مراتب و مقامات اسما

‏‏مراتب و مقامات اسما‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏مقامات سه گانه اسما‏

‏‏ملاک تقسیم سه گانه اسما‏

‏‏اشارۀ قرآن به اسمای ثلاثه‏

‏‏در اسم، مسائلی هست. یکی از مسائل این است که اسم، یک‏‎ ‎‏وقت مال مقام ذات است، که اسم جامعش الله هست؛ و دیگر‏‎ ‎‏اسما، ظهور به رحیمیّت، رحمانیّت همه از تجلیات اسم اعظم‏‎ ‎‏است. الله اسم اعظم است، و تجلی اول است. آن وقت یک‏‎ ‎‏اسمایی در مقام ذات است و یک اسمایی در مقام تجلیات به‏‎ ‎‏اسمیّت است، یکی هم تجلی فعلیست، که یکی مقام احد‏‏[‏‏یت‏‏]‏‎ ‎‏گفته می شود، یکی مقام واحدیت گفته می شود، یکی مقام مشیت‏‎ ‎‏گفته می شود. اصطلاحات این طوری هم دارد. و شاید آیات‏‎ ‎‏شریفۀ آخر سوره حشر که سه تا آیه است: هُوَ الله ُ الَّذی لا إِلهَ إلاّ هُوَ‏‎ ‎‏عاِلمُ الْغَیْبِ والشَّهادَةِ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحیمُ. هُوَ الله ُ الَّذی لا إلهَ إلاّ هُوَ‏‎ ‎‏الْمَلِک الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیمِنُ ‏‏[‏‏الْعَزیزُ الْجَبّارُ الْمُتَکَبِّرُ‏‎ ‎‏سُبْحانَ الله ِ عَمّا یُشْرِکُونَ.‏‏]‏‏ هُوَ الله ُ الْخالِقُ الْبارِی ءُ الْمُصَوِّرُ ...‏‎[1]‎‏.‏‎ ‎‏[‏‏اشاره به این باشد.‏‏]‏

‏‎     ‎‏این احتمال می رود که این در سه آیه وارد شدن و سه جور ذکر‏‎ ‎‏کردن، همین مقامات ثلاثۀ اسما باشد، که اسم در مقام ذات،‏‎ ‎‏مناسب با همان اسمای اولی است که در آیه وارد شده؛ و اسم به‏‎ ‎‏تجلی صفاتی، مناسب با آن اسمایی است که در آیۀ دوم واقع‏‎ ‎‏شده؛ و تجلی فعلی هم مناسب با هُوَ الله ُ الْخالقُ الْبارِی ءُ الْمُصَوِّرُ ...‏‎ ‎‏است، که جلوه است: جلوۀ ذات برای ذات، و جلوه در مقام اسما‏‎ ‎‏و جلوه در مقام ظهور.(100)‏

‏‏*  *  *‏

‏
‏‎

‏‏باید دانست که اسماء «ذات» و «صفات» و «افعال» که اشاره ای به‏‎ ‎‏آن شد، مطابق اصطلاح ارباب معرفت است. و بعضی از مشایخ‏‎ ‎‏اهل معرفت در کتاب ‏‏انشاءالدوائر ‏‏اسماء را تقسیم نموده به «اسماء‏‎ ‎‏ذات» و «اسماء صفات» و «اسماء افعال» و فرموده است:‏

‏‏     و اَسماءُ الذّات هُوَ: الله ، الربّ، المَلِکُ القُدّوسُ، السَّلامُ،‏‎ ‎‏المُؤْمِنُ، المُهَیْمِنُ، العَزیزُ، الجَبّارُ، المُتَکَبِّرُ، العَلِیُّ، العَظیمُ، الظّاهِرُ،‏‎ ‎‏الباطِنُ، الاَوَّلُ، الآخِرُ، الکَبیرُ، الجَلیلُ،المَجِیدُ، الحَقُّ، المُبینُ،‏‎ ‎‏الواجدُ، الماجدُ، الصَمَدُ، المُتعالی،الغَنِّی، النورُ، الوارثُ،‏‎ ‎‏ذوالجَلالِ، الرقیبُ.‏

‏‏     و اَسماءُ الصفات و هِیَ: الحیُّ، الشَّکورُ، القَهّارُ، القاهِرُ،‏‎ ‎‏المُقْتَدِرَ، القَوِیّ، القادِرُ، الرَّحمنُ، الرحیمُ، الکَریمُ، الغَفّارُ، الغَفورُ،‏‎ ‎‏الوَدودُ، الرَّؤوفُ، الحَلیمُ، الصَّبورُ، البَرُّ، العَلیمُ، الخَبیرُ، المُحصیُ،‏‎ ‎‏الحَکیمُ، الشّهیدُ، السَمیعُ، البَصیرُ.‏

‏‏     و اسماءُ الافعال هُوَ: المُبْدِئُ، الوَکیلُ، الباعِثُ، المُجیبُ،‏‎ ‎‏الواسِعُ، الحَسیبُ، المُقیتُ، الحَفیظُ، الخالِقُ، البارِءُ، المُصَوِّرُ،‏‎ ‎‏الوَهّابُ، الرَّزّاقُ، الفَتّاحُ، القابِضُ، الباسُِط، الخافِضُ، الرّافِعُ، المُعِزُّ،‏‎ ‎‏المُذِلُّ، الحَکیمُ، العَدْلُ، اللَّطیفُ، المُعیدُ، المُحْیی، المُمیتُ، الوالی،‏‎ ‎‏التَوّابُ، المُنْتَقِمُ، المُقْسِط، الجامِعُ، المُغْنی، المانِعُ، الضّارُّ، النّافع،‏‎ ‎‏الهادی، البَدیعُ، الرَّشیدُ. ـ‏‎[2]‎‏ انتهی.‏

‏‏    ‏‏و در میزان این تقسیم گفته اند که گرچه تمام اسماء اسماء ذات‏‎ ‎‏است لکن به اعتبار ظهور ذات، اسماء ذات گویند؛ و به اعتبار‏‎ ‎‏ظهور صفات و افعال، اسماء صفاتیّه و افعالیّه به آنها گویند؛ یعنی،‏‎ ‎‏هر اعتبار ظاهرتر گردید، اسم تابع آن است. و از این جهت گاهی‏‎ ‎‏در بعضی اسماء دو یا سه اعتبار جمع شود؛ و از این جهت از اسما‏‎ ‎

‏
‏‎

‏
‏‎

‏‏    ‏‏و این آیات شریفه، شاید اوّلی آنها اشاره به اسماء ذاتیّه، و‏‎ ‎‏دومی اشاره به اسماء صفاتیّه، و سومی اشاره به اسماء افعالیّه،‏‎ ‎‏باشد. و تقدیم ذاتیّه بر صفاتیّه، و آن بر افعالیّه، به حسب ترتیب‏‎ ‎‏حقایق وجودیّه است و تجلّیات الهیّه، نه به حسب ترتیب‏‎ ‎‏مشاهدات اصحاب مشاهده و تجلیات به قلوب ارباب قلوب. و‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏باید دانست که آیات شریفه را رموز دیگری است که ذکر آن‏‎ ‎‏مناسب مقام نیست. و این که آیۀ دومْ اسماء صفاتیّه، و سوم افعالیّه‏‎ ‎‏است، واضح است. و اما «عالم الغیب و الشهادة» و «رحمن» و‏‎ ‎‏«رحیم» از اسماء ذاتیّه بودن مبنی بر آن است که «غیب» و «شهادت»‏‎ ‎‏عبارت از اسماء باطنه و ظاهره باشد، و «رحمانیّت» و «رحیمیّت» از‏‎ ‎‏تجلّیات «فیض اقدس» باشد نه «فیض مقدس». و اختصاص دادن‏‎ ‎‏این اسماء را به ذکر، با اینکه «حیّ» و «ثابت» و «ربّ» و امثال آن به‏‎ ‎‏اسماء ذاتیّه نزدیکتر به نظر می آید، شاید برای احاطۀ آنهاباشد؛ زیرا‏‎ ‎‏که اینها از امّهات اسماء هستند و الله العالم.‏‏(101)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏بحثی در اشاره آیات به اسمای ذات و صفات و افعال ‏

‏‏قوله: و إلی المرتبة الاُولی اُشیر... إلی آخره.‏‎[7]‎

‏‏    ‏‏إعلم أنّ الآیات الشریفة التی ذکرها ذلک العارف الجلیل‏‎ ‎‏ـ رضی الله عنه ـ واستشهد بها لما جعله التحقیق محتویة عند النظر‏‎ ‎‏الدقیق علی الأسماء الذاتیّة الثابتة للحضرة الواحدیّة، إلاّ أنّ‏‎ ‎‏مظاهرها فی العالم الخلقی مختلفة النشأة والوجود من العقل‏‎ ‎‏والنفس والهیولی والصورة إلی غیر ذلک.‏

‏‏     ‏‏وقد اصطلح الشیخ «صاحب الفتوحات» فی بعض کتبه‏‎ ‎‏«الأسماء الذات» علی الأسماء التی کانت الذات فیها ظاهرة کالحیّ‏‎ ‎‏العلیم، و«الأسماء الصفات» علی التی کانت الصفات فیها ظاهرة،‏‎ ‎‏و«الأسماء الأفعال» علی الّتی کان الفعل فیها ظاهراً.‏‎[8]‎

‏‏    ‏‏فعلی هذا الاصطلاح کانت الآیة الشریفة الأولی مُشیرة إلی‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏الأسماء الصفات، والآیة الثانیة إلی الأسماء الذات، والآیة الثالثة‏‎ ‎‏إلی الأسماء الأفعال، وأیضاً إنّ الآیة الاُولی إشارة إلی صفة الجمال،‏‎ ‎‏والثانیة إلی صفة الجلال، وإن کان فی کلّ صفةِ جمالٍ جلالٌ وفی کلّ‏‎ ‎‏جلالٍ جمالٌ .‏

‏‏     وفی الآیات الشریفة وتصدیرها بقوله: «هُوَ الله ُ الَّذِی لاَ إلهَ إِلاّ‏‎ ‎‏هُوَ»‏‎[9]‎‏ إشارات ورموزات وعلوم ومعارف لیس فی هذا المختصر‏‎ ‎‏مقام ذکرها، والأولی إرجاعها إلی طور وراء طورها.‏‎[10]‎‏(102)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏حقیقت اسما و صفات ذاتی‏‏ ‏

‏‏أنّ الأسماء والصفات الذاتیّة علی الحقیقة هی الّتی ثابتة لذاته‏‎ ‎‏المقدّسة المُستجنّة فی الذات المُتعال بحسب الشؤون والأطوار‏‎ ‎‏والتجلّیات الذاتیّة.‏

‏‏     ‏‏وقد حمل ذلک العارف الجلیل قول أبی عبدالله ـ علیه السلام ـ :‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏    ‏‏والحاصل: أنّ الأسماء والصفات الذاتیّة أجلّ ممّا ذکره ذلک‏‎ ‎‏العارف الجلیل، وأقدس ممّا یناله ید التحدید والتقدیر، وأنزه ممّا‏‎ ‎‏یحوم حول حضرته التقیید والتکثیر، وقد عرفت فیما سبق من‏‎ ‎‏التفصیل، وانفتح علی قلبک بأوضح سبیل، أنّ مراتب الوجود من‏‎ ‎‏مُجرّدها ومادّیها من تعیّنات المشیّة معتنقات بالتحدید والتکثیر،‏‎ ‎‏متلازمات بالتقیید والتقدیر، کما یراه أصحاب القلوب من الأحرار‏‎ ‎‏وأرباب السابقة الحسنی من ذوی الأسرار.‏‎[13]‎‏(103)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏
‏‎

‏‏ثبوت جمیع اسما در مظهر اتمّ‏

‏‏ظهور اسمای ذاتی در موجودات‏‏ ‏

‏‏عنْدنا انّ وجُوبَ الوُجُود وَ ما بعْده کلّها ثابتَه للأنسان الکامِل وَ‏‎ ‎‏المظهر الأتمّ و الفرق بیْنها و بَینَ ما ثبَت لله تَعالی فی مقامِ احَدیّة‏‎ ‎‏الذّات هُوَ الفَرق بَیْن الظّاهِر وَ المظهر و بَیْن الغیبْ وَ الشّهادَة و بَین‏‎ ‎‏الجمْع وَ الفرق فجَمیع الأسماءِ الألهیَّة: ذاتیّة کانتْ اوْ غیرها ظاهِرة‏‎ ‎‏فِی المظهر الأتمّ وَالأْم المسْتَأثر فی الحقیقةِ لیسَ مِنَ الأسْماءِ، فَلا‏‎ ‎‏ظهورُ لَه ولا مظهر وَ امّا الأسْماء الذّاتیَّة حَتّی الهُویَّة الصّرفة وَ الغیْب‏‎ ‎‏الأحَدی فَلها ظهوُر بمعْنی آخر بَل لَها ظهوُر فی کُلّ مَوْجُود بمعْنی‏‎ ‎‏غیْبی اَحَدی سِرّی لا یعرفه الاّ الله الاتری قوله تعالی: «ما مِنْ دابّة‏‎ ‎‏الاّ هو آخذ بناصیتها انّ ربّی علی صراط مُستقیم»‏‎[14]‎‏ فهذا هو الوجْه‏‎ ‎‏الخاصّ بلا واسطة اسْم منَ الأسماء اوْ مظهر منَ المظاهر.‏‎[15]‎‏(104)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏حقیقت اسما و صفات فعلی ‏

‏‏نسبت نامیدن اسمای ذات‏‏ ‏

‏‏تعریف «اسم» از جناب شاه آبادی‏‏ ‏

‏‏تعریف اسم ذات از ابن عربی‏‏ ‏

‏‏الأسماء والصفات الفعلیّة فهی جمیع مراتب الوجود، وسلسلة‏‎ ‎‏النزول والصعود من عوالم الغیب والشهود، لایختصّ بمرتبة من‏‎ ‎‏المراتب ولا بحدّ من الحدود، کما هو المحقّق فی محلّه والمبیّن‏‎ ‎‏عند أهله وقد فصّلنا القول فی بعض الرسائل.‏‎[16]‎‏(105)‏

‏
‏‎

‏‏«امّا اسْماء الذّات کَالأِْم الله وَ الرّبّ وَ القیُّوم فانّها ایضاً مِنْ وجْه‏‎ ‎‏نسب و ان کانتْ منْ آخر غیْرُها.»‏

‏‏     وَ یمکن انْ یکونَ المراد بالنّسب الّتی هی اموُر عَدمیّة المفاهیم‏‎ ‎‏الْعقلیّة اَعمّ منَ الأسْماء الفعْلیّة و الأسماء الصّفتیَّة والأسماء الذّاتیّة‏‎ ‎‏حتّی بالأتبار الّذی لم یکنْ مربُوطاً بالخَلق و لا مانِع عَن التّعْبیر‏‎ ‎‏عنها بالنّسبَة فانّها فِی العَقل منسُوبات الی الذّات وَانّما قلنا ذلکَ فانَّ‏‎ ‎‏المقصوُد نفی الکثرة عَن الذّاتِ مُطلقاً و عَلی ما ذکرهُ الشّارحُ‏‎ ‎‏لاینفی الکثرة عن الأسماءِ الذّاتیَّة بالأتبار الذّی لم یکنْ منسُوباً الی‏‎ ‎‏الخلق عَلی انّ الأتزامَ بانّ فی کلّ الأسْماء الذّاتیّة جَهة ارتباط محَلّ‏‎ ‎‏نظر وَ بحْث و ان قال شیخنَا الْعارف الکامِل ـ روُحی له الفداء ـ انّ‏‎ ‎‏الأسْم فی اصْطِلاح القوْم عبارة عَن الذّات مَعَ الخصُوصیّة الّتی‏‎ ‎‏تصیرُ منشَأ الأثر فی العیْن حَتّی انّ الحیّ وَ الرَّبّ بمعْنی الثّابت ایْضاً‏‎ ‎‏منْشآن للأثر فَانّ ذوات الحَیوة تحْت اسْم الحیّ کما انّ الثّابتات وَ‏‎ ‎‏الجواهِر مسْتندة الی الثّابت. وَ لیسَ تحقیق هذا العارف الکامِل ـ دام‏‎ ‎‏ظلّه ـ مخالفاً لتقْسیم الشّیْخ الْکَبیر محْی الدّین الأسْماء الَی الذّاتیّة‏‎ ‎‏وَغیْرها عَلی ما سَبق فی مُقدّمات الْکتاب. فانّ الأسْماء الذّاتیّة‏‎ ‎‏باصْطلاحِه هوَ الأسْماءِ التّی غلب عَلیها جَهة الذّات وَ هذا لاینافی‏‎ ‎‏وُجُود جَهة الرَّبط الی الخلْق فیها هذا و لکنّ التّحقیق عِند نظری‏‎ ‎‏القاصِرانّ بعْض الأسْماء یَکون بنفْسِهِ منْشأً للأَثر وَبعْضها یَکوُن منْشأ‏‎ ‎‏للآثار بالتّبعیَّة و التّطفّل لأسمٍ آخر وَ ان کانَ کلّ الأسْماءِ باعْتبار آخر‏‎ ‎‏تبعاً للأْم الله المُحیط الحاکم علی الأسماء کلّها وَ هوَ اعتبار‏‎ ‎‏اسْتهْلاک کل الأسْماءِ فی عیْن الأسْم الجامع الأعْظم وَ لکنّ العارف‏‎ ‎‏لابدّ و انْ ینْظرَ الی الْکثرة وَ التّفْضیل ایضاً و المنظور هذا النّظر وَ فی‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏تفاوت اسما درمنشئیت آثار‏

‏‏هذا الأْتِبار قَدْ لایکونُ الأسْم منْشَأً للأثرَ بذاتهِ کَالحَیوة وَ الرّبّ‏‎ ‎‏بمعْنی الثّابت و الحَیوة الْموجودة فِی العالم لیسَتْ مُسْتَندة الی ذاک‏‎ ‎‏الأسْم بَل مُسْتَندة الی اسْم یَکون الحَیوة لازمة له او تابعَة ایّاه وَ امّا‏‎ ‎‏ما افادَمنْ انّ الأسْمَ ما کانَ منْشَأً للاْثار فَلم نتحقّقه وَ ان کانَ‏‎ ‎‏الأْطلاح عَلی ذلک فَانّه ـ دامَ ظلِّه ـ اعْرَف باصْطلاحاتهمْ وَ کیفَ‏‎ ‎‏کانَ فالنّسب العقلیَّة هیَ مفاهیم الأسماءِ وَ الصّفات فی النّشْأة العقْلیّة‏‎ ‎‏وَ هیَ اموُر عدَمیّة فی العیْن.‏‎[17]‎‏(106)‏

‏‏*  *  *‏

‏
‏‎

‏‏کلام حکما در تقسیم صفات حق تعالی و نقد آن‏‏ ‏

‏‏بدان که حکمای الهی صفات حق تعالی را بر سه گونه تقسیم‏‎ ‎‏نموده اند:‏

‏‏     اول، صفات حقیقیه. و آن را به دو قسم منقسم نموده اند:‏‎ ‎‏صفات حقیقیۀ محضه، مثل حیات و ثبات و بقا و ازلیت و امثال آن؛‏‎ ‎‏و صفات حقیقیۀ ذات الاضافة، مثل علم و قدرت و اراده که اضافه‏‎ ‎‏دارد به معلوم و مقدور و مراد. و این دو نحو صفت را عین ذات‏‎ ‎‏دانند.‏

‏‏     دوم، صفات اضافیۀ محضه. مثل مبدئیت و رازقیت و راحمیت‏‎ ‎‏و عالمیت و قادریت و امثال آن. ‏

‏‏     سوم، صفات سلبیۀ محضه. مثل قدّوسیت و فردیت و‏‎ ‎‏سبّوحیت و امثال آن. و این دو نحو صفت را زاید بر ذات مقدس‏‎ ‎‏دانند، و جمیع سلوب را به سلب واحد، که سلب امکان است،‏‎ ‎‏ارجاع کنند؛ چنانچه جمیع اضافات را به اضافۀ واحدۀ موجدیت‏‎ ‎‏ارجاع نمایند، و مبدأ اضافات را به اضافۀ اشراقیه و افاضۀ نوریه‏‎ ‎‏ارجاع کنند.‏‎[18]‎

‏‏    ‏‏و این تقسیمات و عینیت در صفات حقیقیه و زیادت در صفات‏‎ ‎‏اضافیه و سلبیه به طوری که ذکر کردند و برهان بر آن اقامه کردند‏‎ ‎‏پیش نویسنده تمام نیست و موافق برهان متین حِکمی و اعتبار‏‎ ‎‏صحیح عرفانی نیست. زیرا که اگر باب مفاهیم اسماء و صفات‏‎ ‎‏پیش آید و نظر به کثرت مفهومی کنیم، هیچیک از صفات را نباید‏‎ ‎‏عین ذات بدانیم. و چنانچه اگر ذات را عین اوصاف اضافیه و یا‏‎ ‎‏سلبیه بدانیم لازم آید که حق تعالی محض اضافه و عین حیثیت‏‎ ‎‏سلبیه گردد، همین طور اگر عین اوصاف حقیقیه دانیم، لازم آید‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏دو مرتبه برای اوصاف‏‏ ‏

‏‏مبدأ اسمای فعلیه و ذاتیه ‏

‏‏ارجاع صفات حق به امور عدمی‏

‏‏حق تعالی نفس مفاهیم اعتباریه و معانی عقلیه گردد! تعالی عَن‏‎ ‎‏ذلک. و اگر ملاحظۀ حقایق اوصاف و مصداق محقق اسماء و‏‎ ‎‏صفات را نماییم، جمیع اسماء و صفات اضافیه و حقیقیه عین ذات‏‎ ‎‏مقدس باشد، و فرق بین «عالمیت» و «عالم» و «قادریت» و «قادر»‏‎ ‎‏فقط در اعتبارات مفهومی است؛ و جمیع اوصاف اضافیه به‏‎ ‎‏رحیمیت و رحمانیت ذاتیه رجوع کند، حتی رازقیت و خالقیت غیر‏‎ ‎‏آن.‏

‏‏     و اینکه جمیع سلوب را به سلب امکان و اضافات را به اضافۀ‏‎ ‎‏واحده ارجاع نمودند و در اوصاف حقیقیه ارجاع به چیزی‏‎ ‎‏نکردند، اگر باز نظر به مفاهیم اندازیم، هیچیک از آنها به دیگری‏‎ ‎‏ارجاع نشود، نه در سلوب و اضافات و نه در اوصاف حقیقیه؛ و اگر‏‎ ‎‏به حقایق نظر شود، جمیع اوصاف حقیقیه نیز به حقیقت واحدۀ‏‎ ‎‏واجبه رجوع کند.‏

‏‏     ‏‏بالجمله، تحقیق در باب اوصاف به لسان حکمت نظری آن‏‎ ‎‏است که اوصاف حقیقیه و اضافیه مطلقاً به حسب مفاهیم، مختلف‏‎ ‎‏و هیچیک عین ذات مقدسه نیستند؛ و به حسب حقیقت، تمام عین‏‎ ‎‏ذات مقدس است. منتها از برای اوصاف دو مرتبه است: یکی،‏‎ ‎‏مرتبۀ ذات و اوصاف ذاتیه است، که توان از آن انتزاع علم کرد و‏‎ ‎‏عالمیت و قدرت و قادریت. و یکی، مقام اوصاف فعلیه است، که‏‎ ‎‏از آن نیز انتزاع مفهوم علم و عالمیت و قدرت و قادریت توان کرد.‏‎ ‎‏و اما اوصاف سلبیه، از قبیل قدّوسیت و سبّوحیت، و اسماء‏‎ ‎‏تنزیهیه، آنها از لوازم ذات مقدس و ذات مقدس مصداق بالعرض‏‎ ‎‏است نسبت به آنها؛ زیرا که حق تعالی کمال مطلق است و کمال‏‎ ‎‏مطلق بالذات بر او صادق است، زیرا که اصل حقیقت اوست، و از‏‎ ‎‏لوازم آن سلب نقایص است؛ و کمالْ مصداق عرضی سلب نقص‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏است. و اهل معرفت و اصحاب قلوب مقام تجلی به «فیض اقدس»‏‎ ‎‏را مبدأ اسماء ذاتیه دانند، و مقام تجلی به «فیض مقدس» را مبدأ‏‎ ‎‏اوصاف فعلیه شمارند؛‏‎[19]‎‏ و تجلی به فیض مقدس را «غیر»‏‎ ‎‏نمی دانند، چنانچه «عین» نیز نمی دانند. و بحث در اطراف آن‏‎ ‎‏منجر می شود به بحث از اسماء و صفات به طریقۀ آنها و از مقصد‏‎ ‎‏خارج می شویم.‏‎[20]‎

‏‏     ‏‏و بعضی صفات حق را به امور عدمیه ارجاع کردند، و «علم» را‏‎ ‎‏عبارت از عدم جهل و «قدرت» را عدم عجز دانسته اند. و در اهل‏‎ ‎‏معرفت کسی را که دیدم اصرار به این معنی دارد مرحوم عارف‏‎ ‎‏جلیل، قاضی سعید قمّی، است که تبعیت از استاد خود، که ظاهراً‏‎ ‎‏مرحوم ملا رجبعلی‏‎[21]‎‏ است، نموده به بیانی که در شرح ‏‏توحید‏‎ ‎‏مذکور است.(107)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏مقام ذاتی و فعلی اسمای حق ‏

‏‏بدان که از برای مشیت حق تعالی ـ جلّت عظمتُه، ـ بلکه از برای‏‎ ‎‏سایر اسماء و صفات از قبیل علم و حیات و قدرت و غیر آن، دو‏‎ ‎‏مقام است:‏

‏
‏‎

‏‏     و دیگر، مقام ‏‏[‏‏اسماء‏‏]‏‏ و صفات فعلیه است، که مقام ظهور به‏‎ ‎‏اسماء و صفات ذاتیه است و مرتبۀ تجلی به نعوت جلالیه و جمالیه‏‎ ‎‏است. و این مقام مقام «معیّت قیّومیه» است: «هُوَ مَعَکُمْ.»‏‎[22]‎‏ و «ما‏‎ ‎‏یکون مِنْ نَجْوی ثَلثَةٍ إِلاّ هُوَ رابِعُهُمْ...»‏‎[23]‎‏ و مقام «وجه الله » است:‏‎ ‎‏«أَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ الله.»‏‎[24]‎‏ و مقام «نوریّت» است: «الله نُورُ‏‎ ‎‏السَّمواتِ وَ الْأَرْضِ.»‏‎[25]‎‏ و مقام «مشیّت مطلقه» است: «وَ ما تَشاؤُنَ‏‎ ‎‏إِلاّ أَنْ یَشاءَ الله».‏‎[26]‎‏ خَلَقَ الله الأشْیاءَ بِالْمَشِیَّةِ وَ خَلَقَ الْمَشِیَّةَ‏‎ ‎‏بِنَفْسِها.‏‎[27]‎‏(108)‏

‏‏*  *  *‏

‏‎ ‎

‏‎

• . اوست خدایی که جز او خدایی نیست، دانای غیب و شهود است و او رحمان و رحیم است. اوست خدایی که جز او خدایی نیست، بدانید که او پادشاه پاک، بی خلل، ایمنی بخش، مراقب، نیرومند، مقتدر، عظیم است. خدای یکتا از آنچه با او شریک می سازند منزّه است، وی خدای آفریننده، موجِد، صورتگر است... .
• . انشاءالدوائر؛ ص 28.
• . حضرت امام در کتاب آداب الصلوة، صفحه 257 می فرمایند: قوله تعالی: رب العالمین «رب» اگر به معنای «متعالی» و «ثابت» و «سیّد» باشد، از اسمای ذاتیّه است؛ و اگر به معنای «مالک» و «صاحب» و «غالب» و «قاهر» باشد، از اسمای صفتیّه است؛ و اگر به معنای «مربّی» و «منعم» و «متمّم» باشد، از اسمای افعالیه است. و «عالم» اگر «ماسوی الله » که شامل همۀ مراتب وجود و منازل غیب و شهود است باشد، «ربّ» را باید از اسمای صفات گرفت؛ و اگر مقصود «عالم ملک» است که تدریجی الحصول و الکمال است، مراد از آن اسم فعل است؛ و در هر صورت، در اینجا مقصود اسم ذات نیست؛ و شاید به نکته ای، مراد از «عالمین» همین عوالم ملکیّه، که در تحت تربیت و تمشیت الهیّه به کمال لایق خود می رسد، و مراد از «ربّ» مربّی، که از اسمای افعال است، باشد.
• . حضرت امام در همین باب در کتاب سرالصلوة، صفحه 85 می گویند:  این نظیر کلامی است که اهل معارف گویند راجع به تقسیمات اسمای افعال و صفات و ذات، با آنکه هر اسمی را اسم جامع دانند؛ پس اسم فعل را آن اسمی دانند که تجلّی فعلی در آن ظاهر باشد و تجلّی صفتی و ذاتی در باطن او باشد، و همین طور در اسم صفتی و ذاتی.
• . حضرت امام دربارۀ میزان تمیز اسمای ذاتی و صفاتی و اسمایی در تعلیقات علی شرح فصوص الحکم صفحه 21ـ22 می فرمایند: وینقسم بنوع من القسمة أیضاً إلی أسماء الذات و «أسماء الصفات و أسماء الأفعال. وإن کان کلّها أسماء الذات، لکن باعتبار ظهور الذات فیها یسمّی أسماء الذات.» و بظهور الصفات فیها ـ الخ. قوله: «لکن باعتبار ظهور الذات فیها»، هذا المیزان الذی ذکره فی تمییز أسماء الذات وغیرها لیس فی الذوق العرفانی بشیء، بل ما یقتضی السلوک الأحلی والمشرب الأعلی: هو أنّ السالک بقدم العرفان إذا فنی عن فعله وحصل له المحو الجمالی الفعلی تجلّی الحقّ بحسب تناسب قلبه علیه. فکلّما تجلّی الحقّ فی هذا المقام لقلب السالک فهو من أسماء الأفعال؛ فإذا أخبر عن مشاهداته یکون إخباراً بالأسماء الفعلیة. وإذا خرق الحجاب الفعلی ومحا عن الأفعال بتجلّی الحقّ علی قلبه بالأسماء الصفاتیة فکلّما شهد فی هذا المقام فهو من تلک الحضرة؛ حتّی إذا فنی عن تلک الحضرة وتجلّی الحقّ له بالأسماء الذاتیة فعند ذلک یکون مشاهداته من الحضرة الأسمائیة الذاتیة. وفی کلٍّ من المقامات یکون أهل السلوک مختلفاً بحسب قوّة السلوک وضعفه وجامعیة المقام وغیرها: و [اسما] در یک تقسیم بندی به اسمای ذات و اسمای صفات و اسمای افعال تقسیم می شوند، گرچه همه آنها اسمای ذاتند اما به اعتبار ظهور ذات در آنها، اسمای ذات و به اعتبار ظهور صفات در آنها [اسم صفت] نامیده می شوند ـ الخ.  در مورد اینکه گفته: «اما به اعتبار ظهور ذات در آن اسما»، این ملاکی که برای تمیز اسمای ذات و غیر آن ذکر کرده در ذوق عرفانی جایگاهی ندارد، بلکه ملاکی که شیواترین سلوک و برترین مشرب اقتضا می کند، آن است که چون رهپوی راه حق به قدم عرفان از فعل خود فانی گشت و محو جمالی فعلی برایش حاصل شد، حق متناسب با [حال] قلبش بر او تجلی می فرماید؛ پس هرگاه حق در این مقام بر قلب سالک تجلی کند، این تجلی از اسمای افعال است و اگر وی از مشاهدات خود خبر دهد، از اسمای فعلیه خبر داده است. و هرگاه [سالک] با تجلّی حق به اسمای صفاتیّه بر قلبش، حجاب فعلی را پاره کرده و از افعال محو گردد، آنچه در این مقام مشاهده نماید از آن حضرت است، تا آنکه از آن حضرت [نیز] فانی شود و حق با اسمای ذاتیه بر او تجلی کند، که در این هنگام مشاهداتش از حضرت اسماییۀ ذاتیه خواهد بود؛ و در هر یک از این مقامات، اهل سلوک بر حسب قوت و ضعف سلوک و جامعیت مقام و غیر آن مختلف و متفاوت خواهند بود.
• . حشر / 23.
• . قاضی سعید می گوید: به مرتبۀ اول [اسما و صفات ذاتی] با آیۀ 22 حشر اشاره دارد و به مرتبۀ دوم و سوم، یعنی اسمای صفاتی و اسمای فعلی آیۀ 23 و 24 حشر اشاره دارد.
• . انشاءالدوائر؛ ص 28 ـ 30.
• . حشر / 22 ـ 23.
• دربارۀ اینکه گفته: و به مرتبه اول اشاره کرده... تا آخر. بدان، آیات شریفه ای که این عارف جلیل ـ رضی الله عنه ـ ذکر کرده و در تحقیق بدانها استناد نموده در نظر دقیق، دربرگیرندۀ اسمای ذاتی ثابت شده برای حضرت واحدیت است، منتها مظاهر آن اسما در عالم خلقی، از لحاظ نشئه و وجود اختلاف دارند، نشآتی مانند عقل و نفس و هیولی و صورت و غیره. و شیخ صاحب فتوحات در یکی از کتابهای خود اصطلاح «اسمای ذات» را بر اسمهایی که ذات در آنها ظاهر است مانند حیّ علیم، اطلاق کرده است و «اسمای صفات» را برای اسمهایی که صفات در آنها ظاهر است و «اسمای افعال» را برای اسمهایی که فعل در آنها ظاهر است به کار برده است. بر طبق این اصطلاح، آیه شریفه اول اشاره به اسمای صفات دارد و آیه دوم به اسمای ذات و آیه سوم به اسمای افعال؛ همچنین آیه اول به صفت جمال و آیه دوم به صفت جلال اشاره می کند، گرچه در هر صفت جمالی، جلال و در هر صفت جلالی، جمال نهفته است. و در آیات شریفه [مذکور] و ابتدای آنها که: «اوست الله ، که جز او معبودی نیست، اشارات و رمزها و علوم و معارفی وجود دارد که این مختصر جای ذکر آن نیست و اولی آن است که بیان آنها را به جای دیگر واگذاریم.
• . شیخ صدوق؛ التوحید؛ «باب صفات الذات و صفات الافعال»، ص 139، 143، احادیث 2، 8.
• . اصول کافی؛ ج 1: کتاب التوحید؛ «باب صفات الذات»، ص 107، ح 1 ؛ شیخ صدوق؛ التوحید؛ «باب صفات الذات و صفات الافعال»، ص 139، ح 1.
• در حقیقت، اسما و صفات ذاتی، اسمایی هستند که برای ذات مقدس حق ثابتند و برحسب شئون و اطوار و تجلیات ذاتی در ذات متعال، مکنون و نهانند. و این عارف بزرگوار سخن ابا عبدالله ـ علیه السلام ـ : «ذاتی دانا، سمیع و بصیر» را بر اینکه ذات احدی به نفس ذات شریفش نایب مناب این صفات است، حمل کرده است در حالی که از طریق اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ آمده: «همواره خداوند ـ عزوجل ـ پروردگار ما بود، در حالی که علم ذاتش بود؛ ولی معلومی وجود نداشت، و سمع ذات او بود، در حالی که مسموعی نبود و بصر ذات او بود، در حالی که مبصری وجود نداشت و قدرت ذات او بود، در حالی که مقدوری وجود نداشت» و احادیث دیگر. حاصل مطلب اینکه اسما و صفات ذاتی اجلّ از چیزی هستند که این عارف بزرگوار بیان کرده است و برتر از آنند که دست تحدید و تقدیر به آنها برسد و منزه تر از آنند که تقیید و تکثیر گِرد حریمشان بچرخد؛ و با توجه به آنچه قبلاً به تفصیل گذشت، دانستی و به روشنترین نحوی، بر قلبت آشکار شد که مراتب وجود، اعم از مجرّد و مادی از تعیّنات مشیت و دست در گریبان تحدید و تکثیرند و ملازم تقیید و تقدیر، چنانکه رأی آزادمنشان از اصحاب قلوب و صاحبان سابقه نیکو از آن سِر دانان بر این است.
• . هود / 56.
• به نظر ما وجوب وجود و ما بعد آن، همه برای انسان کامل و مظهر اتم ثابت و محقق است و تفاوت این وجوب با وجوبی که برای خدای متعال در مقام احدیت ذات اثبات شده همان تفاوت میان ظاهر و مظهر و میان غیب و شهادت و میان جمع و فرق است. پس، تمامی اسمای الهی چه ذاتی باشند چه غیر ذاتی، در مظهر اتم ظاهرند و اسم مستأثر از آنجا که در حقیقت از اسما نیست، نه ظهوری دارد و نه مظهری؛ اما اسمای ذاتی، حتی هویت صرف و غیب احدی [نیز ]به معنایی دیگر، ظهور دارند؛ بلکه در هر موجودی به معنای غیبی احدی سرّی ای که جز خدا آن را نمی داند ظهور دارند، مگر سخن خدا را نمی بینی که فرمود: «هیچ جنبنده ای نیست مگر اینکه او زمامش را به دست دارد، همانا پروردگارم بر صراط مستقیم است.» و این همان وجه خاصِ بدون واسطۀ اسمی از اسما یا مظهری از مظاهر است.
• اسما و صفات فعلی [در برگیرندۀ] همۀ مراتب وجود و سلسلۀ نزول و صعود اعم از عوالم غیب یا شهود هستند و اختصاص به مرتبه ای از مراتب و یا حدی از حدود ندارند، چنانکه در محل خود و نزد اهلش به اثبات رسیده و ما در یکی از کتب [خود] درباره آن شرح داده ایم.
• «اما اسمای ذات مانند اسمهای الله و ربّ و قیّوم نیز از یک جهت نسب هستند، گرچه از جهت دیگر غیر از نسبند.»  ممکن است که منظور از «نسب» که امور عدمی هستند مفاهیم عقلیه، اعم از اسمای فعلی و اسمای صفتی و اسمای ذاتی، حتی به اعتباری که مربوط به خلق نیست باشد، و مانعی در تعبیر از آنها به «نسبت» نیست؛ زیرا که در عقل به ذات نسبت داده می شوند و این مطلبی است که قبلاً گفته ایم. پس، مقصود نفی کثرت به طور مطلق از ذات است و مطابق آنچه شارح گفته کثرت به اعتباری که منسوب به خلق نیست، از اسمای ذاتی نفی نمی شود، با اینکه ملتزم بودن به این مطلب که در هر یک از اسمای ذاتی جهت ارتباطی وجود دارد محل بحث و نظر است، هر چند که شیخ عارف کامل ما ـ روحی له الفداء ـ فرمود: اسم در اصطلاح قوم، عبارت است از ذات به انضمام خصوصیتی که منشأ اثر در عین باشد، به نحوی که حتی حیّ و ربّ به معنی ثابت نیز منشأ اثر هستند؛ زیرا که حیات دارها تحت [نظر] اسم حی هستند، همان طور که ثابتات و جواهر مستند به ثابت می باشند؛ و تحقیق این عارف کامل ـ دام ظله ـ مخالف تقسیم شیخ کبیر محیی الدین در باب اسمای ذاتی و غیره، طبق آنچه در مقدمات کتاب گذشت نیست؛ زیرا که اسمای ذاتی به اصطلاح محیی الدین عبارتند از: اسمایی که جهت ذات در آنها غالب است و این مسأله منافاتی با بودن جهت ارتباطی با خلق در آن نیست. این [ماحصل مطلب بود]، اما حقیقت امر به نظر قاصر من آن است که بعضی از اسما بنفسه منشأ اثرند و بعض دیگر به تبعیت و دنباله روی اسمی دیگر، اگر چه همه اسما به اعتبار دیگری، تابع اسم الله که محیط و حاکم بر همه اسماست می باشند و این اعتبار، اعتبار استهلاک همۀ اسما در عین اسم جامع اعظم است؛ اما عارف باید که به کثرت و تفصیل نیز نظر کند و منظور [ما] همین نظر است و در این اعتبار گاه اسم بذاته منشأ اثر نخواهد بود مانند [اسم ]حیات و رب به معنی ثابت، و حیاتی که در عالم وجود دارد مستند به این اسم نیست؛ بلکه مستند به اسمی است که حیات لازمه و یا تابع آن است؛ اما آنچه جناب استاد در مورد اینکه اسم چیزی است که منشأ اثر باشد فرموده است برای ما به تحقق نپیوسته، گرچه اصطلاح بر آن باشد؛ ولی ایشان ـ دام ظله ـ به اصطلاحات عرفا آگاهتر است؛ و به هر ترتیب، نسبتهای عقلی عبارتند از مفاهیم اسما و صفات در نشئه عقلی، و اینها در عالم عین امور عدمی هستند.
• . أسفار اربعه؛ ج 6، «سفر سوم»، «موقف دوم» در بحث صفات، ص 118؛ و نیز حاشیۀ حکیم سبزواری در این مقام.
• . مصباح الانس؛ ص 130 ـ 131 ؛ نقد النصوص؛ فصل 2، ص 38 ـ 39.
• . حضرت امام در کتاب آداب الصلوة، صفحه 266ـ267 در این مورد می گویند: بدان که، از برای جمیع اسما و صفات حق تعالی ـ جلّ و علا ـ به طور کلی دو مقام و دو مرتبه است: یکی، مقام اسما و صفات ذاتیّه که در حضرت واحدیّت ثابت است؛ چون علم ذاتی که از شئون و تجلّیات ذاتیّه است، و قدرت و ارادۀ ذاتیّه و دیگر شئون ذاتیّه. و دیگر، مقام اسما و صفات فعلیّه است که به تجلّی به «فیض مقدّس» برای حق ثابت است.
• . ملا رجبعلی تبریزی (- 1080) از شاگردان میرفندرسکی است. در فلسفه مشرب مشائی داشته و کتب بوعلی را تدریس می کرده است. قاضی سعید قمی و محمد تنکابنی از شاگردان وی بوده اند. از آثار اوست: کلید بهشت و رساله ای به فارسی در اثبات واجب.
• . حدید / 4.
• . مایکونُ مِنْ نَّجوی ثَلثَةٍ إلاّ هُوَ رابِعُهُم و لا خَمْسَةٍ اِلاّ هُوَ سادِسُهُمْ ولا أدْنی مِنْ ذلِکَ و لا اَکْثَرَ إلاّ هُوَ مَعَهُمْ أیْنَ ما کانوا ثُمّ یُنَبِّئُهُمْ بما عَمِلُوا یَوْمَ القیمَةِ إنَّ الله َ بِکُّلِ شَی ءٍ عَلیمٌ. سه کس با هم راز نگویند جز آنکه خدا چهارمین آنهاست؛ و نه پنج کس جز آنکه او ششمین آنهاست؛ و نه کمتر و نه بیشتر از آن، مگر آنکه هر کجا باشند خدا با آنهاست. آنگاه روز رستاخیز، آنان را از آنچه کرده اند آگاه کند. بدرستی که خداوند به همه چیز داناست (مجادله / 7).
• . به هر کجا روی کنید، آنجا روی خداست (بقره / 115).
• . نور / 35.
• . و نمی خواهند جز آنچه را خدا بخواهد (دهر / 30).
• . خداوند چیزها را به مشیت آفرید و مشیت را به خود آن؛ اصول کافی؛ ج 1: کتاب توحید؛ «باب ارادة أنها من صفات الفعل»، ص 110، ح 4.