کلام ـ تـکلّم
ملاک مقدوریت اشیاء
معنای تکلّم
در مباحث قبل گفتیم الفاظ برای مفاهیم عامه وضع شده اند و برای مفهومِ مقید به مصداقِ معین وضع نگردیده اند؛ گرچه واضع گمان کند که مفهوم منحصر در مصداقی است و تنها بر آن مصداق منطبق است، الاّ اینکه لفظ را برای مفهوم مقید به آن مصداق وضع نمی کند و اگر واضع بعد بگوید آن شی ء که مصداق آن مفهوم است موضوعٌ له لفظ نیست، ولی ما مفهوم را بر آن منطبق ببینیم، لفظ موضوع برای آن مفهوم را بر آن شی ء اطلاق می نماییم. مثلاً اگر معنای نور «ما یظهر به الاشیاء» یعنی چیزی که اشیاء را جز با وی نتوان دید باشد، اطلاق نور حقیقی بر خدا صادق بوده و بر سایر نورها مجاز می باشد؛ زیرا همۀ موجودات عالم معدوم بوده و به نور او پیدا و هویدا شده اند پس «اَلله نُورُ السَّمـوَاتِ وَ الْأرْضِ».
و بالجمله: نور دارای اقسامی است: نور آفتاب، نور مهتاب، نور آتش، نور گوهر، نور لعل، نور پری طلعتان و نور دیگری هم
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 574
هست که آن نور منوّر همۀ نورهاست و آن نوری است که نورها به او دیده می شود و الاّ هرگز ذره ای را در ظلمت عدم نمی توان دید، و آن طلوع نور وجود منبسط بر روی ماهیات مظلمه در ظلمت عدم است.
پس چون معنای نور بر او صادق است، او حقیقةً نور است؛ گرچه واضع برای نور، مصداقی جز نور آفتاب ندانسته باشد، الاّ اینکه ما باخبران از حقیقت حال، آن را توسعه داده و این اسم را بر نوری که مصدر الانوار است اطلاق می نماییم.
پس بنابر وضع الفاظ برای معانی عامه می گوییم: «التکلم هو الاعراب عما فی الضمیر» و تکلم از غیبت به شهادت آوردن چیزی است ولو با دو لب نباشد.
این است که اگر از واضع سؤال کنیم: انسان با صوت معتمد به فم تقطیع حروف نموده و از ضمیر و پنهان خود اخبار می نماید، اگر این کار از شجر محقق گردد چیست؟ لابد جواب خواهد داد، تکلم است.
حضرت حق جلوۀ خود را بذاته من ذاته اظهار نموده و ذات وی به تمام معنی از ذاتش هویدا و ظاهر بوده و ذات او من ذاته مستشعر ذات خویش می باشد و آن تکلم ذاتی است و اینکه حق، حقایق وجودات عالم را به واسطۀ فیض منبسط و وجود پهناور در صبحگاه از پس پردۀ افق عالم امکان، اظهار می فرماید، تکلم فعلی است. بنابراین: «متکلم» بر حضرت حق اطلاق می گردد.(220)
* * *
بیان تکلّم حق تعالی
... پس حضرت احدیت حقیقةً متکلم است؛ زیرا تکلم برای اظهار
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 575
ما فی الضمیر وضع شده است؛ ضمیر هم به معنای دل نیست، بلکه به معنای غیب است؛ زیرا آن سخن که الفاظ برای معانی عامه وضع شده است در خود ضمیر هم جاری است.
کلام را که واضع وضع نموده این طور نیست که نفس انسانی یا تقاطع با دندانها در آن مدخلیت داشته باشد و یا صدایی باشد که زبان با حرکت آن را تقطیع کند، بلکه همۀ اینها از حقیقت کلام خارج است و به هیچ وجه در حقیقت تقویمیۀ کلام، دخیل نیست.
فعلی هذا، ما به یظهر المضمر فهو کلام حقیقةً؛ گرچه در نوع انسان «ما به یظهر المضمر» عبارت از آن مصداق معهود باشد ولیکن خصوصیت مسموعیت و خصوصیت کیفیت در آن دخالت ندارد.
و لذا اگر از اول این طور متعارف بود که با اشاره حرف بزنند، همان کلام بود چنانکه فعلاً هم از مصادیق کلام است. چون وجودات، معرِب و مظهر مکنون غیبی هستند کلمات حق می باشند. چنانکه بعضی از حضرات معصومین ـ علیهم السلام ـ فرموده اند: «نحن الکلمات التامّات» و به همین جهت حضرت حق متکلم حقیقی است، گرچه از این جهت که موجد صوت است نیز متکلم است.
به ما که متکلم می گویند به این جهت است که کلمات به ما قیام صدوری دارند، در حالی که قیام صدوری موجودات به حق، بالاتر از قیام صدوری کلمات به ماست، پس حق به این اعتبار که کلام را ایجاد می نماید متکلم است.
والحاصل: الفاظ ـ بنابر تحقیق ـ برای معانی عامه وضع شده اند و ممکن است چیزی در حقیقت مصداق حقیقی لفظی باشد ولی آن مصداق در نظر واضع مغفول عنه بوده و اصلاً واضع آن را
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 576
نمی دانسته است و یا می دانسته که آن مصداق لفظ نیست و ما چون می دانیم که آن، مصداق لفظ است او را تخطئه می نماییم. اگر به حیوان به جهت حیات و قوۀ حیاتیه اش حیوان بگوییم ممکن است آن را بر خدا هم اطلاق کرد ولو نظر عرف از آن تحاشی دارد، البته گفتن آن هم بنابر نظر عرف غلط است؛ زیرا در نظر عرف این اسم برای ماهیتی وضع شده است.
چنانکه اگر به انسان به اعتبار قوۀ درک معقولات، انسان بگوییم می شود آن را بر خدا هم اطلاق نمود منتها بنابر نظر عرف این اطلاق غلط است چون عرف ماهیات را مسمیات این اسماء می دانند.
و بالجمله: ما در اینجا با عرف کاری نداریم. اگر واقع را ملاحظه کنیم و همان معنایی را که برای انسان و حیوان گفتیم مورد ملاحظه قرار دهیم، آن معنی در مبدأ به نحو اکملیت و آکدیت و ذاتیت موجود است.
بنابراین: کلام به اعتبار آن ملاکی که دارد با قطع نظر از آن اتفاقیات، کلام می شود. اینکه در مقام تفهیم صوت را انتخاب کرده اند و به اعتبار آن، وضع و جعل نموده اند اتفاقی است؛ زیرا اگر چیز دیگری مثل اشاره را اختیار می کردند، آن هم در نظر عرف کلام بود.
و بالجمله: ملاک کلام بودن چیزی، در وجود اقوی است؛ گرچه وجود موجودات با کلام عرفی در خصوصیات اتفاقیه ای که خارج از ملاک کلام بودن شی ء است، تفاوت دارد، لیکن ملاک در وجود اقوی است و اقوی بودن ملاک در آن، مؤکد کلام بودن آن است؛ زیرا در کلام لفظی، دلالت، عرضی و به واسطۀ وضع است و دلالت به واسطۀ وضع بر آن عارض شده است و چون عارضی
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 577
است قابل زوال است، البته خود کلام لفظی هم عرضی است که بر مدلول عرضی، دلالت عرضی دارد و قهراً بالعرض زایل می شود. مثلاً لفظ زید کیفیتی است که صوت باشد ودرعرض مدلولی است که ذات زید باشد که از موجودات عالم طبیعت است.
البته بالنسبه به وجود موجودات اشکال نکنید که چون واضع ندارند، کلام نیستند؛ زیرا واضع آنها خداست و آنها وضع الهی دارند و دلالت آنها ذاتیۀ طولیه است؛ زیرا هر معلولی بر علت خود دلالت دارد وچون دلالت آنها ذاتی است لا یختلف و لا یتخلّف.(221)
* * *
ماهیت کلام
کلامهای الهی
ان الکلام عبارة عن تعین الهواء الخارج من باطن الإِنسان بالسیر فی منازل المخارج والعبور علی مراحل السر الی الخارج والظهور من عالم الغیب الی الشهادة، الکاشف عما فی ضمیر المتکلم وسره وعن بطون مقصده وامره. فإنشاء المتکلم للکلام وایجاده له وانزاله من عالم الغیب الی الشهادة ومن سماء السر الی العلن لتعلق الحب الذاتی بإبراز کمالاته الباطنة واظهار ملکاته الکامنة. فقبل التکلم والإِنشاء کانت کمالاته فی مرتبة الخفاء، فأحبّ اظهارها وعشق اعلانها، فاوجد وانشأ لکی یعرف قدره وشأنه...
ان مراتب الوجود وعوالم الغیب والشهود کلام الهی خارج بالهواء الذی هو المرتبة العمائیة من مرتبة الهویة الغیبیة، نازل من سماء الالهیة للحب الذاتی لاظهار کماله والتجلی باسمائه وصفاته لکی یعرف شانه. کما فی الحدیث القدسی : «کنت کنزاً مخفیّاً،
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 578
فاحببت ان اعرف، فخلقت الخلق لکی اعرف.»
وعن علی ـ علیه الصلاة والسلام ـ : «لقد تجلّی الله لعباده فی کلامه، ولکن لا یبصرون.»
وعنه ـ علیه السلام ـ : «انما یقول لما اراد کونه : کن، فیکون؛ لا بصوت یقرع ولا بنداء یسمع، وانما کلامه سبحانه فعله.»
وقال اهل المعرفة : تکلمه عبارة عن تجلی الحق الحاصل من تعلقی الارادة والقدرة باظهار ما فی الغیب وایجاده.(222)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 579
مراتب کلام باری تعالی
کلمات تامّات خداوند
کلام مراتبی دارد. البته هر چیزی که در مرتبۀ ذات باشد لازم نیست که بر ذات باشد. بلی در مثل علم، علم ذات به ذات معقول است ولی در مثل قدرت، قدرت ذات بر ذات معنی ندارد. چنانکه حیات در مرتبۀ ذات است ولی بر ذات نیست.
و بالجمله: چنانکه حضرت امیر ـ علیه السلام ـ فرموده: «یا من دلّ علی ذاته بذاته» جلوۀ ذات بر ذات در مرتبۀ ذات همان دلالت ذات بر ذات است. البته در این جلوه جلوۀ اسماء و صفات بر ذات نیست، بلکه خود ذات برای ذات ظاهر است.
این کلمه در مرتبۀ ذات است و وقتی کلام متحقق شد، متکلم هم در مرتبۀ ذات خواهد بود؛ زیرا کلام و تکلم دو معنی هستند که به اعتبار با هم فرق دارند. به یک چیز از این جهت که مثلاً صوت است و فعلاً متموّج در هواست و منفصل از گوینده است کلام گویند و از این جهت که صدور آن از شخص است و شخص موجد آن است به آن تکلم گویند و خلاصه به کلام از جهت صدور و قیامی که به شخص دارد، تکلم گویند و از همین جهت به آن شخص هم متکلم گویند.
همان گونه که در علم در مرتبۀ ذات لازم نیست یک علم و یک معلوم و یک عالم باشد، بلکه عالم اوست و او عین علم است و علم عین معلوم و معلوم عین ذات است؛ چون کشف تام ذات برای ذات است و لذا حقیقت علم است، همچنین در مرتبۀ ذات، دلالت ذات بر ذات که به نحو اعلی و اتمّ جامع و راسم تمام کمالات است، کلمات است.
و در مرتبۀ دیگر سلسله مراتب وجودات، کلمات اوست. وجود به هر اندازه که در ارائه و دلالت و کشف و اعراب از «ما فی
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 580
الغیب» کامل باشد به همان اندازه کلمه است پس بعضی از وجودات، مانند عقل اول و سایر عقول کلمات تامه و بعضی از وجودات، مثل موجودات عالم طبیعت کلمات ناقصه می باشند.
البته خدا فی ما لم یزل و فی ما لا یزال متکلم است و در متکلم بودن شرط نیست که او در برهه ای از زمان ساکت باشد، بلکه اگر کسی لاینقطع حرف بزند متکلم است.
والحاصل: تکلم خداوند تنها به این اعتبار نیست که ایجاد صوت کند و اگر ایجاد صوت نکند، بگوییم اخرس است.
بنابراین خداوند تنها به این اعتبار که با کلام تو و دیگران، او سخن می گوید متکلم نیست، بلکه همۀ موجودات کلمات او هستند. و بالجمله: وقتی ما تکلم می کنیم، خدا تکلم می کند و ایجاد همۀ این کلمات از اوست گرچه این کلمات قیام صدوری به ما دارد و به این اعتبار به ما متکلم می گویند، ولی در حقیقت قیام صدوری این کلمات به نحو اعلی و اتمّ به حق ـ تعالی شأنه ـ است، پس متکلم بودن او نسبت به کلمات ما، احق از ماست.
والحاصل: از مراتب کلمات تامه در مراتب نزول، عقول می باشند که حالت منتظره ندارند و همچنین از کلمات تامه، عقول کامله در قوس صعود است چنانکه ائمه ـ علیهم السلام ـ فرموده اند: «نحن الکلمات التامات» و در قرآن مجید است: «إذْ قَالَتِ الْمَلاَئِکَةُ یَا مَرْیَمُ إنَّ الله یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهاً فِی الدُّنْیَا وَالْاخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ».
جامع الکلم و هادی الاُمّه که پیغمبر ماست از کلمات تامه است.(223)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 581
نفی تکلّم عرفی از خداوند
کلام صفت کمالیۀ وجود
کلام حق و متکلم و سامع آن
بالجمله پس از آنکه معلوم شد میزان صفات ثبوتیه و سلبیه، می توان فهمید که حرکت، که متقوّم به قوّه و هیولی است و حدوث و تجدد در اصل ذات آن است، در ذات مقدس کبریایی ـ جلَّ و علا ـ راه ندارد.
و «تکلم» به این معنی عرفی و مفهوم متعارف که مورد سؤال راوی است صفت محدثۀ متجدده ای است که ذات حق تعالی منزه و مبرا از آن است. و این منافات ندارد با اثبات کلام و تکلم ذاتی از برای حق تعالی در مقام ذات، به یک معنای مقدس از تجدد و مبرای از حدوث.
و اجمال این مطلب شریف آنکه حقیقت «تکلم» متقوّم به خروج کلام از مخارج مخصوصه نیست. و این تقید و انصرافی که در عرف لغت و متعارف جمهور است از انس و عادت به ضمیمۀ اوهام و افکار ناشی است؛ و الا اصل معانی تقید و تعینی ندارد.
«علم» عبارت از صرف دانش و ظهور شی ء لَدی العالِم است، و مقید به آن نیست که با آلات مادیه، مثل دِماغ، یا معنویه، مثل حسّ مشترک یا لوح خیال مثلاً، ادراک شود. اگر فرض کنیم یکی با دستش یا پایش علم به چیزی پیدا کند یا چیزی را بشنود یا ببیند، علم و سمع و بصر بر آنها صادق است؛ و همین طور اگر کسی در عالم خواب ببیند و بشنود و تکلم کند و احساس کند، تمام این معانی بر آنها بی شائبۀ مجاز صادق است؛ با آنکه هیچیک از این آلات مخصوصۀ محسوسه به کار نیفتاده. پس میزانْ نفس ادراک مخصوص است در صدق این معانی و مفاهیم. و حقیقت «تکلم» اظهار مکنونات خاطر است و ابراز مافی الضمیر است بدون آنکه
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 582
آلت مخصوصه در آن مدخلیت داشته باشد. فرضاً که به حسب لغت و عرف هم مَجاز باشد، در معانی و حقایق این تقیدات نیست و به حسب عقل صادق است. و ما در باب اسما و صفات بحث لغوی نداریم، و مقصود اثبات نفس حقایق است گرچه لغت و عرف با آن مساعد نباشد. پس، گوییم که حقیقت «کلام» اظهار ما فی الضمیر است، چه با آلات حسیه یا غیر آن باشد، و چه کلام از مقولۀ صوت و لفظ و هوای خارج از باطن باشد یا نباشد. و «کلام» به حسب این حقیقت از اوصاف کمالیۀ وجود است، زیرا که ظهور و اظهار از حقیقت وجود و به حقیقت وجود است؛ و هر چه وجود رو به کمال و قوّت رود، ظهور و اظهارش بیشتر گردد، تا به افق اعلی و مقام اَسنای واجبی رسد که نورالانوار و نور علی نور و ظهور علی ظهور است، و به فیض مقدس اطلاقی و کلمۀ «کُن» وجودی اظهار آنچه در غیبِ مقامِ واحدیت دارد کند، و به فیض اقدس و تجلی ذاتیِ احدی اظهار غیب مطلق و مقام لامقامی احدیت فرماید. و در این تجلی احدی متکلمْ ذات مقدس احدی، و کلامْ فیض اقدس و تجلی ذاتی، و سامعْ اسما و صفات [است]؛ و به نفس آن تجلی، تعینات اسما و صفات اطاعت نموده تحقق علمی پیدا کنند. و در تجلی واحدی به فیض مقدس، متکلمْ ذات مقدس واحدی مستجمع جمیع اسما و صفات، و کلامْ نفس تجلی، و سامع و مطیع در تحققْ اعیان علمیۀ لازمۀ اسما و صفات [است] که به امر «کُن» تحقق عینی پیدا کنند: فَإذا قالَ لِکُلِّ عَیْنٍ أَرادَ إیجادَها: کُنْ، فَیُطیعُ الْأمْرَ الإِلهیَّ، فَیَکُونُ وَ یَتَحَقَّقُ.
و شواهد سمعیه در این باب بسیار است که به ذکر آنها نپرداختیم. وَ الْحَمْدُ لله أَوَّلًا وَ آخِراً.(224)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 583
دیدگاههای مختلف پیرامون تکلم
ردّ قول معتزله
ردّ سخن اشاعره
فذهبت ا لمعتزلـة ومتکلّموا ا لإمامیـة إ لی أنّ توصیف ا لباری با لمتکلّم لأجل إیجاده ا لکلام فی شیء مثل شجرة موسی ـ علیه السلام ـ أو نفس نبیّ، أو ملک.
وقال بعض أهل ا لتحقیق: إنّ إطلاقـه علیـه لقیام ا لتکلّم بـه، لا ا لکلام؛ قیاماً صدوریاً لا حلولیاً، کما أنّ إطلاقـه علینا أیضاً کذلک إلاّ أنّ ا لفرق: أنّ إیجادنا با لآلـة، دونـه تعا لی.
وذهبت ا لأشاعرة إ لی أنّ کلامـه تعا لی لیس من جنس ا لأصوات وا لحروف، بل هو معنی قائم بذاتـه تعا لی فی ا لأزل، یسمّی ا لکلام ا لنفسی، وهو مدلول ا لکلام ا للفظی ا لمرکّب من ا لحروف، ومنـه ا لطلب ا لقائم بنفسـه، وهو غیر ا لإرادة.
وا لقول ا لحقّ ا لموافق للبرهان: أنّ إطلاق ا لمتکلّم علیـه تعا لی لیس لذاک ولا لذا.
[ فساد قول المعتزلة]
أمّا فساد قول ا لمعتزلـة: فلأنّ إحداث ا لکلام ا لمتجدّد وا لمتصرّم بلاوسط مستلزم لمفاسد کثیرة، منها ا لتجدّد فی صفاتـه وذاتـه، تعا لی عنـه. وقضیـة إیحاء ا لوحی وإنزال ا لکتب إ لی ا لأنبیاء وا لمرسلین ـ علیهم السلام ـ من ا لعلوم ا لعا لیـة ا لربّانیـة ا لتی قلّما یتّفق لبشر أن یکشف مغزاها کتکلّمـه تعا لی مع موسی ـ علیه السلام ـ ولقد أشار إ لی بعض أسرارها قولـه تعا لی: «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ * عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمـُنذِرِینَ»
وقولـه تعا لی: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ * فِی کِتـابٍ مَکْنُونٍ * لا یَمَسُّهُ إِلاّ
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 584
الْمـُطَهَّرُونَ» وقولـه تعا لی: «إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی * عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی * ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی * وَهُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی * ثُمَّ دَنَا فَتَدَلّی * فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی * فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ مَا أَوْحی * مَا کَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأی» إ لی آخره، فأشار إ لی کیفیـة ا لوحی ونزول ا لکتاب بوجـه موافق للبرهان، غیر مناف لتنزیهـه تعا لی عن شوب ا لتغیّر، ووصمـة ا لحدوث.
ولعمری إنّ ا لأسرار ا لمودعـة فی هذا ا لکلام ا لإلـهی ا لمشیر إ لی کیفیـة ا لوحی، ودنوّ روحانیّـة رسول الله ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ إ لی مقام «ا لتدلّی»، وا لمقام ا لمعبّر عنـه بـ «قاب قوسین»، وما یشار إ لیـه بقولـه «أَوْ أَدْنی»، ثمّ تحقّق ا لوحی ممّا لم یصل إ لیـه فکر ا لبشر إلاّ ا لأوحدی ا لراسخ فی ا لعلم بقوّة ا لبرهان ا لمشفوع إ لی ا لریاضات ونور ا لإیمان.
وا لمقصود: دفع توهّم کونـه تعا لی متکلّماً بإیجاد ا لکلام ا لمتصرّم فی شجرة أو غیرها، أو بقیام ا لتکلّم بـه قیاماً صدوریاً، وا لفرق بیننا وبینـه: أنّ إیجادنا با لآلـة وإیجاده بغیرها؛ فإنّ ذلک أیضاً ملازم للتصرّم وا لتغیّر فی ا لصفات وا لذات...
وبا لجملـة ، فلایمکن إثبات ا لتکلّم لـه تعا لی بما ذکره ا لمعتزلـة، وتبعـه بعض ا لإمامیـة.
کما أنّ ما ذهبت إ لیـه ا لأشاعرة، من قیام صفات علی ذاتـه ـ ومنها ا لکلام ـ باطل؛ فإنّ ا لقیام ا لحلولی مستلزمٌ للقوّة وا لنقص وا لترکیب، تعا لی عنـه. کما أنّ خلوّ ا لذات عن صفات ا لکمال مستلزم لذلک، ولکونـه تعا لی ذا ماهیـة، ولانقلاب ا لوجوب ا لذاتی إ لی ا لإمکان، إ لی غیر ذلک من ا لمفاسد.
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 585
نعم ، إنّـه تعا لی متکلّم بوجـه آخر ـ حتّی فی مرتبـة ذاتـه ـ یعرفـه ا لراسخون فی ا لحکمـة ـ ولو اُطلق علی ذلک ا لکلام ا لنفسی لامشاحـة فیـه ـ لکن ا لأشعری لایستشعره، وأفهام أصحاب ا لکلام من ا لمعتزلـة وا لأشاعرة بعیدة عن طور هذا ا لکلام، وا لإعراض عنـه أولی.(225)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 586
مجاز شمردن تکلم خداوند
کلام ذاتی
السنۀ خمسه حضرت حق
بدان که علماء ادب و ظاهر گفته اند که «حمد» ثنای به لسان است به جمیل اختیاری. و چون آنها غافل از جمیع السنه هستند جز این لسان لحمی، از این جهت تسبیح و تحمید حق تعالی، بلکه مطلق کلام ذات مقدس، را حمل به یک نوع از مجاز می کنند؛ و نیز کلام و تسبیح و تحمید موجودات را حمل به مجاز کنند. پس، در حق تعالی تکلّم را عبارت از ایجاد کلام، و در موجوات دیگر تسبیح و تحمید را ذاتی تکوینی دانند. اینها درحقیقت نطق را منحصر به نوع خود دانند و ذات مقدّس حقّ ـ جلّ و علا ـ و دیگر موجودات را غیر ناطق بلکه ـ نعوذ بالله ـ اخرس گمان کنند. و این را تنزیه ذات مقدس گمان نمودند؛ با آنکه این، تحدید بلکه تعطیل است و حق منزه از این تنزیه است؛ چنانچه غالب تنزیهات عامّه تحدید و تشبیه است. ما پیش از این ذکر نمودیم کیفیّت وضع شدن الفاظ را از برای معانی عامّۀ مطلقه. و اکنون گوییم: ما این قدر در بند آن نیستیم که در این حقایق الهیه صدق لغوی یا حقیقت لغویّه لازم آید، بلکه صحّت اطلاق و حقیقت عقلیّه میزان در این مباحث است؛ گرچه حقیقت لغویّه نیز به حسب بیان سابق ثابت شد. پس گوییم که از برای لسان و تکلّم و کلام و کتابت و کتاب و حمد و مدح مراتبی است به حسب نشئات وجودیّه که هر یک با نشئه ای
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 587
از نشئات و مرتبه ای از مراتب وجود مناسب است، و چون حمد در هر مورد بر جمیلی و مدح بر جمال و کمالی است، پس، چون حقّ ـ جلّ و علا ـ به حسب علم ذاتی خود در حضرت غیبِ هویّتْ جمال جمیل خود را مشاهده فرموده به اتمّ مراتب علم و شهود، مبتهج بوده به ذات جمیل خود به اشدّ مراتب ابتهاج؛ پس، تجلّی فرموده به تجلّی ازلی به اعلی مراتب تجلّیات در حضرت ذات برای ذات. و این تجلّی و اظهار ما فی مکنون غیبی و مقارعۀ ذاتیّه «کلام ذاتی» است که به لسان ذات در حضرت غیب واقع است. و مشاهدۀ این تجلّی کلامی، سمع ذات است. و این ثنای ذات برای ذاتِ حق، ثنایِ حق است که دیگر موجودات از ادراک آن عاجزند؛ چنانچه ذات مقدس نبی ختمی، اقرب و اشرف موجودات، اعتراف به عجز فرماید و گوید: لا اُحْصِی ثَناءً عَلیْکَ؛ اَنْتَ کَما اَثْنَیْتَ عَلی نَفْسِک. و این معلوم است که احصاء ثناء، فرع معرفت به کمال و جمال است؛ و چون معرفت تامّه به جمال مطلق حاصل نشود، ثنای حقیقی نیز واقع نگردد؛ و غایت معرفت اصحاب معرفتْ عرفانِ عجز است.
و اهل معرفت گویند حق تعالی با السنۀ خمسه حمد و مدح خود کند. و آن السنه، لسان ذات است من حیث هی؛ و لسان احدیّت غیب است؛ و لسان واحدیّت جمعیّه است؛ و لسان اسماء تفصیلیّه است؛ و لسان اعیان است. و اینها غیر از لسان ظهور است، که اول آن لسان مشیّت است تا آخر مراتب تعیّنات که لسان کثرات وجودیّه است.(226)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 588
معنای کلام ذاتی و ظهوری
الکلام الذّاتی الّذی هو التّجلّی باظهار ما فی الغیْب عَلی ذاته المقدّسَةِ صفة منْ صفاتهِ فِی الحَضْرة الجمْعیَّةِ الکمالیَّة و الکلام الظّهُوری الوُجودی الّذی هُوَ التّجلّی بالفیْض المقدّس لأظهار ما فی الغیْب عَلیَ الحقائق التّفْصیلیّة صفَة منْ صفاتهِ الفعْلیّة و لهمَا الأحاطة وَ الشّموُل وَ لهذا الکلام اللّفظی ایْضاً احاطة بمعْنی آخر وَ هو وجْه السّرّ الوُجودی الّذی یعْرفه المحقّقوُن وَ هُوَ غیر الأوضاع اللّفظیّة نعم لو کانَ الألفاظ مُوضُوعَة لأرواحِ المعانی اوْارْواح المعانی مرادة لِلحقّ مِنْ کَلامِه لکانَ تِلکَ الأحاطَة حَقّاً کَما الأمْر کذلِکَ.(227)
* * *
فرق کلام با صفات دیگر
کلام نفسی در حضرت علمی
الکلام له حَقیقة اخْری غیر العِلْم وَ الأادة وَ الکراهَة وَالرّضا فعِندَ تکثیر الأسْماءِ وَ اعتبار مَقام الواحدیَّة وَ الکثْرة الأسمائیّة لایرْجعُ الصّفات بعْضها الی بعْض لاَ الإرادة الی الْعلْم بالنّظام کما هُو المشهوُر بیْن الحکماء المحجُوبینَ ولاَالسّمع وَ البصر الَی العِلم و لاَالعِلْم الَیهما کما هُو رَأیُ الشّیخ المقتول شَهاب الدّین «فالکَلام النّفْسی» فِی الحضْرة العِلمیَّةِ عبارَةٌ عَن التّجلّی الحُبّی المظهر
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 589
لِلمکنُون الغیْبی عَلی الحَضراتِ الأعْیانیّة فِی التّجلّی الواحِدی کما انّ السّمعَ عبارة عنْ مقارَعة خاصّة بیْن هذا التّجلّی و التّجلّی العِلمی الحاصل بَعْده و لیْس المقام مقام بسط هذه الحقائق.(228)
* * *
مراد از عینیت کلام با ذات
«...فلا یعْلم مهیّة کَلمَة کن لأنّ کَلامه عیْن ذاته و مَهیّة الذّات غیر مَعْلومَة لبشرَ...»
قولهُ: «لأنّ کلامهُ عیْن ذاته الخ»، قال شیخنا العارف الکامِل الشّاه آبادی ـ دامَ ظلّه العالی ـ : لیْسَ هذا الکلام القولی عیْن الذّات بَل الکلام الّذی هُوَ عیْن و هو کَلام نفسیّ عبارة عنْ اعرابه تَعالی عمّا فی غیْب احَدیّتهِ تقدّس و تعالی بالتّجلّی الذّاتی عَلی الحَضْرة الواحدیَّة کما انَّ کُن الّذی وَقع فی قوله تعالی هُوَ کن الوُجودی الّذی هوَ الفیض المنْبَسِط فَقوْل الشّارح فی صَدر الصّفحة ایضاً مردوُد.
اقولْ هذا مسْلک الحَکیم وَ امّا ذوق العارف فیقتضی غیْر ذلِک فَاِنَّ الکلمات القولیَّة ایْضاً تجَلّی الذّات باسْمهِ الظّاهِر المتکلِّم، کَما انَّ الکلام القَولی الأمری له وَ الأطاعَة الوُجُودیَّة لنفْسِ الأعْیان لا انَّ الایجاد له تعالی عَلی مسْلکه کما مرّ وَ بالجملة بین کلماتِهم وَ ان
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 590
کانَ وَجه جمع کما جَمعَ بینها صَدْر المتَألّهین ـ قدّس الله نفسَه ـ وَ ذکرنا سِرّالأختلاف بینها فی بعْض الرّسائل الاّ انَّ مَسلکهم ادقِ واحْلی وَ لکن بشرْط سَلامة الفطره وَ عدم اعوجاج السّلیقة.(229)
* * *
کلام فعلی ظهوری و کلام ذاتی نفسی
تکلم حق در مقام احدیت و واحدیت
«... و لأنّه لأطلاقة وَسِع کلّ شی ءٍ رَحْمة وَ علماً فَلا یمْکن وقوُع ما یخالفهُ وصحّ سِرّالقدْر وَصَحّ تبعیَّة الإرادَة لعِلْمهِ کما تبعَته القدْرة باظهارِ ما عیّنته الإرادَة و بمقارَعتهما یظهَرالْکَلام...»
قوله: «و بمقارَعتهما یظهرَ الْکَلام الخ»، وَ هذا هوَ الکلام الفعْلی الظّهُوری فی مقامِ الفیض وَ التّجلّی الفعْلی، وَ امّا الکلام الذّاتی النّفسی فهُوَ اظهار ما فی غیْب ذاته فی الحَضْرةِ الأسْمائیّة وَ مقام الواحِدیَّه التّابع للتّجلّی الذّاتی الْعِلمی و الحُبّ الذّاتی وَالإرادَة الذّاتیَّة بل علی التّحقیق العرْفانی وَ الذّوق الشّهُودی هُو تعالی
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 591
مُتکلِّم فی مقام الأحَدیَّة و تکلّمهُ الفیْض الأقْدَس وَالتجلّی الأعلی الأرفع وَ المخاطب به الأسْماء الذّاتیَّة اوَّلاً وَ حَضْرَة الواحدیَّة وَ الأسْماء وَ الصّفات ثانیاً، وَ متکلّم فی مَقامِ الواحدیّة و تکلّمه التّجلّی بمقام اسْم الله بوجْهتِهِ الظّاهِرة وَ المخاطب به الأعیان الثّابتة عین الأسان الکامِل اوّلاً و البقیّة تبعاً له وَ قدْ بسَطنَاالکلام بما لا مزید عَلیه فی الرّسالة الموْسومَة بمصْباحِ الْهدایَة اِلی حَقیقَةِ الرّسالة وَ الولایَة.(230)
* * *
کلام، جلوۀ ذات
سرّ اختلاف در کلام حق
کلام جامع خداوند
بدان که کلام هر متکلّم جلوۀ ذات او است به حسب مقام ظهور؛ و بروز ملکات باطنۀ او است در مرآت الفاظ به مقدار استعداد نسج الفاظی. چنانچه اگر قلبی نورانی و صافی از الواث و کدورات عالم طبیعت شد، کلام او نیز نورانی بلکه نور خواهد بود؛ و همان نورانیت قلب جلوه در کسوۀ الفاظ می نماید. و در شأن ائمّۀ هدی
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 592
وارد شده است: کَلامُکُمْ نُور. و وارد است: لَقَدْ تَجَلَّی فی کَلامِهِ لِعِبادِه. و در نهج البلاغه است: اِنَّما کَلامُهُ فِعْلُه؛ و فعل جلوۀ ذات فاعل می باشد بی«کلام». و اگر قلبی ظلمانی و مکدّر شد، فعل و قول او نیز ظلمانی و مکدّر شود: مَثَلُ کَلِمَةٍ طَیِّبَةٍ کَشَجَرَةٍ طَیِّبَة... وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خبیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیْثَة.
و چون ذات مقدّس حقّ ـ جلّ و علا ـ به حسب کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فی شَأن، در کسوۀ اسماء و صفات تجلّی به قلوب انبیاء و اولیاء کند، و به حسب اختلاف قلوب آنها تجلّیات مختلف شود، و کتب سماویّه که به نعت ایحاء به توسّط ملک وحی، جناب جبرئیل، بر قلوب آنها نازل شده به حسب اختلاف این تجلّیات و اختلاف اسمائی که مبدئیّت برای آن دارد مختلف شود ... پس، خود رسول ختمی ـ صلّی الله علیه و آله ـ اشرف موجودات و مظهر تامّ اسم اعظم است، و نبوّت او نیز اتمّ نبوّات ممکنه و صورت دولت اسم اعظم است که ازلی و ابدی است. و کتاب نازل به او نیز از مرتبۀ غیب به تجلّی اسم اعظم نازل شده؛ و از این جهت، از برای این کتاب شریف احدیّت جمع و تفصیل است و از «جوامع کلم» است، چنانچه کلام خود آن سرور نیز از جوامع کلم بوده.(231)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 593
کلام ذاتی و کلام ظلّی
«کما اخبَر ـ صَلّی الله عَلیْه و آله ـ : انّ للقرآن ظهراً وَ بطناً وَ حدّاً وَ مطلعاً وَ فی روایَةٍ: وَ لبطْنه بطْناً اِلی سبْعَةِ ابْطن وَ فی روایَةٍ: الی سَبْعینَ بَطْناً».
اذا کانَ القرْآن جَمیع صَفحة الوُجُود یمْکن انْ یَکون المراد بِالمطلع هوَ الکلام الذّاتی و التجلّی الأعرابی فی الحَضْرة الواحِدیَّة المشْرف عَلَی التّعیّنات الغیْبیَّة وَ الشّهادیَّة اللاّئِقین للْفیض، وَالحَدّ هوَ الْکَلام الظّلّی الفیضی الفاصِل بیْن الحَضرة الواحدیّة و المظاهِر الغیبیّة وَ الشّهادیّة الْمعبّر عنْه بالعماءِ و البطْن هو العالم الغیْبی الی منتهیَ المثل النّوریّة العرشیّة وَالظّهر هُوَ عالم الشّهادة و هذا اجْمع ممّا ذکروُه کما لا یخفی کما انَّ المراد بالبُطوُن السّبْعة هُوَ المراتب السّبْعة الکلّیّة منْ مقامِ الأحدیّة الغیْبیَّة وَ حضرة الواحدیَّة وَ مقام المشیَّة و الفیْض المنبَسِط وَ عالم العقْل وَ عالم النّفُوس الکلّیّة وَ عالم المثال المُطلق وَ عالم الطّبیعة.(232)
* * *
قول تکوینی و تشریعی
پسندیده ترین سخن در تکوین و تشریع
ان قول الله تعالی رضیّ کله، لا یدخل فیه السخط. فإنه بقوله
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 594
التکوینی هدی الماهیات الی طریقها المستقیم، من الوجود وکمالات الوجود؛ وبقوله التشریعی هدی النفوس المستعدة لإِخراجها من القوة الی الفعل فی جانب العلم والعمل. فمن هُدی بالهدایة التکوینیة او التشریعیة فمن متابعة قول الله التکوینی واطاعة امره «کن» وقوله التشریعی واطاعة اوامره التکلیفیة؛ ومن لم یهتد فلعدم استعداده ومخالفة امره التکوینی وشقاوته وعدم اطاعة امره التکلیفی.
وارضی الأقوال فی التکوین هو القول الذاتی الذی ظهر به الأسماء الالهیة فی الحضرة العلمیة، وقرع به اسماع الأعیان الثابتة المستجنة فیغیب الواحدیة؛ وفی التشریع هو علم التوحید الذی افاض علی عباده بواسطة ملائکته ورسله ثم علم تهذیب النفس الذی به سعادتها. وارضی من الکل هو التوحید المحمدی النازل فی لیلة مبارکة محمدیة بالکلام الجمعی الأحدی القرآنی.(233)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 595
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 1)صفحه 596