وحدت و کثرت اسماء و اندراج آنها در یکدیگر

‏‏وحدت و کثرت اسما و اندراج آنها در یکدیگر‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏تعین، اثر تجلیات اسمایی‏‏ ‏

‏‏تعین به اسمای جمالیه‏‏ ‏

‏‏اسم اعظم، صاحب احدیت جمع تعینات و جلالیه‏‏ ‏

‏‏اعْلم انَّ الذّاتَ مِنْ حیْث هیَ لاتعیّن لها اصْلاً فانّ التّعَیّن مِنْ اثار‏‎ ‎‏التّجَلّیات الأسْمائیّة فَاوّل التّعیّنات هُوَ التّعیّن بِالأسماء الذّاتیّة فی‏‎ ‎‏الحَضرة الأحَدیَّة الغیْبیَّةِ وَ بهذا یمتاز الحَضْرة الأحَدیَّة عَنِ‏‎ ‎‏الحَضرات الأخر ثم بهذا التّعیّن صارَت مبْدءً لِلتّجلّی الأَسمائی‏‎ ‎‏فوقعَ التّجلّیات الأسمائیَّة فیِ الحَضْرَة العِلْمیَّة فتعَیّن کلّ اسْم بمقامِه‏‎ ‎‏الخاصّ به وَالتّعَیّن قَد یَکونُ وُجُودیّاً کَالتّعَیّن باِلأسْماءِ الجمالیّة و قَدْ‏‎ ‎‏یکونُ عَدمَیّاً کَالتّعَیّن بالأسْماءِ الجَلالیَّة وَ قَد یَکونُ مُرکّباً، بَل کُلّ‏‎ ‎‏التّعیُّنات لَها شائبَة التّرکیب فانّ تحتَ کلّ جَمال جَلال وَبالعَکْسِ وَ‏‎ ‎‏ایْضاً قدْ یکونُ التّعَیّن فَردیّاً کالتّعَیّن بالأسماءِ البَسیطَة و قَد یکون‏‎ ‎‏جمعیّاً وَالجمْعی قَد یَکونُ مُحیطاً و قَد لا یکوُن وَ ما یکونُ لَه اَحدیَّة‏‎ ‎‏جَمْع التّعیّنات هُوَ الأْم الأعْظَم وَ الأنْسان الکامِل.‏‎[1]‎‏(122)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏نظر وحدت و کثرت به اسما‏‏ ‏

‏‏در نظر کثرت و رؤیت تعیّنات، موجودات متکثّر و مراتب وجود و‏‎ ‎‏تعیّنات عالمْ اسماء مختلفه رحمانیّه و رحیمیّه و قهریّه و لطفیّه‏‎ ‎‏است. و در نظر اضمحلال کثرات و انمحاء انوار وجودیّه  در نور‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏ازلی فیضِ مقدّس، جز از فیض مقدّس و اسم جامع اللهی اثر و‏‎ ‎‏خبری نیست. و همین دو نظر در اسماء و صفات الهیّه نیز هست:‏‎ ‎‏به نظر اول، حضرت واحدیّتْ مقام کثرت اسماء و صفات، و جمیع‏‎ ‎‏کثرات از آن حضرت است. و به نظر ثانی، جز از حضرت اسم الله ‏‎ ‎‏الاعظم اسم و رسمی نیست. واین دو نظر، حکیمانه و با قدم فکر‏‎ ‎‏است. و اگر نظر عارفانه شد به فتح ابواب قلب و با قدم سلوک و‏‎ ‎‏ریاضات قلبیّه، حق تعالی با تجلیات فعلیّه و اسمیّه و ذاتیّه گاهی به‏‎ ‎‏نعت کثرت و گاهی به نعت وحدت در قلوب اصحاب آن تجلّی‏‎ ‎‏کند. و اشاره به این تجلّیات در قرآن شریف شده است گاهی‏‎ ‎‏صراحتاً، مثل قوله تعالی: فَلَمّا تَجَلّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکّاً وَ خَرَّ‏‎ ‎‏مُوسی صَعِقاً.‏‎[2]‎‏ و گاهی اشارةً، مثل مشاهدات ابراهیم و‏‎ ‎‏رسول خدا صلّی الله علیه و آله که در آیات شریفۀ سورۀ «انعام»و‏‎ ‎‏«النّجم» مذکور است؛ و در اخبار و ادعیۀ معصومین(ع) اشاره به‏‎ ‎‏آن بسیار است؛ خصوصاً در دعای عظیم الشّأن «سمات» که‏‎ ‎‏منکران را جرأت انکار سند و متن آن نیست و مقبول عامّه و خاصّه‏‎ ‎‏و عارف و عامی است. و در آن دعای شریف مضمونهای عالی‏‎ ‎‏مقام و معارف بسیار است که شمیم آن قلب عارف را بیخود کند و‏‎ ‎‏نسیم آن نفخۀ الهیّه در جان سالک دمد؛ چنانچه فرماید: وَ بِنُورِ‏‎ ‎‏وَجْهِکَ الَّذی تَجَلَّیْتَ بِهِ لِلْجَبَلِ فَجَعَلْتَهُ دَکّاً وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً،‏‎ ‎‏وَبِمَجْدِکَ الَّذی ظَهَرَ عَلی طُورِ سَیْناءَ فَکَلَّمْتَ بِهِ عَبْدکَ وَ رَسولَکَ‏‎ ‎‏مُوسَی بْنَ عِمْرانَ ـ عَلَیْهِ السَّلامُ ـ و بطَلْعَتِکَ فی ساعیرَ و ظُهوُرِکَ‏‎ ‎‏فی جَبَلِ فاران.‏‎[3]‎‏(123)‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎

‏‏حقیقت تکثر اسمایی و صفاتی‏‏ ‏

‏‏تکثر به حسب مراتب سلوک‏‏ ‏

‏‏کمال توحید و نفی کثرت از خداوند ‏

‏‏التکثّر الأسمائی والصفاتی والتکثّر الواقع فی صور الأسماء أی‏‎ ‎‏الأعیان الثابتة فلیس تکثّراً حقیقیّاً وجودیّاً، بل التکثّر إمّا باعتبار‏‎ ‎‏معانٍ معقولة فی غیب الوجود التی هی مفاتیح الغیب ویتعیّن به‏‎ ‎‏شووناته وتجلّیاته، فهی فی الحقیقة موجودة فی العقل غیر‏‎ ‎‏موجودة فی العین، أو یرجع إلی العلم الذاتی ؛ لأنّ علمه تعالی ذاته‏‎ ‎‏بذاته أوجب العلم بکمالات ذاته فی مرتبة أحدیّته، ثمّ المحبّة‏‎ ‎‏الإلهیّة اقتضت ظهور الذات لکلّ منها علی انفرادها متعیّناً فی‏‎ ‎‏حضرته العلمیّة ثمّ العینیّة، فحصل التکثّر فیها، کذا قال بعض‏‎ ‎‏الأعلام نقلته مُلخّصاً.‏

‏‏     ‏‏أو التکثّر یرجع إلی التکثّر بحسب مراتب السلوک ؛ فإنّ السالک‏‎ ‎‏فی أوّل سیره یتأحد عنده المتکثّرات، ویلبس لباس الإطلاق علی‏‎ ‎‏التعیّنات، ویستهلک المُتفرّقات فی حقیقة جمعیّة، وینفی‏‎ ‎‏المتخالفات فی ذاتٍ أحدیّة، فعلاً کان أو أثراً، صفةً کان أو ذاتاً،‏‎ ‎‏فرجع الکلّ إلی أصلٍ واحد والجلّ إلی جذر فارد.‏

‏‏     وفی أواخر هذا السلوک یلاقی الأعیان الثابتة وصور الأسماء‏‎ ‎‏الإلهیّة فیفنیها ویستهلکها فی الذات ذی الصورة، إلی أن یرحل‏‎ ‎‏راحلته إلی الحضرة الأسماء الإلهیّة، ویُنیخ راویته إلی باب أبواب‏‎ ‎‏الربوبیّة،فیری الکثرة الأسمائیّة أوّل کثرة وقعت فی دار الوجود،‏‎ ‎‏ومنها نشأت الکثرات فی الغیب والشهود، فیستهلکها فی الذات‏‎ ‎‏الأحد الفرد الصمد، فیتجلّی علیه حضرة الواحد القهّار لا شریک له‏‎ ‎‏فی الذات والصفات والآثار والأفعال، فیستهلک عنده بقوّة السلوک‏‎ ‎‏هذه الأسماء فی الهویّة الغیبیّة، فلایبقی من الکثرة عین ولا أثر،‏‎ ‎‏ولامن السالک اسم ولا خبر، فیترنّم لسان حاله وقاله بلسان الحقّ‏‎ ‎‏المُتعال، ویقول: یا هو یا من هو یا من لا هو إلاّ هو.‏

‏‏     کلّ ذلک بشرط رفض الأنانیّة وعدم بقاء جهات النفسانیّة،...‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎

‏‏     ‏‏وبالجملة: فالکثرة علی ما تلونا علیک کثرة شهودی سلوکی لا‏‎ ‎‏کثرة علمی علی ما أفاد بعض الأعلام علی ما عرفت آنفاً.‏

‏‏     ومما ذکرنا یظهر مغزی قول ذلک العارف الشارح الجلیل‏‎ ‎‏والشیخ الکامل النبیل: لا کثرة عنده تعالی لا فی الذات ولا مع‏‎ ‎‏الذات ولا بعد الذات.‏

‏‏     وإلی ذلک یرجع کلام مولانا وسیّدنا إمام الموحّدین والعارفین‏‎ ‎‏أمیرالمؤمنین ـ صلوات الله علیه وآله أجمعین: (کمال التوحید نفی‏‎ ‎‏الصفات عنه). ‏

‏‏     وهذا مغزی کلام أهل البیت ـ علیهم السلام ـ : (أ نّه تعالی ذاتٌ‏‎ ‎‏علاّمةٌ سمیعةٌ بصیرةٌ) (علم کلّه قُدرةٌ کلّه)‏‎[4]‎‏ إلی غیر ذلک.‏

‏‏    ‏‏وهذا مرجع قول بعض أهل المعرفة: إنّ الذات الأحدیّة نائبة‏‎ ‎‏مناب کلّ الأسماء والصفات‏‎[5]‎‏ لا علی زعم المُعتزلة علی ما حُکی‏‎ ‎‏عنهم‏‎[6]‎‏ فاعرف هذا فإنّه باب واسع ینفتح منه أبواب کثیرة، وقد‏‎ ‎‏أشرنا إلی لمحة منها فی شرح بعض الأدعیة.‏‎[7]‎‎[8]‎‏(124)‏

‏
‏‎

‎

‏‏ذات بسیط حق کلّ الاسماء‏

‏‏«فَاحَدیّته مجمُوع کلّه بالقوّة...»‏‎[9]‎

‏‏    ‏‏قولُه: کلّه بالقوّة، لاتتوهّمن منْ لفظة بالقوّة ما هُوَ المتفاهم‏‎ ‎‏بحَسَب الظّاهر فانّ ذلِکَ لاقدم له فی الذّاتِ الأحَدیَّة بل بمعْنی‏‎ ‎‏الوَحْدة الجمْعیّة البَسیطَة الَّتی بوَحْدتها کلّ الأسماء وَ ینشعب منها‏‎ ‎‏کلّ الأسماء وَ الصّفات وَ جَمیع المظاهِر وَ التّعیّنات.‏‎[10]‎‏(125)‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎

‏‏عدم تقابل اسما در مقام احدیت‏

‏‏الاطٔلاق وَالتّقیید وَالأولیَّة وَ الآخریَّة وَ الظّاهِریَّة و الباطِنِیَّة وَ الغائبیَّة‏‎ ‎‏وَالحاضِریَّة کُلّها بحیثیّة واحدَة بحَسَب مقامِ الجَمْعیَّة الأهیَّة و‏‎ ‎‏البرْزخیَّة الکلّیَّة الذّاتیَّة و امّا مقام الأحَدیَّة فَلیْسَ فیهِ الاَّ اعْتبار‏‎ ‎‏الأسماءِ الذّاتیَّة الّتی لیْسَ الألاق المضادّ للتّقْیید وَ الباطِن المقابل‏‎ ‎‏لِلظّاهِر مِنْها.‏‎[11]‎‏(126)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏رابطه بساطت وجود و اشتمال بر کثرات ‏

‏‏جمع صفات متقابل در وجود واحد ‏

‏‏اعلم ان الوجود کلما کان ابسط وبالوحدة اقرب کان اشتماله علی‏‎ ‎‏الکثرات اکثر، وحیطته للمتضادات أتمّ. والمتفرقات فی عالم‏‎ ‎‏الزمان مجتمعات فی عالم الدهر؛ والمتضادات فی وعاء الخارج‏‎ ‎‏ملائمات فـی وعاء الذهن؛ والمختلفات فی النشأة الاولی متفقات‏‎ ‎‏فی النشأة الاخــری. کل ذلک لأوسعیة الأوعیة وقربها من عالم ‏‎ ‎‏الوحدة والبساطة.‏

‏‏     سمعت أحدالمشایخ من ارباب المعرفة ـ رضوان الله علیه ـ‏‎ ‎‏یقول: ان فی الجنة شربة من الماء فیها کل اللذّات، من المسموعات‏‎ ‎‏بفنونها... ومن المبصرات باجمعها... ومن سائر الحواس علی ذلک‏‎ ‎‏القیاس،... کل یمتاز عن الآخر، لحکومة نشأة الخیال وبروز‏‎ ‎‏سلطنتها.‏

‏‏     وسمعت أحد اهل النظر ـ رحمه الله تعالی ـ یقول : ان مقتضی‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏تجسّم الملکات وبروزها فی النشأة الآخرة ان بعض الناس یحشر‏‎ ‎‏علی صور مختلفة، فیکون خنزیراً وفارة وکلباً الی غیر ذلک، فی آن‏‎ ‎‏واحد. ومعلوم ان ذلک لسعة الوعاء وقربها من عالم الوحدة‏‎ ‎‏والتجرد، وتنزهها عن تزاحم عالم الطبیعة والهیولی.‏

‏‏     ‏‏فحقیقة الوجود المجردة من کافة التعلقات الستة، المنزهة عن‏‎ ‎‏تعلق الخلق وتجرد الامر، لمّا کانت بسیطة الحقیقة وعین الوحدة‏‎ ‎‏وصرف النوریة، بلا شوب ظلمة العدم وکدورة النقص، فهی کل‏‎ ‎‏الأشیاء ولیست بشیء منها.‏

‏‏     فالصفات المتقابلة موجودة فی حضرتها بوجود واحد مقدس‏‎ ‎‏عن الکثرة العینیة والعلمیة، منزه عن التعین الخارجی والذهنی.‏‎ ‎‏فهی فی ظهورها بطون وفی بطونها ظهور، فی رحمتها غضب وفی‏‎ ‎‏غضبها رحمة. فهی اللطیفة القاهرة الضارة النافعة.‏

‏‏     وعن أمیرالمؤمنین ـ علیه الصلاة والسلام ـ : «سبحان من اتسعت‏‎ ‎‏رحمته لأولیائه فی شدة نقمته، واشتدّت نقمته لأعدائه فی سعة‏‎ ‎‏رحمته.»‏‎[12]‎

‏‏    ‏‏فهو تعالی بحسب مقام الإِلهیة مستجمع للصفات المتقابلة،‏‎ ‎‏کالرحمة والغضب، والبطون والظهور، والأولیة والآخریة، والسخط‏‎ ‎‏والرضا.‏‎[13]‎‏(127)‏

‏
‏‎

‎

‏‏اجتماع همۀ اسما در هر اسم‏‏ ‏

‏‏انّ الأَسماء باعتبار کلّها جامعَة لجمیع الأَسماءِ وَ هَو جهة اسْتهلاکها‏‎ ‎‏فی احَدیّة جمع الْجمع کما اشیر الیْه فی الدّعاءِ: اللهمَّ انّی اسْئَلکَ‏‎ ‎‏منْ اسْمائِکَ باکبرها و کلّ اسْمائِکَ کَبیرَة‏‎[14]‎‏ فَباعتبار ظهُور الکثرة‏‎ ‎‏للأَسْماءِ اعْظم وَ غیْر اعظم.‏‎[15]‎‏(128)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏جامع بودن هر یک از اسما نسبت به حقایق جمیع اسما‏

‏‏سرّ اختصاص هر اسم بر وصف خاص ‏

‏‏إیّاک و أن تظنّ من قولنا: إنّ مرتبة الإسم «الله » الأعظم أقرب‏‎ ‎‏الأسماء إلی عالم القدس و أوّل مظاهر الفیض الأقدس باعتبار‏‎ ‎‏اشتماله علی کلّ الأسماء و الصفات، أنّ سائر الأسماء الإلهیّة غیر‏‎ ‎‏جامعة لحقائق الأسماء، ناقصة فی تجوهر ذاتها. فإنّ هذا ظنّ الّذین‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏کفروا بأسماء الله و یلحدون فیها،‏‎[16]‎‏ فحجبوا عن أنوار وجهه‏‎ ‎‏الکریم. بل الإیمان بها أن تعتقد أنّ کلّ اسم من الأسماء الإلهیّة‏‎ ‎‏جامع لجمیع الأسماء مشتمل علی کلّ الحقائق. کیف، و هی متّحدة‏‎ ‎‏الذات مع الذات المقدّسة، والکلّ متّحد مع الکلّ؛ و لازم عینیّة‏‎ ‎‏الصفات مع الذات و الصفات بعضها مع بعض ذلک.‏

‏‏     و أمّا قولنا: إنّ الإسم الکذائی من أسماء الجلال، و ذاک من‏‎ ‎‏أسماء الجمال، و هذا «الرحیم الرحمن»، و ذلک «القهّار الجبّار»،‏‎ ‎‏باعتبار ظهور کلّ فیما اختصّ به، و أنّ ما یقابله باطن فیه: ف«‏‎ ‎‏الرحیم» تکون الرحمة فیه ظاهرة، و السخط باطناً فیه. و الجمال‏‎ ‎‏ظهور الجمال بطون الجلال؛ و الجلال بالعکس. و «الظاهر» مختف‏‎ ‎‏فی الباطن، و «الباطن» مستکنّ فی الظاهر. و کذا «الأوّل» فی الآخر،‏‎ ‎‏و «الآخر» فی الأوّل.‏

‏‏     و أمّا اسم «الله » الأعظم، ربّ الأسماء و الأرباب، فهو فی حدّ‏‎ ‎‏الإعتدال و الإستقامة؛ و له البرزخیّة الکبری: لاالجمال یغلب‏‎ ‎‏جلاله، و لا الجلال جماله؛ لاالظاهر حاکم علی باطنه ؛ و لاالباطن‏‎ ‎‏علی ظاهره. فهو الظاهر فی عین البطون، و الباطن فی عین الظهور،‏‎ ‎‏و الأوّل بعین الآخریّة، و الآخر بعین الأوّلیّة. فاعرف ذلک، فإنّه باب‏‎ ‎‏واسع للمعرفة.‏

‏‏مصباح‏

‏‏     فالآن قد طلع شمس الحقّ من مشرقها و عین الحقیقة من أفقها‏‎ ‎‏من أنّ التعبیر ب «التعیّن» و «المشمولیّة» و «المحیطیّة» و «المحاطیّة»‏‎ ‎‏لضیق العبارة و قصور الإشارة. و إیّاک، أیّها الأخ الروحانی، و أن‏‎ ‎‏تفهم من تلک العبارات و هذه التعبیرات معانیها العرفیّة و‏‎ ‎‏مصطلحاتها الرسمیّة، فتقع فی الکفر بأسماء الله و البعد عن ساحة‏‎ ‎
‏‎

‎

‏‏قدسه و مقام أنسه. فإنّ الألفاظ و العبارات حجب الحقائق و‏‎ ‎‏المعانی؛ و العارف الربّانی لابدّ و أن یخرقها و یلقیها، و ینظر بنور‏‎ ‎‏القلب إلی الحقائق الغیبیّة؛ و إن کانت فی بدو الأمر للجمهور‏‎ ‎‏محتاجاً إلیها؛ کما أنّ الحواسّ الظاهرة مرقاة للمعانی العقلیّة و‏‎ ‎‏الحقائق الکلیّة النوریّة، حتی صحّ من أصحاب الحکمة: «انَّ مَن‏‎ ‎‏فَقَدَ حِسّاً، فَقَد فَقَدَ عِلماً.»‏‎[17]‎

‏‏مصباح ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏آیاتی دربارۀ اتحاد ذات با اسما‏

‏‏اشتمال اسما بر یکدیگر و احاطه اسم الله بر جمیع آنها‏‏ ‏

‏‏مکنون بودن همۀ اسما و حقایق در هر اسم‏‏ ‏

‏‏     فانظر، أیّها السالک سبیل الحقّ، إلی الآیات الشریفة فی أواخر‏‎ ‎‏«الحشر» و تدبّر فیها بعین البصیرة. و هی قوله ـ تبارک و تعالی:‏

‏‏     ‏‏«هُوَ الله الَّذی لا إلهَ إلاّ هُوَ عالِمُ الغَیبِ و الشَّهادَةِ هُوَ الرَّحمنُ‏‎ ‎‏الرَّحیمُ. هُوَ الله الَّذی لا إلهَ إلاّ هُوَ المَلِکُ القُدّوسُ السَّلامُ المُؤمِنُ‏‎ ‎‏المُهَیمنُ العزیزُ الجَبَّارُ المُتَکَبِّرُ سُبحانَ الله عَمّا یُشرکونَ. هُوَ الله ‏‎ ‎‏الخالِقُ البارئُ المُصَوِّرُ لَهُ الأسماءُ الحُسنی یُسَبِّحُ لَهُ ما فی السَّمواتِ‏‎ ‎‏و الأرضِ و هُوَ العَزیزُ الحَکیمُ.»‏‎[18]‎

‏‏    ‏‏صدق الله العلیّ العظیم. فانظر کیف حکم ـ تعالی شأنه ـ فی‏‎ ‎‏الآی الثلاثة الشریفة باتحاد حضرة الإلهیّة مع غیب الهویّة باعتبار‏‎ ‎‏اندکاکها فی ذاته و استهلاکها فی إنّیّته. ثمّ، حکم ـ تعالی شأنه ـ‏‎ ‎‏باتحاد الصفات الجمالیّة و الجلالیّة و الأسماء الذاتیّة و الصفاتیّة و‏‎ ‎‏الأفعالیّة علی الترتیب المنظّم مع الذات الأحدیّة. ففیها إشارة لطیفة‏‎ ‎‏إلی ما قدّمنا لمن «ألقی السمع و هو شهید.»‏‎[19]‎

‏‏مصباح ‏

‏‏     قال الشیخ العارف الکامل، القاضی السعید الشریف القمی‏‎ ‎‏ـ رضوان الله علیه ـ فی ‏‏البوارق الملکوتیة:‏

‏
‏‎

‎

‏‏     من المتَّضَح عند أهل الذوق الأکمل و المشرب الأسهل أنّ «الله »‏‎ ‎‏اسم جامع لحقائق جمیع الأسماء الإلهیّة. لست أعنی أنّ غیره‏‎ ‎‏لایتضمّن سائر الأسماء، إذ لاریب عند أهل الذوق أنّ کل اسم إلهی‏‎ ‎‏یتضمّن جمیع الأسماء الإلهیّة؛ فإنّ کلّ اسم ینعت بجمیع النعوت،‏‎ ‎‏إلاّ أنّ هیهنا مراتب: أحدها، مرتبة السدنة و الرعایا. و الثانیة،‏‎ ‎‏الأرباب و الرؤساء. و الثالثة، الملک و السلطان. فللإسم «الله » هذه‏‎ ‎‏المرتبة الأخیرة؛ فلهذا اختص بالجامعیة.‏‎[20]‎

‏‏إنتهی کلامه.‏

‏‏مصباح ‏

‏‏     لا تتوهّمن التهافت بین ما ذکره ذلک العارف الجلیل، والّذی‏‎ ‎‏سبق منّا فی بعض المصابیح السالفة. فإنّا قد آمنّا بأنّ بعض الأسماء‏‎ ‎‏حاکم علی بعض بتوسّط أو بلاوسط. کما مرّت الإشارة إلیها. کما أنّ‏‎ ‎‏بعض الأسماء ربّ الحقائق الروحانیّة؛ و بعضها ربّ الحقائق‏‎ ‎‏الملکوتیّة؛ و بعضها ربّ الصور الملکیّة الکائنة. و هو ـ قدّس الله ‏‎ ‎‏سرّه ـ أیضاً مؤمن بما أوضحنا سبیله من أنّ أسماء الجمال مستتر‏‎ ‎‏فیها الجلال، و أسماء الجلال مستکنّ فیها الجمال، و الإختصاص‏‎ ‎‏بالإسم باعتبار الظهور؛ کما صنع الشیخ محیی الدین‏‎[21]‎‏ فی الأسماء‏‎ ‎‏الذاتیّة و الصفتیّة والأفعالیّة؛‏‎[22]‎‏ و أشیر إلیه فی النبوی: «إنَّ الجَنَّةَ‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏حُفَّت بالمَکارِهِ و النّارَ حُفَّت بِالشَّهَواتِ»‏‎[23]‎‏ و قد أشار مولانا و‏‎ ‎‏مولی الکونین، أمیرالمؤمنین ـ صلوات الله و سلامه علیه ـ إشارة‏‎ ‎‏لطیفة خفیّة إلی ذلک بقوله: ما رَأیتُ شیئاً إلاّ وَ رَأیتُ الله قَبلَهُ و بَعدَه‏‎ ‎‏وَ مَعَهُ. أو «فیه»‏‎[24]‎‏ فإنّ مظهریّة کلّ شی ء للإسم «الله » الأعظم، مع‏‎ ‎‏اختصاص کلّ مربوب باسم، لیس إلاّ من جهة أنّ کلّ اسم یستکنّ‏‎ ‎‏فیه کلّ الأسماء و الحقائق.‏‎[25]‎‏(129)‏

‏
‏‎

‎‏«الثّالث انَّ کلّ اسْم مِنْ حیْث دلالته عَلی الذّاتِ لَه جَمیع الأسماء وَ‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏ظهور ذات به حقیقت جمعی در هر یک از اسما‏

‏‏مِنْ حیث دلالته عَلی المعْنی الّذی ینْفردُ به یتمیّز عَنْ غیْره».‏

‏‏     قوله: مِنْ حیْث دلالته عَلی الذّاتِ، ایْ منْ حیْث ظهورُ الذّاتِ‏‎ ‎‏فیهِ. فالذّات بحقیقةِ احَدیَّة جَمْعه ظاهِر فی کلّ اسْم فکلّ اسْم فیه‏‎ ‎‏جَمیع الأسماء حقیقة و ان کانَ التّمیّز باعتبار الظّهوُر وَ البطوُن‏‎ ‎‏فالأم الرَّحْمن ظاهر فیه الرّحمَة باطِن فیه الغضب وَالقهّار‏‎ ‎‏بالعَکسِ فالجنّة حفّت بالمکاره وَ النّار حفّتْ بالشّهواتِ فکلّ‏‎ ‎‏شی ءٍ آیَة الله اسْمه الجامع لَدی اولی البَصائر ما رایْتُ شیئاً الاّ‏‎ ‎‏و رأیْت الله قبله وَ مَعه‏‎[26]‎‏ ای باسْمه الجامِع کما عَن الصّادق‏‎ ‎‏ـ علَیهِ السَّلام ـ .‏‎[27]‎‏(130)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏اشتمال هر اسم بر جمیع اسما‏

‏‏«ثمّ اعْلم انّ لِکلّ منْ هذه الأسماء الأصْلیّةِ جَهَتیْن احدیهما اشتمال‏‎ ‎‏کلّ مِنْها عَلی الباقی مع تحقّق اثر خفیٍّ مِنَ التّمایز فاشتماله مِنْ اثر‏‎ ‎‏الجَمعیَّة البرْزخیَّة الإنسانیّة و جَمعیّتها الحقیقیّة بیْن حکم التّجلّی و‏‎ ‎‏وَحدته الحقیقیّة وَ کثرتهِ النِّسْبیَّة وَ بیْن حُکم التّعیّن وَ کثرته الحقیقیّة‏‎ ‎‏و وَحْدته النّسْبیَّة...»‏

‏‏     بل الجمعیّة البرْزخیّة الإِنسانیَّة وَ جَمعها بین الوحْدة و الکثرة‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏مِنْ اثر الجَمْعیَّةِ البَرزخیّة الکبری الّتی هی ثابتَة اوّلاً لِلإِسْمِ الله ‏‎ ‎‏الجامِع الأعظم بحَسَب احَد اعْتباریْه وَ ثانیاً لصُورته الّتی هی العیْن‏‎ ‎‏الثّابتة الجامعَة لجَمیع الأعیان بنحو البرزخیّة الحَقیقیّة اَی عَدم غَلبة‏‎ ‎‏حکم عیْن عَلی الأخری وَ امّا اشتمال کلّ منَ الأسْماء الأصْلیَّة عَلیَ‏‎ ‎‏الباقی فهوَ مِنْ جهةٍ اخری هِیَ وَحْدتها مَعَ الذّات وَ اسْتِغراقها فی‏‎ ‎‏بحْر الوُجُود فَان اعْتبر فنائها وَ اضمِحْلالها مَعَ عَدَم الحکم وَ الأثر لم‏‎ ‎‏یبق للتّمایز عیْن وَ لا اثر وَ الاّیبقی اثر خفی له. تأمّل، تعرف و کن منَ‏‎ ‎‏الشّاکرین لأنْعمه تعالی.‏‎[28]‎‏(131)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏کمالات تمام اسما در هر اسم‏‏ ‏

‏‏جلوۀ واحد بودن جمیع اسما‏

‏‏وقتی که واقعیت را ما بخواهیم حساب بکنیم، چون اسما جدا‏‎ ‎‏نیستند، اسما هم همان اسمای ذات است که جدا نیستند، و همان‏‎ ‎‏خصوصیاتی که در الله هست، در رحمان هم هست، رحمان هم‏‎ ‎‏وقتی کمال مطلق شد، رحمت مطلق هم واجد همۀ کمالات وجود‏‎ ‎‏است، و الاّ او مطلق نمی شود: قُلِ ادْعُواالله َ أوِادْعُوا الرَّحْمانَ أیّاً‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏ماتَدْعُوا فَلَهُ الْأسْماءُ الْحُسْنی‏‎[29]‎‏ چه الله را و چه رحمان را و چه‏‎ ‎‏رحیم را و چه سایر اسما را ‏‏[‏‏هر کدام را بخوانید‏‏]‏‏ اسمای حسنی‏‎ ‎‏هستند. تمام اسمای حسنی در تمام صفات حق تعالی هست، و‏‎ ‎‏چون به طور مطلق است، این طور نیست که حدودی در کار باشد‏‎ ‎‏که اسم و مسمی و این غیر از آن اسم باشد، اینها نیست. مثل‏‎ ‎‏اسمایی که ما می گذاریم روی یک چیزی با اعتبارات مختلف...‏

‏‏بنابراین تمام اسمای حق تعالی، همۀ اسما واجد همۀ مراتب‏‎ ‎‏وجودند؛ هر اسمی تمام اسماست. این طور نیست که «رحمان»‏‎ ‎‏یک صفتی یا یک اسمی باشد؛ «رحیم» یک اسمِ مقابل باشد،‏‎ ‎‏«منتقم» یک اسمی باشد. اگر آنها از اسما باشند، تمامشان دارای‏‎ ‎‏همه چیز ‏‏[‏‏هستند‏‏]‏‏ أَیّاً ماتَدْعُوا فَلَهُ الْاسْماءُ الْحُسْنی، تمام اسمای‏‎ ‎‏حسنی، برای «رحمان» هست، برای «رحیم» هم هست، برای‏‎ ‎‏«قیوم» هم هست. این طور نیست که این اسما، یکی حکایت از‏‎ ‎‏یک چیزی بکند، آن ‏‏[‏‏دیگری‏‏]‏‏ حکایت از یک چیز دیگر بکند. اگر‏‎ ‎‏بنا باشد دو باشد، باید رحمان حکایت بکند از حیثیتی، که آن‏‎ ‎‏حیثیت در ذات حق تعالی غیر ‏‏[‏‏از‏‏]‏‏ یک حیثیت دیگری باشد. آن‏‎ ‎‏وقت ‏‏[‏‏لازم می آید‏‏]‏‏ حق تعالی مجمع حیثیات باشد، این در وجود‏‎ ‎‏مطلق، محال است، حیثیت و حیثیت نیست. وجود مطلق، به همان‏‎ ‎‏وجود مطلقش رحمان است، به همان وجود مطلقش رحیم است؛‏‎ ‎‏یعنی تمام ذات رحمان است، تمام ذات رحیم است، به تمامِ ذات‏‎ ‎‏نور است، به تمام ذات الله است.این طور نیست که رحیمیّتش یک‏‎ ‎‏چیزی باشد و رحمانیّتش یک چیز دیگری باشد.... ‏

‏‏     ممکن است اسم ‏‏[‏‏در‏‏]‏‏ بِسْمِ الله ِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ اسم مقام ذات‏‎ ‎‏باشد، و «الله » جلوۀ ذات به تمام جلوه ‏‏[‏‏باشد، یعنی‏‏]‏‏ «اسم» اسمِ‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏همین جلوه، جلوۀ جامع ‏‏[‏‏و‏‏]‏‏ «رحمن» و «رحیم» هم جلوۀ همین‏‎ ‎‏جلوۀ جامع ‏‏[‏‏باشد‏‏]‏‏ نه به این معنا که رحمانش یک چیزی ‏‏[‏‏باشد و ‏‏]‏‎ ‎‏رحیمش یک چیز دیگر. الله و رحمان و رحیم مثل این است که هر‏‎ ‎‏سه تا اسم را برای یک شی ء بگذارید؛ همه یک جلوه است، به‏‎ ‎‏تمام ذات، الله است، به تمام ذات، رحمان است، به تمام ذات،‏‎ ‎‏رحیم است. و غیر از این امکان ندارد؛ اگر غیر از این باشد،‏‎ ‎‏محدود می شود، ممکن می شود.(132)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏نظر توحید و تکثیر در اسما‏

‏‏«ولایشاء هدایَة الجَمیع ابَداً فانّ شئوُن الحقّ کما تقْتَضِی الْهدایة‏‎ ‎‏کذلِک تقْتضی الضَّلالة بل نصْف شئونه یترتّبُ عَلی الضّلالة کما‏‎ ‎‏یترتّبُ النّصْف الآخر عَلَی الْهدایَة...»‏

‏‏     قوله: بَل نصْف شئونه الخ، لایخْفی انَّ سبْق الرَّحمة عَلی‏‎ ‎‏الغَضَب یقْتضی انْ یکونَ شَأن الْهدایة غالباً وَ حاکِماً عَلی شأن‏‎ ‎‏الضّلاله فَلذا قال الشّیْخ فی الفتُوحات ببسْم الله ِ الرّحمنِ الرّحیم ظهرَ‏‎ ‎‏الوجوُد‏‎[30]‎‏ وَ قال ایْضاً انّ ارحم الرّاحِمینَ یشفعُ عند المنتقم وَ یَصیرُ‏‎ ‎‏الأمر عَلی مقتضاه هذا بالنّظر الی التّکثیر والاّ فبالنّظرِ الیَ التّوْحید‏‎ ‎‏ففی کلّ الأسْماءِ ینْطَوِی الْکُلّ فهوَ اوّل منْ حیْثُ هُوَ آخر و آخِرٌ مِنْ‏‎ ‎‏حیْثُ هُوَ اوّل وَ فی کلّ جَمال جَلال وَ فی کُلّ جلال جمال کما فصَّلْنا‏‎ ‎‏ذلکَ فی بعْض رَسائِلنا وَ شَرحْنا لبعْض الأدْعیَةِ.‏‎[31]‎‏(133)‏

‏
‏‎

‎

‏‏انطوای کل صفات در کل‏‏ ‏

‏‏إنّ الصفات المتقابلة لإجتماعها فی عین الوجود بنحو البساطة‏‎ ‎‏والتنزه عن الکثرة الکل منطو فی الکل، و فی کل صفة جمالٍ جلال،‏‎ ‎‏و فی کل جلال جمال. إلا أن بعض الصفات ظهور الجمال و بطون‏‎ ‎‏الجلال و بعضها بالعکس. فکل صفة کان الجمال فیها الظاهر فهی‏‎ ‎‏صفة الجمال، و کل ماکان الجلال فیه الظاهر فهو صفة الجلال....‏

‏‏     و ما ذکرناه جار فی مرتبة الفعل والتجلی العینی حذواً بالحذو.‏‎ ‎‏فالبهاء ظهور جمال الحق والجلال مختف فیه. والعقل ظهور جمال‏‎ ‎‏الحق، والشیطان ظهور جلاله. والجنة و مقاماتها ظهور الجمال و‏‎ ‎‏بطون الجلال؛ والنار و درکاتها بالعکس.‏‎[32]‎‏(134)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏تفاوت اسما در احاطه و سعه ‏

‏‏الله ، اسم جامع مطلق‏

‏‏أنّ للأسماء الإلهیّة محیطیّة و محاطیّة و رئاسة و مرئوسیة. فرُبّ‏‎ ‎‏اسم إلهیّ یکون محیطاً بالأسماء الجمالیّة، ک «الرّحمن». و رُبّ اسم‏‎ ‎‏إلهیّ محیط بالأسماء الجلالیّة، ک «المالک» و «القهّار». و لایکون فی‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏الأسماء الإلهیّة مرتبة الجامعیّة المطلقة و أحدیّة جمع الحقائق‏‎ ‎‏الإلهیّة اللطفیّة و القهریّة بطریق الجمع و البساطة، إلاّ لاسم «الله »‏‎ ‎‏ربّ جمیع الحقائق الإلهیّة و مفتاح مفاتیح الکنوز الغیبیّة. فهو الإسم‏‎ ‎‏المحیط التامّ الأعظم الأزلی الأبدی السرمدی. و غیره من الأسماء،‏‎ ‎‏حتّی الأمّهات منها، لایکون بهذه الإحاطة، و إن کان لبعضها إحاطة‏‎ ‎‏علی بعضها أقلّ و أکثر.‏‎[33]‎‏(135)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏معنای محیط و محاط بودن اسما‏

‏‏قوله قدّس سرّه: هو أبو البشر بالحقیقة... إلی آخره.‏

‏‏     اعلم وفقک الله لمرضاته، ونوّر قلبک بتجلّیات أسمائه وصفاته،‏‎ ‎‏أنّ للأسماء الحسنی الإلهیّة مُحیطیّة ومُحاطیّة، ومشمولیّة وشاملیّة،‏‎ ‎‏فمنها ما له السلطنة المُطلقة، والمُحیطیّة التامّة علی جمیع الأسماء،‏‎ ‎‏کاسم الله المُستجنّ فیه الأسماء استجنان الفروع فی الاُصول،‏‎ ‎‏والأشجار فی النواة، ومنها ماهو دون ذلک، لکن له الإحاطة أیضاً‏‎ ‎‏علی سائر الأسماء کالظاهر والباطن والأوّل والآخر.‏

‏‏     ‏‏لست أقول: إنّ بعض الأسماء الربوبیّة فاقد لبعض الکمالات کما‏‎ ‎‏زعمه العادلون عن الطریق‏‎[34]‎‏ کیف؟! وکلّها عین الذات الأحدیّة‏‎ ‎‏ـ جلّ برهانه ـ بل مُرادنا بطون بعض التجلّیات والکمالات فی‏‎ ‎‏بعضها وظهور البعض فی بعضٍ آخر، فالرحمن ظاهر فیه الرحمة‏‎ ‎
‏‎

‎‏باطن فیه السخط والغضب، والمُنتقم ظاهر فیه الانتقام والسخط‏‎ ‎‏باطن فیه الرحمة والغُفران، کما أنّ المُراد بصفات الجمال ماکان‏‎ ‎‏الجمال فیه ظاهراً والجلال فی حدّ البطون، والجلال بالعکس، وإلاّ‏‎ ‎‏فجمیع الأسماء والصفات مُستجنّ فیها جمیع الکمالات الوجودیّة،‏‎ ‎‏بل باعتبار استهلاک الکلّ فی الذات الأحدیّة، وفنائها فی الجمال‏‎ ‎‏السرمدی، وارتباطها بالوجود المُطلق لا افتراق بینهما.‏

‏‏     وبالجملة: لبعض الأسماء الحیطة التامّة والسلطنة الحقّة علی‏‎ ‎‏سائرها، وبعضها لم تکن بتلک المثابة، ولازم کلّ اسم فی الحضرة‏‎ ‎‏الأعیان الثابتة یُناسب ربّه وملزومه «قُلْ کُلُّ یَعْمَلُ عَلَی‏‎ ‎‏شَاکِلَتِه».‏‎[35]‎‎[36]‎‏(136)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‎ ‎

‏‎

‎

• بدان که، ذات من حیث هی، اصلاً تعیّنی ندارد؛ زیرا تعیّن از آثار تجلیات اسمایی است؛ و اولین تعیّن، همانا تعیّن به اسمای ذاتی در حضرت احدیت غیبی است و به این وسیله حضرت احدیت از دیگر حضرات متمایز می شود؛ سپس با این تعیّن مبدأ تجلی اسمایی قرار می گیرد و در نتیجه، تجلیات اسمایی در حضرت علمی واقع می شود و بدین ترتیب، هر اسم به مقام مخصوص خود متعیّن می گردد؛ و تعیّن گاه وجودی است مانند تعیّن به اسمای جمالیه، و گاه عدمی است مانند تعیّن به اسمای جلالیه، و گاه نیز مرکب است، بلکه [باید گفت که] در همه تعیّنها شائبه و رنگی از ترکیب هست؛ زیرا که تحت هر جمالی، جلالی است و برعکس. همچنین گاه تعیّن فردی است مانند تعیّن به اسمای بسیط، و گاه جمعی، و تعیّن جمعی گاه محیط است و گاه نه، و اسمی که احدیت جمع تعیّنات را دارد اسم اعظم و انسان کامل است.
• . پس، چون پروردگار او بر کوه تجلّی کرد، آن را از هم فرو پاشید و موسی مدهوش بیفتاد (اعراف / 143).
• . قسم به نور وجه تو که بدان به کوه تجلّی کردی و آن را متلاشی نمودی و موسی مدهوش بیفتاد، و سوگند به مجد و عظمت تو که بر طور سینا نمایان گشت و با آن با بنده و رسولت موسی بن عمران ـ علیه السلام ـ سخن گفتی، و سوگند به طلوع تو در ساعیر و ظهورت در کوه فاران. دعای سمات به نقل از: مصباح المتهجّد؛ ص 376.
• . صدر المتألهین به فارابی نسبت داده است. اسفار اربعة؛ ج 6، ص 121.
• . شرح منظومه (قسمت فلسفه)؛ ص 161.
• . توضیح الملل؛ ج 1، ص 70 ؛ اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین فخر رازی؛ ص 27.
• . شرح دعاءالسحر، ص 69، ذیل «اللهم انی اسئلک من اسمائک باکبرها».
• تکثر اسمایی و صفاتی و تکثّر صور اسما، یعنی اعیان ثابته، تکثر حقیقی وجودی نیست؛ بلکه این تکثّر یا به اعتبار معانی معقول در غیب وجود که همان مفاتیح غیب است و تعیّن شئون و تجلیاتش به آن است می باشد، پس در واقع آنها در عقل موجودند نه در عین؛ و یا به علم ذاتی برمی گردد؛ زیرا که علم او به ذاتش بالذات، علم به کمالات ذاتش در مرتبۀ احدیت را واجب می کند؛ و سپس محبت الهی اقتضای ظهور ذات برای هر یک از آنها را به طور خاص و منفرد می نماید، در حالتی که هر یک در حضرت علمی و سپس در حضرت عینی اش متعین شده بود؛ در نتیجه، تکثر در آنها حاصل می شود. این نظر یکی از بزرگان بود که به طور خلاصه نقل کردم. و یا تکثر به تکثر بر حسب مراتب سلوک باز می گردد. بدین ترتیب که سالک در ابتدای سیر، متکثّرها را متّحد می گرداند و بر تعیّنات، لباس اطلاق می پوشاند، و متفرّقها را در حقیقت جمعی مستهلک می سازد و [وجود] متخالفها در ذات احدیت را نفی می کند، خواه تخالف در فعل باشد یا اثر، در صفت باشد یا در ذات؛ لذا همه چیز به یک اصل برمی گردد و تمامی به ریشه واحد [متّصل می شوند]. در اواخر این سلوک، اعیان ثابته و صورتهای اسمای الهی را می بیند و آنها را در ذات صاحب صور مستهلک و فانی می سازد تا اینکه عزم سفر به سوی حضرت اسمای الهی می کند و سرش را به سمت درگاه ربوبی می گرداند، و می بیند که کثرت اسمایی، اولین کثرتی است که در دار وجود واقع می شود و کثرتها، در غیب و شهود، از آن منشأ می گیرند؛ لذا آن را در ذات احد فرد صمد مستهلک می سازد، و در نتیجه، حضرت واحد قهار که در ذات و صفات و آثار و افعال هیچ شریکی ندارد بر او تجلّی می نماید و در اثر قوّت سلوک، این اسما نزد وی در هویت غیبیّه، مستهلک می شوند و نه از کثرت، نشان و اثری می ماند و نه از سالک، اسم و خبری؛ و در این وقت زبان حال وقالش به بیان حق متعال ترنّم کرده می گوید: یا هو یا من هو یا من لا هو الا هو. همه اینها مشروط به دور افکندن انانیّت و عدم بقای جهات نفسانی است. بالجمله، بر حسب مطالبی که گفتیم کثرت، کثرت شهودی سلوکی است نه کثرت علمی، چنانکه یکی از بزرگان نیز چنین فرموده، که بزودی خواهی دانست. از آنچه گفتیم عمق سخن این شارح جلیل و عارف کامل بزرگوار روشن می شود [که]: «در خداوند متعال که هیچ گونه کثرتی نیست، نه در ذات و نه با ذات و نه بعد از ذات». و سخن مولا و سید ما امام الموحدین و عارفین و امیرالمؤمنین ـ صلوات الله علیه و آله اجمعین ـ نیز به [همین ]مطلب برمی گردد: «کمال توحید، نفی صفات از خداوند است». و این است اساس و لبّ کلام اهل بیت ـ علیهم السلام ـ : «خداوند متعال ذاتی است علاّم و سمیع و بصیر» و «او به تمامه علم است و به تمامه قدرت است»، و کلمات دیگر.  و مرجع سخن برخی از اهل معرفت نیز همین است [که گفته اند]: ذات احدیت، نایب مناب همۀ اسما و صفات است، [البته] نه به گونۀ پندار معتزله، چنانکه از آنها نقل شده. پس، این مطلب را خوب درک کن که باب وسیعی است که ابواب فراوانی به وسیله آن باز می شود و در شرح یکی از ادعیه به گوشه ای از آن اشاره کرده ایم.
• . جهت روشن شدن عبارت ابن عربی که اینجا آمده، شرح قیصری بر عبارت را می آوریم: «فاحدیته مجموع کلّه بالقوه...» ای فاحدیة مسمی الله عبارة عن کون مجموع کل الاسماء التی هی الارباب المتعیّنه بالقوه فی الذات الالهیّة، و تذکیر ضمیر کلّه باعتبار المسمی، اذ الاسماء عین المسمی باعتبار.
• «پس، احدیت او عبارت است از مجموع کلش بالقوه». دربارۀ اینکه گفته «کلش بالقوه»، مبادا از لفظ «بالقوه» آن چیزی را که به حسب ظاهر فهمیده می شود تصور کنی؛ زیرا چنین چیزی در ذات احدیت راه ندارد؛ بلکه بالقوه در اینجا، به معنی وحدت جمعی بسیطی است که (ذات) با آن وحدت، همۀ اسماست و همۀ اسمها و صفات و همه مظاهر و تعیّنات از او منشعب می شوند.
• اطلاق و تقیید و اول بودن و آخر بودن و ظاهر بودن و باطن بودن و غایب بودن و حاضر بودن به حسب مقام جمعی الهی و مقام برزخیّت کلی ذاتی، همه به یک اعتبارند و امّا در مقام احدیّت غیر از اعتبار اسمای ذاتیه، که اطلاق متضاد با تقیید، و باطن متقابل با ظاهر جزو آنها نیست، اعتبار دیگری وجود ندارد.
• . علم الیقین؛ ج 1، ص 56 ؛ نهج البلاغة؛ خطبه 90، ص 123، (با اندکی اختلاف).
• بدان که وجود، هرچه بسیط تر باشد و به وحدت نزدیکتر، شمولش بر کثرات بیشتر و احاطه اش بر امور متضاد کاملتر است و اموری که در عالم زمان متفرق هستند، در عالم دهر مجتمع می باشند و چیزهایی که در ظرف خارج با هم متضادند، در ظرف ذهن هماهنگ هستند؛ اموری که در نشئۀ اولی متفاوتند، در نشئۀ آخرت با یکدیگر متّفقند؛ و اینهمه به سبب وسعت ظرف و نزدیکی آن به عالم وحدت و بساطت است. شنیدم که یکی از ارباب معرفت ـ رضوان الله علیه ـ می فرمود: جرعه ای آب در بهشت شامل همۀ لذّات، اعم از شنیدنیها... و همۀ دیدنیها... و [در مورد] دیگر حواس هم [مطلب] بر همین قیاس است... هر یک(از حواس) به طور جداگانه و متمایز (از حواس) دیگر [حاصل است]، و این امر به سبب حکومت نشئۀ خیال و بروز سلطنت آن است. و شنیدم که یکی از اهل نظر ـ رحمة الله تعالی علیه ـ می گفت: مقتضای تجسّم ملکات و بروز آن در نشئۀ آخرت، آن است که برخی از مردم با صورتهای متفاوت مبعوث شوند، و در آنِ واحد به شکل خوک و موش و سگ و دیگر شکلها دربیایند. و روشن است که علّت این امر، وسعت ظرف و نزدیکی آن به عالم وحدت و تجرّد، و برکناری آن از تزاحمهای عالم طبیعت و هیولاست. پس، حقیقت وجود که مجرد از جمیع تعلقات ششگانه است و از تعلق خلق و تجرد امر منزّه است؛ زیرا که بدون شائبه تاریکی عدم و کدورت نقص، بسیط الحقیقة و عین وحدت نوریت محض است، کل اشیاء است، در عین حال که هیچ یک از آنها نیز نیست. پس، صفات متقابل در حضرت حقیقت بسیطه، به وجودِ واحد مقدسِ از کثرت عینی و علمی و منزه از تعین خارجی و ذهنی موجود است؛ و او در ظهورش بطون، و در بطونش ظهور، و در رحمتش غضب، و در غضبش رحمت است. پس، آن حقیقت، لطیف و قاهر و ضارّ و نافع است؛ و از امیرالمؤمنین ـ علیه الصلاة والسّلام ـ نقل است که فرمود: پیراسته است خداوندی که در شدت نقمتش، رحمت خود را برای اولیایش گسترانیده و در گسترۀ رحمتش، سختی و فشار را بر دشمنانش شدت بخشیده است. پس، خدای متعال به حسب مقام الهیت مستجمع صفات متقابل مانند: رحمت و غضب و بطون و ظهور و اول بودن و آخر بودن و خشم و رضاست.
• . الاقبال؛ ج 1، ص 176 (دعای سحر).
• به یک اعتبار هر یک از اسما، جامع جمیع اسماست و آن [اعتبار] جهت استهلاک آن در احدیت جمع جمع است، چنانکه در این دعا بدان اشاره شده: خدایا، من از تو درخواست می کنم به بزرگترین اسمهایت؛ و همه اسمهای تو بزرگند. اما به اعتبار ظهور کثرت، اسمای اعظم و غیر اعظم دارند.
• . اقتباس از آیۀ و لله الاسماء الحسنی فادعوه بهاء و ذرالذین یلحدون فی اسمائه. سیجزون ما کانوا یعملون (اعراف / 180).
• . اسفار اربعة؛ ج 8، «سفر چهارم»، باب هفتم، فصل اول، ص 327.
• . حشر / 22 ـ 24.
• . ق / 37.
• . مجموعة الرسائل: رسالۀ البوارق الملکوتیة؛ نسخۀ خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ص 307.
• . محمدبن علی بن محمّد عربی (560 ـ 638 هـ . ق .) بزرگترین عارف قرن هفتم و از عارفان بزرگ قرون اسلامی است. وی به «ابن عربی»، «محیی الدین»، «شیخ اکبر» شهرت دارد. آثار مهم وی در عرفان از عصر وی تاکنون مورد مراجعه و بحث و تدریس و شرح و تفسیر تمامی عارفان و علاقه مندان به عرفان می باشد. فهم کتابهای وی بخصوص فصوص، مشکل است و در هر زمان، معدود کسانی از عهدۀ آن برآمده اند. حدود دویست اثر به وی منسوب است که مهمترین آنها: فتوحات المکیّة، فصوص الحکم، التجلیّات الالهیّة، انشاءالدوائر، تفسیر قرآن می باشد. کتاب فصوص از کتابهای اصلی و مهم درسی عرفان محسوب می شود که بر آن بزرگترین عارفان پس از وی شرح و حاشیه دارند. امام خمینی(س) بر فصوص حواشی نفیسی دارند.
• . فتوحات المکیة؛ ج 2، باب 177، ص 302 ـ 303.
• . نهج البلاغة؛ خطبه 177 ؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید؛ ج 10، ص 17.
• . علم الیقین؛ ج 1، ص 49.
• مبادا از این گفته ما که: مرتبه اسم اعظم «الله » که اقرب اسما به عالم قدس، و اولین مظاهر فیض اقدس، به اعتبار اشتمال آن بر همۀ اسما و صفات است؛ گمان بری که سایر اسمای الهی، جامع حقایق اسما نیستند و در تجوهر ذاتشان ناقصند که این، گمان کسانی است که منکر اسماء الله شدند و نسبت به آنها الحاد ورزیدند و در نتیجه، از انوار وجه مکرّم الهی محجوب ماندند؛ بلکه ایمان به اسما این است که معتقد باشی که هر اسمی از اسمای الهی، جامع جمیع اسما و مشتمل بر همه حقایق است. و حال آنکه اسما با ذات مقدس حق متحد الذاتند و همۀ اسما نیز با یکدیگر متحدند، و لازمۀ عینیّت صفات با ذات و صفات با یکدیگر، همان است که گفتیم. اما اینکه گفتیم: فلان اسم از اسمای جلال است و آن اسم دیگر از اسمای جمال، و این «رحمان رحیم» است و آن یکی «قهّار جبّار»، به اعتبار ظهور یافتن هر اسمی در آنچه مختصّ اوست و به [اعتبار] اینکه مقابل آن اسم در او نهان و باطن است می باشد. بنابراین، در «رحیم»، رحمت ظاهر است و سخط باطن؛ و جمال ظهور جمال است و بطون جلال، و جلال عکس آن است؛ و «ظاهر» در باطن مختفی است و «باطن» در ظاهرنهفته است؛ و همین نحو است «اوّل» در آخر، و «آخر» در اول. اما اسم اعظم «الله »، ربّ اسمها و ربها، در حد اعتدال و استقامت است و صاحب برزخیّت کبراست: نه جمال بر جلالش غلبه می کند و نه جلال بر جمالش غالب می آید، نه ظاهر بر باطنش حاکم است و نه باطن بر ظاهرش. پس، او ظاهر است در عین بطون، و باطن است در عین ظهور؛ و اوّل است به عین آخر بودن و آخر است به عین اول بودن.  و اکنون شمس حق از تابشگاه خود طلوع نمود و خورشید حقیقت از افقش طالع گردید [و روشن شد] که تعبیر به «تعیّن» و «مشمول بودن» و «محیط بودن» و «محاط بودن» به دلیل قصور عبارت و نقصان اشارت است؛ و ای برادر روحانی، مبادا که از اینگونه عبارات و تعابیر، معنای عرفی و اصطلاحات رسمی آنها را بفهمی و در نتیجه، دچار کفر و انکار اسماء الله و دوری از ساحت قدس و مقام انس حق شوی؛ زیرا که الفاظ و عبارات حجاب حقایق و معانی اند و بر عارف ربانی است که آنها را پاره کند و به دور اندازد و با نور قلب به حقایق غیبی بنگرد، هر چند که در بدو امر به خاطر [ارتباط با] اکثر مردم بدانها نیازمند است، همان طور که حواس ظاهری نردبان [رسیدن به] معانی عقلی و حقایق کلی نوریه اند، تا آنجا که حکما به حق گفته اند: «هر کس فاقد حسی باشد، قطعاً فاقد بخشی از علم است.» مصباح پس، ای پوینده راه حق، به آیات شریفه در اواخر سورۀ «حشر» بنگر و با چشم بصیرت در آنها تدبر کن که فرموده حق تعالی است که: «اوست خدایی که غیر او معبودی نیست. دانندۀ آشکار و نهان است، اوست رحمان و رحیم، اوست خدایی که جز او معبودی نیست، همان فرمانروای پاک سلامت [بخش، و] مؤمن [به حقیقت حقۀ خود که] نگهبان، عزیز، جبار و متکبر است، پاک است خداوند از آنچه با او شریک می گردانند. اوست خدای خالق نوساز صورتگر، بهترین نامها از آن اوست. آنچه در آسمانها و زمین است [جمله] تسبیح او می گویند و او عزیز حکیم است.»  درست فرمود خدای علی عظیم. حال نیک بنگر که چگونه خداوند متعال در سه آیه شریفه [فوق ]حکم به اتحاد حضرت الهی با غیب هویت فرموده، به اعتبار فنای غیب هویت در ذات حق و مستهلک شدنش در انیت خداوند. سپس خداوند ـ که شأنش متعالی است ـ به اتّحاد صفات جمالیه و جلالیه و اسمای ذاتی و صفاتی و افعالی، به ترتیب منظم، با ذات احدی حکم فرمود. پس، در این آیات برای کسی که گوش فرا دهد و شاهد و حاضر باشد اشاره ای است لطیف به آنچه ما در پیش گفتیم. مصباح شیخ عارف کامل قاضی سعید قمی ـ رضوان الله علیه ـ در بوارق الملکوتیه گفته: نزد کاملین اهل ذوق و صاحبان سهل ترین مشرب از واضحات است که «الله » اسم جامع حقایق جمیع اسمای الهی است. منظورم این نیست که غیر آن، دربرگیرندۀ سایر اسما نیست؛ زیرا اهل ذوق را جای شک نیست که هر یک از اسمای الهی دربرگیرنده تمامی اسمای الهی اند؛ پس هر اسمی متّصف به تمامی صفات می شود، لکن مراتبی وجود دارد که یکی از آنها مرتبه رعایا و سدنه است و دومی، مرتبه خداوندگاران و رؤسا، و سومی، [مرتبه] ملک و سلطان، و اسم «الله » دارای مرتبه آخر است؛ و به همین سبب است که به جامعیت اختصاص یافته است.» کلام او پایان یافت. مصباح البته گمان نشود که بین مطلبی که این عارف جلیل ذکر کرده و آنچه ما در مصباحهای قبلی گفتیم، اختلافی وجود دارد، چرا که ما نیز چنانچه اشاره شد معتقدیم که بعضی از اسما بر بعض دیگر ـ با واسطه یا بی واسطه ـ حاکمند؛ چنانکه برخی اسما، ربّ حقایق روحانی، و برخی ربّ حقایق ملکوتی و بعض دیگر ربّ صور ملکیۀ وجودیه هستند؛ و آن جناب ـ قدس الله سره ـ نیز به آنچه ما شرح دادیم مبنی بر اینکه در اسمای جمال، جلال مستتر است و در اسمای جلال، جمال مکنون می باشد و اختصاص یافتن به یک اسم، به اعتبار «ظهور» است؛ معتقد است همچنان که محی الدین نیز در مورد اسمای ذاتی و صفاتی و افعالی به همین ترتیب عمل کرده است و در حدیث نبوی نیز به این مطلب اشاره شد: «بهشت به سختیها و ناخواستنیها در پیچیده شده و جهنم با امیال و خواسته ها پوشیده شده است.» و مولانا و مولی الکونین امیرالمؤمنین ـ صلوات الله و سلامه علیه ـ در این فرمودۀ خود: هیچ چیز را ندیدم الاّ اینکه قبل آن و بعد آن و با آن، (یا در آن) خداوند را دیدم. اشارۀ لطیف پنهانی به این مطلب فرموده است. پس، مظهر بودن هر چیزی نسبت به اسم اعظم «الله » در کنار اختصاص یافتن هر یک از مربوبها به اسمی [خاص]، جز به این سبب نیست که در هر اسمی، جمیع اسما و حقایق، مکنون و نهان است.
• . علم الیقین؛ ج 1، ص 49.
• «سوم اینکه هر اسمی از جهت دلالتش بر ذات، همه اسما را دارد و از جهت دلالت بر معنایی که به آن اختصاص یافته، از غیر خود متمایز است.» اینکه گفته: از جهت دلالتش بر ذات، یعنی از جهت ظهور ذات در او؛ زیرا ذات به سبب حقیقت احدیت جمعش در هر اسمی ظاهر است، پس حقیقتاً در هر اسمی جمیع اسما وجود دارد، اگر چه که تمیّز به اعتبار ظهور و بطون است؛ لذا در اسم رحمن رحمت ظاهر و غضب نهان است و قهّار عکس آن است؛ و بهشت به امور دشوار و ناگوار در پیچیده شده و جهنم به امور مطلوب و خواستنی. پس، نزد ارباب بصیرت، همه اشیاء آیه و نشانۀ الله ، یعنی اسم جامع خداوندند. هیچ چیز را ندیدم جز آنکه قبل او و بعد او و با او الله را دیدم، یعنی به اسم جامعش، چنانکه از حضرت صادق ـ علیه السلام ـ هم روایت شده است.
• «بدان که، هر یک از اسمهای اصلی دو جهت دارد که یک جهتش عبارت است از اشتمال هر یک از اسما بر مابقی با تحقّق یافتن تمایزی بسیار خفی. پس، اشتمالش، اثر جمعیت برزخیۀ انسانی است و جمع [کننده] بودن حقیقی اش، بین حکم تجلی با وحدت حقیقی و کثرت نسبی اش است و بین حکم تعین باکثرت حقیقی و وحدت نسبی اش...»  بلکه جمع بودن برزخیۀ انسانی و جامع بودنش میان وحدت و کثرت، اثر جمعیّت برزخیۀ کبراست که در درجۀ اول برای اسم جامع اعظم ـ بر حسب یکی از دو اعتبارش ـ ثابت است و در درجه دوم برای صورت آن [اسم ]که عین ثابت جامع جمیع اعیان به نحو برزخیت حقیقی است؛ یعنی عدم غلبۀ حکم یک عین بر دیگری؛ امّا اشتمال هر یک از اسمای اصلی بر مابقی، از جهت دیگری است که عبارت است از وحدت اسما با ذات و استغراق آنها در دریای وجود. پس، اگر فنا و اضمحلال اسما به انضمام عدم حکم و اثر اعتبار شود، دیگر اثر و نشانی از تمایز نمی ماند و در غیر این صورت، اثر خفی ای از آن برجا می ماند. نیک بیندیش و شکرگزار نعمتهای خداوند متعال باشد.
• . اسراء / 110.
• . فتوحات مکیه؛ ج 2، ص 33.
• «و هرگز خداوند هدایت همگان را نخواسته است، چرا که شئون حق همچنان که مقتضی هدایت است، مقتضی ضلالت نیز هست؛ بلکه نیمی از شئون او بر ضلالت ترتیب یافته است چنانکه نیم دیگر بر هدایت...» اینکه گفته: بلکه نیمی از شئونش تا آخر، پوشیده نیست که پیشی داشتن رحمت بر غضب اقتضا می کند که شأن هدایت غالب و حاکم بر شأن ضلالت باشد و به همین سبب شیخ در فتوحات گفته: وجود به بسم الله الرحمن الرحیم ظاهر شد و نیز گفته: «همانا ارحم الرّاحمین نزد منتقم شفاعت می کند و امور بر مقتضای او (تنظیم) می گردد.» و اینها [که گفته شد] با نظر به تکثیر بود اما با نظر به توحید، همۀ اسما در همه منطویند، و بدین سان او اول است از همان جهت که آخر است و آخر است از همان جهت که اول است، و در هر جمالی، جلالی است و در هر جلالی، جمالی؛ چنانچه در یکی از کتب خود و نیز در شرح یکی از ادعیه به تفصیل بیان [مطلب را] نموده ایم.
• صفات متقابل به سبب اجتماع به نحو بساطت و منزه از کثرتشان در عین وجود، همه در هم منطوی اند و در هر صفت جمال، جلالی است و در هر صفت جلال، جمالی، جز اینکه برخی صفات، ظهور جمالند و بطون جلال و پاره ای بالعکس. پس، هر صفتی که جمال در آن ظاهر باشد، صفت جمال است، و هر صفتی که جلال در آن ظاهر باشد، صفت جلال... و آنچه گفتیم عیناً و قدم به قدم در مرتبه فعل و تجلی عینی هم جریان دارد. فلذا «بهاء» ظهور جمال حق است و جلال در آن نهان است و «عقل» ظهور جمال حق است و «شیطان» ظهور جلال حق، و بهشت و مقاماتش ظهور جمال و بطون جلالند و جهنم و وادیهای آن بعکس.
• میان اسمای الهی، محیط و محاط بودن و رئیس و مرئوس بودن وجود دارد؛ و گاه یکی از اسمای الهی محیط به اسمای جمالی می باشد؛ مانند «رحمن» و گاه اسمی الهی محیط به اسمای جلالی است؛ مانند «مالک» و «قهار»؛ و در اسمای الهی مرتبۀ جامعیت مطلق و احدیت جمع حقایق الهی لطفی و قهری، به طریق جمع و بساطت وجود ندارد، جز برای اسم«الله »، ربّ تمامی حقایق الهی و شاه کلید گنجهای غیبی. پس، اوست اسم محیط تام اعظم ازلی ابدی سرمدی. دیگر اسما، حتی امهات اسما، چنین احاطه ای ندارند اگر چه بعضی از اسما، کم یا بیش بر بعض دیگر احاطه دارند.
• . شرح المقاصد؛ ج 4، ص 70.
• . اسراء / 84.
• درباره سخن او ـ قدس سره: او حقیقتاً ابوالبشر است... تا آخر. بدان، خدایت به امور مرضیّ موفق دارد و قلبت را به تجلیّات اسما و صفاتش نورانی گرداند، که اسمای حسنای الهی، محیط بودن و محاط بودن و شامل بودن و مشمول بودن دارند؛ لذا بعضی از آنها سلطنت و حاکمیت مطلق و احاطۀ تام بر جمیع اسما دارند؛ مانند اسم «الله » که همۀ اسما در آن نهان شده اند؛ مانند نهان بودن فروع در اصول و درختان در هسته؛ و برخی دیگر [از اسما] پایین تر از این مرتبه اند؛ ولی مع الوصف چنین اسمی نیز احاطۀ بر اسمای دیگر دارد؛ مانند ظاهر و باطن و اول و آخر. البته من ـ آنطور که اعتقاد منحرفین است ـ نمی گویم که بعضی از اسما فاقد برخی کمالاتند، چگونه چنین باشد در حالی که همۀ اسما عین ذات احدی ـ جلّ برهانه ـ هستند؛ بلکه منظورم بطون بعضی از تجلیّات و کمالات در بعضی، و ظهور برخی در بعضی دیگر است؛ فلذا در اسم «رحمن» رحمت ظاهر است و سخط و غضب باطن، و در اسم «منتقم» انتقام و سخط ظاهر و رحمت و غفران، باطن؛ چنانچه منظور از صفات «جمال» صفاتی است که جمال در آنها ظاهر و جلال در حدّ بطون باشد، و صفت «جلال» برعکس؛ و گرنه همۀ کمالات وجودی در همه اسما و صفات نهفته است، بلکه به اعتبار استهلاک همه آنها در ذات احدیت و فنایشان در جمال سرمدی و ارتباطشان با وجود مطلق، هیچ گونه افتراقی میان اسما و صفات نیست.  و به طور خلاصه، بعضی از اسما بر دیگران احاطۀ تمام و سلطنت حقّه دارند و برخی این حکم را ندارند، و لازم هر اسمی در حضرت اعیان ثابته مناسب ربّ و ملزوم آن اسم است: «بگو هر موجودی بر طبق شاکله اش عمل می نماید.»