء الله ، در مقام ذات‏‏[‏‏واقع می شود‏‏]‏‏. «الله » اسم‏‎ ‎‏جامع مقام ذات است نه مقام ظهور؛ «اسم» هم جلوۀ همان است؛‏‎ ‎‏«رحمان» هم رحمانیّت مقام ذات؛ «رحیم» هم رحیمیّت مقام ذات‏‎ ‎‏است؛ و همین طور «ربّ» و هکذا... .‏‎[35]‎‏(248)‏

‏
‏‎

‎‏ظهور احدیت جمع اسمایی در عالم اسما و صفات‏

‏‏فیض مقدس، باطن الوهیت و اسم الله ‏

‏‏«وَ امَّا الأْم الله فقیل اسْم لمرتبَة الألوُهیَّة وَ الظّاهِر انّه اسْم الوُجُود‏‎ ‎‏وَ التَّجلّی باعْتبار تلک المرتبة الجامِعَة».‏

‏‏     ‏‏قوله: «وَ امَّا الأْم الله الخ»، بل التّحقیق انّ الأْم الله اسم‏‎ ‎‏لأحَدیَّة الجمْعیَّة الأسْمائیّة باعْتبار وجْهَة الظّهُور فی عالم الأْماءِ وَ‏‎ ‎‏الصِّفات وَ صوُرته العیْن الثّابتَة لِلأسانِ الکامِل کما انَّ مقام الألوُهیَّة‏‎ ‎‏مَقام ظهوُر الأْم الله فِی الأعْیان الکونیَّة وَ المظاهِر الخلقیّة باعْتبار‏‎ ‎‏احَدیَّة الجمْع کما انّ مَرتبَة تدلی الألوُهیَّة وَ مرتبة جَمْع جمْعه هُو‏‎ ‎‏الفیض المقدّس الّذی هُوَ باطِن الألوُهیَّة کما انّ باطِن الأْم الله وَ‏‎ ‎‏مقام غیبه هُوَ الفیض المقدّس فمقام الألوهیَّة باطنها و ظاهِرها مظهر‏‎ ‎‏الأسْم الله بباطنه وَ ظاهِره.‏‎[36]‎‏(249)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‎ ‎

‏‎

‎

• . اصول کافی؛ ج 1: کتاب الحجة؛ «باب ما أعطی الائمة ـ علیهم السلام ـ من بسم الله الاعظم»، ص 230، ح 1.
• . همان؛ ح 3.
• . همان؛ ح 2.
• . اشاره به آیۀ عالم الغیب فلایظهر علی غیبه احداً. الاّ من ارتضی من رسول (جن / 26، 27).
• . اصول کافی؛ ج 1: کتاب الحجة؛ «باب نادر فیه ذکرالغیب»، ص 256، ح 2.
• . امام خمینی (س) در تعلیقات علی شرح فصوص الحکم، ص 37 ـ 38 می فرمایند: «ان رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ حیث یکون حقیقة الاسم الأعظم و المرآة الأتمّ».
• . مشارق انوارالیقین؛ ص 159.
• . بحارالانوار؛ ج 23، ص 230.
• . همان؛ ج 15، ص 11، ح 12.
• . همان؛ ص 19، 20 ؛ و ج 22، ص 278 ؛ و ج 25، ص 3 ؛ و ج 26، ص 16، 349 ؛ و ج 33، ص 480 ؛ ینابیع المودة؛ ج 1 باب اول «فی سبق نور رسول الله (ص)»، ص 9، 10.
• . حکیم متأله فیض کاشانی در وافی می گوید: «اینکه گفته «فهذه الاسماء التی ظهرت» در نسخه های کافی که دیدیم اینگونه بود، ولی صحیح[تر ]«بهذه الاسماء» با «باء» است، چنانچه صدوق ـ طاب ثراه ـ در توحیدش روایت کرده است. [التوحید؛ باب اسماءالله تعالی، ص 190 ـ 191، ح 3]؛ و بر همین نکته دلالت دارد انتهای حدیث، آنجا که می گوید: «و یک اسم واحد مکنون مخزون به وسیله این سه اسم [بهذه الاسماء ]پوشیده و نهان شده.» [الوافی؛ ج 1، ص 465]. پایان (امام خمینی (قده))
• . اسراء / 110.
• . اصول کافی؛ ج 1: کتاب التوحید؛ «باب حدوث الاسماء»، ص 112، ح 1.
• . الوافی؛ ج 1، ص 464 ـ 465.
• . و اما ما ذکره ـ قدس سره ـ فی تحقیق المبعد فبعید من العبارة و الاعتبار جمیعاً؛ فتدبر.(امام خمینی) اما آنچه ایشان ـ قدس سره ـ در تحقیق دور [از ذهن خود] گفته هم از نظر عبارت و هم از حدیث اعتبار، بعید است؛ پس خوب دقت کن.
• . انعام / 59.
• . زخرف / 84.
• . نور / 35.
• . حدید / 3.
• . بقره / 115.
• . جهت کاملتر بودن مطلب به ادامۀ متن در صفحات 83 ـ 85 کتاب توجه فرمایید. والاثنا عشر رکنا باعتبار المقامات التی کانت لهذه الأملاک فی العوالم الثلاثة؛ فإن الحقیقة العزرائیلیة مثلاً لها مقام و شأن فی عالم الطبع، و لها مظاهر فیه، و مقام و شأن فی عالم المثال و لها مظاهر فیه؛ و کذا فی عالم النفوس الکلیة؛ و المقامات الثلاثة مسخرة تحت المقام الرابع. فالإِنتقالات و الإِستحالات من صورة الی صورة فی عالم الطبیعة تکون بتوسط مظاهر هذا الملک المقرب الإِلهی؛ فإِن مباشرة هذه الأمور الدنیة الخسیسة لاتکون بل لاتمکن بید عزرائیل ـ علیه السلام ـ بلا توسط جیوشه؛ و فی الحقیقة کانت هذه الأمور بیده، لإِتحاد الظاهر والمظهر؛ و الإِنتقال من عالم الطبع و نشأة المادة و نزع الأرواح منها الی النزوع التی کانت بتوسط عزرائیل بلاواسطة، فی بعض العوالم کعالم النفوس، مع الواسطة فی العوالم النازلة. ولو کان للموجود العقلی نزع فیکون بمعنی آخر غیر الثلاثة؛ و لیس بعض مراتبه بتوسط عزرائیل ـ علیه السلام ـ بل بتوسط بعض الأسماء کاسم القاهر والمالک، رب الحقیقة العزرائیلیة؛ ویکون نزع عزرائیل أیضاً بتوسطهما؛ و کذلک حقیقة اسرافیل و جبرائیل و میکائیل ـ علیهم السلام ـ فإن لکل منهم بروزات و مقامات بحسب العوالم؛ و کان ظهور سلطنتهم فی کل عالم غیره فی العالم الآخر وجوداً وحدّاً و شدةً و ضعفاً. أما سمعت أن جبرائیل ـ علیه السلام ـ کان یظهر فی هذا العالم بصورة دحیة الکلبی [بحارالانوار؛ ج 14، ص 343، ح 15]؛ وظهر مرتین بقالبه المثالی لرسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ ورآه قد ملأ الشرق والغرب [مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ تفسیر سوره نجم، آیۀ 8.]؛ وعرج مع رسول الله ـ صلّی الله علیه وآله ـ فی لیلة المعراج الی العالم العقلی و مقامه الأصلی، حتی عرج الرسول الهاشمی عن مقام جبرائیل الی مقامات اخری الی ماشاءالله ، وقال اعتذاراً عن عدم المصاحبة : «لو دنوت انملة لاحترقت.»؛[بحارالانوار؛ ج 18، ص 382، ح 86]. وبالجملة کل فعل من الافعال فی کل عالم من العوالم، کان من فعل الله بتوسط الملائکة، بلاواسطة او مع اعوانهم و جنودهم. قال صدر الحکماء المتألهین و شیخ العرفاء السالکین ـ رضیالله تعالی عنه ـ فی الاسفار الاربعة ما هذه عبارته: «ولا شک لمن له قدم راسخ فی العلم الإِلهی، والحکمة التی هی فوق العلوم الطبیعیة، ان الموجودات کلها من فعل الله بلا زمان ولا مکان، ولکن بتسخیر القوی والنفوس والطبایع؛ وهو المحیی والممیت والرازق والهادی والمضل؛ و لکن المباشر للإِحیاء ملک اسمه اسرافیل، وللإِماتة ملک اسمه عزرائیل، یقبض الأرواح من الأبدان والأبدان من الأغذیة والأغذیة من التراب؛ وللأرزاق ملک اسمه میکائیل، یعلم مقادیر الأغذیة و مکائیلها؛ وللهدایة ملک اسمه جبرائیل، وللاضلال دون الملائکة جوهر شیطانی اسمه عزازیل؛ ولکل من هذه الملائکة اعوان و جنود من القوی المسخرة لأوامر الله ؛ و کذا فی سائر افعال الله سبحانه؛ ولو کان هو المباشر لکل فعل دنی لکان ایجاده للوسائط النازلة بأمره الی خلقه عبثاً و هباءً، تعالی الله ان یخلق فی ملکه عبثاً او معطلاً، وذلک ظن الذین کفروا.» انتهی کلامه، رفع مقامه. [اسفار اربعه؛ ج 8، ص 118، سفر چهارم، باب سوم، فصل هفتم]: ... و به اعتبار مقاماتی که هر یک از این ملائک در عوالم سه گانه دارند، دوازده رکن است. پس، حقیقت عزرائیلی مثلاً در عالم طبع مقام و شأنی دارد و مظاهری هم در این عالم دارد و در عالم مثال نیز مقام و شأن و مظاهری دارد، و همچنین در عالم نفوس کلی و این مقامات سه گانه مسخر مقام چهارمند. پس، انتقال و تغییر از صورتی به صورت دیگر در عالم طبیعت به واسطۀ مظاهر این ملک مقرب الهی است؛ زیرا این قبیل امور دون و کم ارزش مستقیماً به دست عزرائیل ـ علیه السلام ـ و بدون وساطت سپاهیانش انجام نمی شود و اصولاً ممکن نیست که مستقیماً انجام گیرد؛ ولی در حقیقت این کارها به دست اوست؛ زیرا ظاهر و مظهر متحدند؛ و انتقال از عالم طبع و جهان ماده و جدا کردن ارواح از عالم ماده و بردن به سوی عالم مثال و برزخ، به واسطه مظاهر عزرائیل در عالم مثال و نیز ملائک موکل جدا کردن ارواح از ابدان صورت می گیرد، و همچنین است انتقال از عالم برزخ و مثال به عالم نفوس و از آنجا به عالم عقل. و این نزع (و جدا کردن) نهایت نزعهایی است که توسط عزرائیل انجام می شود که در بعضی عوالم مانند عالم نفوس بلاواسطه و در عوالم نازل با واسطه است؛ و اگر موجود عقلی، نزعی داشته باشد، معنای دیگری غیراز سه مورد مذکور دارد؛ و بعضی از مراتب نزع، توسط عزرائیل ـ علیه السلام ـ انجام نمی شود؛ بلکه توسط بعضی از اسما مانند قاهر و مالک، که رب حقیقت عزرائیلی هستند، صورت می گیرد، و نزع عزرائیل نیز توسط همین دو اسم است؛ و مسأله در مورد حقیقت اسرافیل و جبرائیل و میکائیل ـ علیه السلام ـ نیز همین طور است و هر یک از آنها به تناسب با عوالم مختلف مقامات و بروزهایی دارند و سلطنت آنها در هر یک از عوالم از حیث وجود و حد و شدت و ضعف با عالم دیگر متفاوت است. آیا نشنیده ای که جبرئیل ـ علیه السلام ـ در این عالم به صورت دحیۀ کلبی ظاهر شد و دو بار نیز در قالب مثالی خود بر رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ ظهور نمود و پیامبر(ص) او را مشاهده فرمود در حالی که شرق و غرب را پوشانده بود و در شب معراج در عالم عقل معراج به همراه پیامبر(ص) به عالم عقل و مقام اصلی خود عروج کرد تا آنجا که رسول هاشمی(ص) از مقام جبرائیل به مقامات دیگر، الی ماشاءالله عروج فرمود و جبرئیل در مقام عذر از عدم مصاحبت و همراهی رسول مکرم(ص) به حضرتش گفت: «اگر ذره ای نزدیکتر شوم قطعاً خواهم سوخت». و بالجمله، هر فعلی از افعال، در هر عالمی از عوالم که باشد فعل خداوند است که یا بلاواسطه به واسطۀ ملائکه انجام شده و یا به کمک اعوان و سپاه آنان.  صدر حکمای متألّه و شیخ عرفای سالک ـ رضی الله تعالی عنه ـ در اسفار اربعه چنین عبارتی دارد: «برای کسی که در علم الهی و حکمت که بالاتر از علوم طبیعی است قدمی راسخ دارد، جای شک نیست که موجودات همگی ـ بدون زمان و مکان ـ فعل خداوند هستند؛ اما با تسخیر قوا و نفوس و طبایع، و خداست که زنده کننده و میراننده و روزی دهنده و هدایت کننده و گمراه کننده است؛ اما مباشر زنده کردن، ملکی است به نام اسرافیل، و مباشر میراندن، ملکی است به نام عزرائیل که روحها را از بدنها و بدنها را از غذا و غذاها را از خاک جدا می کند، و مباشر روزیها، ملکی است به نام میکائیل که مقدار و وزن غذاها را می داند، و مباشر هدایت، ملکی است به نام جبرئیل و مباشر گمراهی، جوهری شیطانی است ـ و نه ملک ـ به نام عزازیل؛ و هر یک از این ملائک یاران و سپاهیانی دارند که قوای مسخر اوامر خداوند هستند، و همچنین در دیگر افعال خداوند سبحان نیز مطلب به همین نحو است. و اگر خداوند خود مباشر هر فعل بی ارزشی هم بود، آنگاه می بایست ایجاد کردن واسطه هایی که نازل کنندۀ امر او در میان مخلوقاتش هستند از سوی خداوند، امری عبث و بیهوده می بود، حال آنکه خداوند برتر از آن است که در ملکش، امری عبث و یا معطل و سرگردان خلق کرده باشد و چنین گمانی، گمان کافرین است (پایان کلام صدر المتألهین ـ که مقامش رفیع باد.).
• . مؤیدالدین بن محمود جندی (ـ حدود 700 هـ . ق .) از شاگردان صدرالدین قولوزی و از شارحین ابن عربی است؛ و دارای دو شرح کبیر و صغیر بر فصوص الحکم است.
• . ابو عبدالله محمدبن علی ـ (حدود 318 هـ . ق .) صوفی بزرگ و محدث و فقیه حنفی مذهب بود. وی با ابوتراب نخشبی و احمد خضرویه و ابن جلا مصاحبت داشت. ابن عربی از وی تأثیر پذیرفته است و در آثارش به اقوال و اندیشه های وی توجّه دارد. نوادر الاصول و المناهی از آثار اوست.
• . حاج شیخ عباس قمی 1294 ـ 1359 هـ . ق . از محدثان بزرگ شیعه در قرن 14 و از جملۀ مشایخ روایت است که امام خمینی (س) از ایشان اجازه روایت دریافت کرده اند. وی از شاگردان محدّث نوری است؛ و فردی محقق و دارای تألیفات فراوان است. سفینة البحار، منتهی الآمال، مفاتیح الجنان، تتمة المنتهی و فوائد رضویه از آثار اوست.
• . صدرالدین علی بن احمد (1052 ـ حدود 1120 هـ . ق .) معروف به سید علی خان و ابن معصوم. عالم و ادیب لغوی و شاعر شیعی است. از آثار اوست: ریاض السالکین فی شرح صحیفة سیدالساجدین، انوارالربیع فی انواع البدیع، سلافة العصر فی محاسن اعیان العصر، الکلم الطیب و...
• . بقره / 255.
• . آل عمران / 2 ـ 4.
• . نساء / 87.
• . طه / 8.
• . تغابن / 13.
• . کلیات مفاتیح الجنان، باب اوّل، فصل 7، ص 199.
• بدان ای که خداوند به اسم اعظم راهنمایی ات کند و آنچه نمی دانی به تو بیاموزد که خداوند تبارک و تعالی اسم اعظمی دارد که وقتی او را برای گشوده شدن قفل درهای آسمان بدان اسم می خوانند، آن درها از سر رحمت باز می شوند و هنگامی که بدان اسم برای گشایش مشکلات و تنگناهای [حوادث ]روی زمین خوانده می شود، همه گشوده می شوند؛ و این اسم بر حسب مقام الوهیت حقیقتی دارد و بر حسب مقام مألوهیت حقیقتی، و بر حسب لفظ و عبارت نیز حقیقتی دیگر. و اما اسم اعظم بر حسب حقیقت غیبی ای که هیچ کس جز او آن را نمی داند و استثنایی هم در آن نیست، پس به اعتباری که قبلاً ذکر شد همان حرف هفتاد و سوم است که خداوند در علم غیبش به خود اختصاص داده است. چنانچه در روایت کافی در باب «آنچه که از اسم اعظم، [به خلق] عطا شده است» با استناد صاحب کافی، از حضرت ابوجعفر ـ علیه السلام ـ آمده: «اسم اعظم الله هفتاد و سه حرف دارد و نزد آصف یک حرف از آن بود و او به آن حرف تکلّم کرد و در نتیجه، زمین میان او و تخت بلقیس شکافته شد تا اینکه تخت را به دست خود گرفت. سپس زمین در زمانی سریعتر از یک چشم بر هم زدن به حالت قبلی بازگشت؛ و نزد ما هفتاد و دو حرف از اسم اعظم موجود است و یک حرف نزد خدای متعال است که آن را در علم غیبش به خود اختصاص داده است؛ و هیچ نیرو و توانی نیست مگر از جانب خدای علیّ عظیم» و روایت دیگری هم نظیر این روایت وجود دارد. و در این مورد از اباعبدالله ـ علیه السلام ـ آمده: «به عیسی بن مریم ـ علیه السّلام ـ دو حرف [از حروف اسم اعظم] اعطا شد که حضرت به آن دو، عمل می فرمود و به حضرت موسی چهار حرف، و به حضرت ابراهیم هشت حرف و به حضرت نوح پانزده حرف، و به حضرت آدم بیست و پنج حرف اعطا شد؛ و خداوند متعال همۀ آنها را برای حضرت محمد ـ صلی الله علیه و آله ـ جمع فرمود؛ و اسم اعظم الله هفتاد و سه حرف دارد که به حضرت محمد ـ صلی الله علیه و آله ـ هفتاد و سه حرف داده شده، و یک حرف از ایشان نهان داشته شده است.» [حدیث] پایان یافت. اما اسم اعظم بر حسب مقام الوهیت و واحدیت، اسم جامع برای جمیع اسمای الهی است [مانند] جامعیّت مبدأ و اصل اشیاء نسبت به آنها و هستۀ درختان نسبت به شاخه ها و برگها و گلها، یا مانند اشتمال جمله و کل بر اجزائش مانند لشکر [و سپاه ]نسبت به دسته ها و افراد. و این اسم به اعتبار اول و بلکه به اعتبار دوم نیز حاکم بر جمیع اسماست و جمیع اسما، مظهر آن محسوب می شوند و ذاتاً بر تمام مراتب الهی مقدم است؛ و این اسم تماماً به حسب حقیقتش، جز برای خود خداوند و برای بندگانی از بندگانش که خود می پسندد و مظهر تام اوست ـ یعنی صورت حقیقت انسانی که صورت همه عوالم و مربوب این اسم می باشد ـ تجلّی نمی نماید؛ و در نوع انسان هیچ کس وجود ندارد که این اسم چنانکه واقعاً هست بر او تجلّی کند جز حقیقت محمّدیه ـ صلی الله علیه و آله ـ و اولیای آن حضرت که در روحانیّت با ایشان متّحدند، و این همان غیبی است که خداوند هر بنده ای که خود پسندیده را از [ندانستن] آن استثناء فرموده است و در روایت کافی آمده: «قطعاً محمّد ـ صلی الله علیه و آله ـ از زمرۀ کسانی است که خداوند پسندیده است». امّا اسم اعظم به حسب حقیقت عینی، همان انسان کامل و خلیفۀ خداوند در جهان است و آن، حقیقت محمّدیه ـ صلی الله علیه و آله ـ است که به حسب عین ثابتش با اسم اعظم در مقام الهیت، متّحد است و سایر اعیان ثابت، بلکه اسمای الهی از تجلیات این حقیقت هستند؛ زیرا اعیان ثابته تعینات اسمای الهی هستند و تعین در [عالم ]عین، عین متعین است و در عقل، غیر آن. پس، اعیان ثابته عین اسمای الهی هستند، و لذا عین ثابت حقیقت محمّدی (ص) عین اسم اعظم الله است و سایر اسما و صفات و اعیان از مظاهر و فروع آن و یا به اعتبار دیگر، اجزاء آن هستند. پس، این حقیقت محمّدیه(ص) است که در عوالم، از عقل تا هیولا، تجلّی کرده است و عالم، ظهور و تجلّی آن است و هر ذرّه از مراتب وجود، تفصیل این صورت به شمار می رود؛ و این، همان اسم اعظم است و از نظر حقیقت خارجی اش عبارت است از ظهور مشیّتی که هیچ گونه تعیّنی ندارد؛ ولی حقیقت هر صاحب حقیقت و تعیّن هر متعیّنی از اوست: «خداوند مشیّت را به خود مشیّت، و دیگر اشیاء را به واسطه مشیّت خلق فرمود.» و این وجود که به محمّد بن عبد الله ـ صلی الله علیه و آله ـ نامبردار است و از عالم علم الهی برای رهایی بخشیدن اسیران زندان عالم طبیعت به عالم ملک نازل شده است، اجمال و خلاصۀ آن حقیقت کلی است و همه مراتب در او منطوی است همچون انطواء و اندراج عقل تفصیلی در عقل بسیط اجمالی؛ و در یکی از خطبه های امیرالمؤمنین و مولی الموحدین سید و مولایمان حضرت علی بن ابی طالب ـ صلوات الله و سلامه علیه ـ آمده: «منم لوح، منم قلم، منم عرش، منم کرسی، منم آسمانهای هفتگانه، منم نقطه بای بسم الله »؛ و آن حضرت ـ سلام الله علیه ـ از حیث مقام روحانیت با پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ متّحد است چنانکه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: «من و علی [علیهما السلام]، از درخت واحدیم.» و فرمود: «من و علی [علیهما السلام] از یک نوریم»، و اخبار فراوان دیگری غیر از اینها، که بر اتّحاد نور آن دو، ـ علیهما و علی آلهما السّلام ـ دلالت می کند؛ و روایت مفصل کافی، بر مطالبی بیش از آنچه گفتیم دلالت می کند که ما علی رغم طولانی بودنش، از باب تیمن و تبرک جستن از انفاس شریفۀ معصومین ـ علیهم السلام ـ آن را نقل می کنیم: باب حدوث اسما: علی بن محمد از صالح بن ابی حماد از حسین بن یزید از ابن ابی حمزه از ابراهیم بن عمر از حضرت ابی عبدالله [امام صادق] ـ علیه السلام ـ [نقل کردند] که فرمود: «خدای تبارک و تعالی اسمی را آفرید با حروف، اما غیر صدادار و با لفظ، ولی غیر قابل بیان و دارای تشخّص، ولی غیر متجسّد، و با تشبیه، ولی غیر قابل توصیف و با رنگ، ولی رنگ آمیزی نشده ؛ حدّ و انتها و کرانه داشتن از او نفی می شود، از حس هر توهّم کننده ای پوشیده و نهان است و پوشیده ای است که چیزی او را نپوشانده است. پس، خداوند آن را کلمه تامه ای داد دارای چهار جزء، که همه اجزاء با همند و هیچ کدام قبل از دیگری وجود نیافته اند، و خداوند سه اسم از آنها را به جهت نیاز خلق به آن، آشکار فرمود و یکی را در حجاب نگاه داشت و این، همان اسم مکنون مخزون است، و اینها بودند اسمایی که ظاهر شدند. پس، ظاهر [در واقع] خداوند تبارک و تعالی است. و خداوند سبحان برای هر یک از این اسمها چهار رکن مسخر کرد و بدین ترتیب، دوازده رکن ایجاد شد، سپس برای هر یک از این رکنها سی اسم بالفعل منسوب به آن رکن خلق فرمود که عبارتند از: رحمان، رحیم، ملک، قدوس، خالق، باری ء، مصوّر، حی، قیّوم، لا تأخذوه سنة و لا نوم، علیم، خبیر، سمیع، بصیر، حکیم، عزیز، جبار، متکبّر، علیّ، عظیم، مقتدر، قادر، سلام، مؤمن، مهیمن، منشی ء، بدیع، رفیع، جلیل، کریم، رازق، محیی، ممیت، باعث و وارث. این اسما و هرچه از اسمای حسنی باشد تا سیصد و شصت اسم، منسوب به آن سه اسم هستند و آن سه اسم رکن محسوب می شوند و آن اسم واحد مکنون مخزون به وسیله این سه اسم پوشیده شده است و این است آنچه خداوند متعال فرموده: «بگو خدا را بخوانید یا رحمان را، هر کدام را بخوانید، اسمای حسنی از آن اوست.» خبر شریف به پایان رسید. و اگر در این روایت شریف تأمل کنی قطعاً اسرار علم و معرفت بر تو مکشوف می شود و باب امور نهان اسمای الهی به رویت گشوده می گردد، چگونه چنین نباشد و حال آنکه این حدیث از معدن وحی و نبوّت صادر شده و از آسمان علم و جایگاههای معرفت نازل گردیده است. عارف ربّانی ملامحسن کاشانی ـ انارالله برهانه ـ در شرح این حدیث شریف گفته: «به نظر می رسد اسمی که به صفات مذکور توصیف شد، اشاره دارد به اوّلین موجودی که خداوند خلق فرموده ـ که در باب عقل ذکرش گذشت ـ یعنی نور محمّدی و روح احمدی و عقل کلی، و اجزاء چهارگانه اش اشاره دارد به جهت الهی او و عوالم سه گانه ای که او بر آنها اشتمال دارد، یعنی عالم عقول مجرّد از مواد و صور، و عالم خیال مجرد از مواد نه صور، و عالم اجسام مقارن با مواد؛ و به عبارت دیگر، به حس و خیال و عقل و سرّ، و به تعبیر سوم به شهادت و غیب و غیب الغیب و غیب الغیوب، و به تعبیر چهارم به ملک و ملکوت و جبروت و لاهوت؛ و معیّت اجزاء عبارت است از لازم بودن هر یک برای دیگری و توقّفش در تمام بودن کلمه بر آن [دیگری]؛ و جزء مکنون آن اسم، سرّ الهی و غیب لاهوتی است». تا آنجا که گفته: «[اینکه گفته] «پس ظاهر، در واقع الله تعالی است»؛ یعنی آنچه که به وسیلۀ این اسمای سه گانه ظاهر می شود، الله است؛ زیرا که مسمّی به وسیلۀ اسم، ظاهر می شود و بدان مورد شناخت قرار می گیرد؛ و ارکان چهارگانه عبارتند از: حیات و مرگ و رزق و علم، که چهار فرشته موکل آنند که عبارتند از: اسرافیل و عزرائیل و میکائیل و جبرئیل». آن قسمت از سخنان فیض ـ زادالله فی مقامه ـ که مورد نظر ما بود، پایان یافت. و این تحقیق لطیف طبق برخی اعتبارات و نظرات در کمال صحّت و متانت است؛ ولی معتبرترین نظر آن است که اسم متّصف به این صفات، مقام اطلاق حقیقت محمّدی، یعنی مقام مشیت که جمیع حدود، حتی حد ماهیّت نیز از آن نفی شده است، باشد. «پوشیدۀ غیر پنهان»، یعنی مخفی بودنش به سبب شدت ظهورش است؛ و سایر صفات نیز به همین ترتیب مناسب این مقام که هیچ حد و رسمی ندارد، می باشند؛ و اینکه گفته «آن را بر چهار جزء قرار داد» نیز جز با این مقام، تناسب ندارد؛ زیرا که عقل را دارای چهار جزء ندانسته اند مگر از بعضی وجوه دور از صحت؛ و اما مقام مشیّت، مقام اطلاق است و با عقل، عقل است و با نفس، نفس و با مثال، مثال و با طبع، طبع. و مراد از چهار جزء، عالم عقل و نفس و مثال و طبع است؛ یعنی عالم مقارن با صورت و ماده، و عالم مجرد از ماده نه صورت، و عالم مجرد از ماده و صورت ولی نه مجرّد از تعلق به ماده، و عالم مجرّد از همه آنها ولی نه مجرد از ماهیت؛ و با توجه به آنچه گفتیم معنای سخن حضرت که: «هیچ یک قبل از دیگری [موجود] نبودند» روشن می شود؛ چرا که عالمهای چهارگانه از نظر وجهه و رویکردی که به سوی مشیّت مطلقه دارند و از نظر جنبه «یلی الربّی»، در عرضْ همند و هیچ یک قبل از دیگری نیستند، چنانچه در ابتدای این نوشتار در شرح فرمودۀ: «اللهم انی اسألک من بهائک» الی آخر گفتیم. و آن سه [جزء که] ظاهرشان فرمود عبارتند از عالم نفس و خیال و طبع، که در این سه، غبار عالم خلق هست و لذا مخلوقات از آن حیث که مخلوقند، به آنها نیازمندند و اما عقل به هیچ وجه از [عالم] خلق نیست، بلکه از عالم امر الهی است و این به سبب منزّه بودنش از کدورتهای عالم هیولا و ظلمتهای عالم ماده است؛ و خلق به او متوجه نیستند و محتاج وی نخواهند بود، مانند عدم احتیاج ماهیت به جاعل و یا ممتنع به واجب؛ و آنچه خلق بدان نیازمندند عوالم سه گانه است، و چون مقام چهارم رسید [دیگر آن مقام] از عالم خلق نیست؛ و این نقطۀ عقلی، همان بخش چهارم مخزون نزد خداوند است: «و کلیدهای غیب نزد اوست و جز او کسی بدانها آگاه نیست»، و از ادراک خلق محجوب است؛ زیرا در آن جایگاه حکم الهی غالب و قاهر است؛ و بدین سبب است که عقول، سراپرده های جمال و جلال او هستند و به بقای خداوند، نه به ابقای او باقی هستند. و اینکه گفته: «و ظاهر همان الله است.»، یعنی [ظاهر] به این اسما؛ و خداست که در کسوۀ اسما و صفات ظاهر است: «اوست آنکه در آسمان خداست و در زمین خداست»، «خداوند نور آسمانها و زمین است»، «و اوست اوّل و آخر و ظاهر و باطن»، «و اگر با ریسمانی به زمین فرو دین پایین روید، بر خداوند فرو می آیید» تا چه رسد به سرزمینهای بالا و بلند و آسمانهای رفیع «پس، به هر کجا روی بگردانید آنجا وجه خداوند است». یا مقصود این است که ظاهر، عبارت است از جهت الوهیت که در اسمای سه گانه محجوب است. پس اسم چهارم، یعنی عالم عقل که همان جهت الوهیت است به وسیله این اسمای سه گانه در حجاب شده و [بدانها] ظهور نموده است. حال اگر آنچه گفتیم مقصود واقعی روایت باشد، در آن اشاره ای لطیف به مطلبی است که اهل معرفت گفته اند که خداوند متعال در حجابهای خلقی اش ظاهر است و خلق با اینکه ظهور خداوندند در عین حال حجاب او هستند؛ مانند صورتهای داخل آینه، که هم ظهور آینه اند و هم حجابش؛ و در این مطلب اسراری هست که اجازۀ افشایش داده نشده است. و ارکان چهارگانه یا مرگ و حیات و رزق و علمند که چهار فرشته موکل آنها هستند و یا خود آن چهار فرشته، که در تحقیق، هر دوی اینها در واقع به یک چیز برمی گردد... ... و اسمایی که برای هر رکن خلق شده بر حسب امّهات و کلیات اسما، سی اسم است و الاّ بر حسب جزئیات اسما، غیر قابل شمارش و نامتناهی اند. و [آن اسما] از نقطه عقل که نقطه الهی است به صورت نزولی تا هیولی، و به صورت صعودی تا نقطۀ عقل، به منزله دایره ای هستند که دوازده برج یا دوازده ماه دارد و هر برج یا ماه سی درجه یا روز دارد تا اینکه [عدد اینها] به سیصد و شصت درجه یا روز برسد. این بود تمامی سخن در مورد اسم اعظم به حسب مقام خلق عینی. اما علم به حقیقت اسم اعظم از حیث لفظ و عبارت نزد اولیای مرضی حق و علمای راسخ است و از سایر خلایق مخفی است، و مطالبی که در مورد حروف و یا کلمات اسم اعظم در کتابهای عرفا و مشایخ قوم آمده است یا برگرفته از آثار نبوی است یا حاصل کشف و ریاضت به هنگام خلوص ایشان از سرای وحشت و ظلمت، چنانچه از شیخ مؤید الدین جندی، یکی از شارحان فصوص نقل شده که از جمله اسمهای این اسم الله و محیط و قدیر و حیّ و قیّوم است و از حروف آن «ا، د، ذ، ر، ز، و» است. [جندی] گفته: شیخ کبیر در [پاسخ] سؤال حکیم ترمذی این را بیان کرده است.» و شیخ کبیر در فتوحات گفته: «الف، همان نَفَس رحمانی است که عبارت است از وجود منبسط؛ و دال حقیقت جسم کلی است؛ و ذال تغذیه کننده است، و راء حسّاس متحرّک است، و زاء ناطق است؛ و واو حقیقت مرتبه انسانی است و حقایق عالم ملک و شهادت که عالم کون و فساد نامیده می شود، منحصر در این حروف است.» کلام شیخ پایان یافت. و شیخ محدّث جلیل حاج شیخ عباس قمی ـ سلّمه الله تعالی ـ در کتاب مفاتیح الجنان سخنانی گفته که عین عبارتش چنین است: «در ذکر بعضی.... و علی الله فلیتوکل المؤمنون.» [نقل کلام] پایان یافت.
• . نور / 35.
• . زخرف / 84.
• . تجلّی ظهوری بر دو نوع است: عام و خاص، عام را تجلّی رحمانی نامند و عبارت است از افاضۀ وجود بر تمامی موجودات که در این تجلّی همۀ موجودات مساویند، و تجلّی خاصّ را تجلّی رحیمی گویند و عبارت است از فیضان کمالات وجود بر موجودات و افاضۀ کمالات معنویه بر مؤمنان و صدیقان. امام خمینی (س) در شرح دعای سحر می فرمایند: رحمت رحمانیت مقام بسط وجود است و رحمت رحیمیت مقام بسط کمال وجود است، به رحمت رحمانیت، وجود ظهور پیدا می کند و به رحمت رحیمیت، هر وجود به کمال معنوی و هدایت باطنی می رسد (شرح دعاء السحر؛ ص 83). و همچنین رحمان و رحیم ذاتی و فعلی خواهند بود، قیصری در فصل دوّم مقّدمۀ شرح فصوص گوید: «هرگاه حقیقت وجود با تعیّنی از تعیّنات صفات کمالیّه اخذ شود، اسم ذاتی است و اگر همین حقیقت وجود با تجلّی خاصّی از تجلیّات الهیّه اخذ شود اسم فعلی است.» امام خمینی در شرح دعای سحر می فرمایند: رحمانیت و رحیمیت یا فعلی است یا ذاتی، خداوند تعالی دارای رحمت رحمانیت و رحیمیت ذاتی است و آن تجلّی ذات است بر ذات و ظهور صفات و اسمای او و لوازم آنها از اعیان ثابته به ظهور علمی و کشف تفصیلی در عین علم اجمالی در حضرت واحدیت است. همچنان که دارای رحمت رحمانیت و رحیمیت فعلی است و آن تجلّی ذات است در لباس افعال، به گسترش فیض و کمال آن بر اعیان و اظهار آنها مطابق غایت کامله و نظام اتمّ (شرح دعاء السحر؛ ص 87ـ88) بنابراین، در احتمال اوّل رحمان و رحیم تجلّی فعلی می شود و در احتمال دوّم رحمانیت و رحیمیت ذاتی می گردد.
• «و اما اسم «الله » را گفته اند که اسمی است برای مرتبه الوهیت، و ظاهر [مطلب] آن است که الله اسم وجود و تجلی به اعتبار مرتبه جامع، بوده باشد.» دربارۀ اینکه گفته: «و اما اسم الله » تا آخر، بلکه تحقیق مطلب آن است که اسم الله ، اسم احدیت جمعی اسمایی به اعتبار وجهۀ ظهور در عالم اسما و صفات است و صورت آن، عین ثابت انسان کامل است چنانچه مقام الوهیت، مقام ظهور اسم الله در اعیان کونیّه و مظاهر خلقیه به اعتبار احدیت جمع است؛ همان طور که مرتبۀ تدلی الوهیت و مرتبه جمع جمعش فیض مقدس است که باطن الوهیت است؛ همان گونه که باطن و مقام غیبش فیض مقدس است. بنابراین، باطن و ظاهر مقام الوهیت، مظهر باطن و ظاهر اسم الله است.