دو برهان دیگر

‏‏دو برهان دیگر‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏اثبات ذات واجب با برهان اسد و اخصر‏

‏و من مسمّیً بالأسَدّ الأخصَر‏

‏‏ ‏‏و غیرها فاعرِف بها تستبصر‏

‏ ‏

‏‏و از ادلۀ ابطال تسلسل دلیل مسمّی به دلیل اسدّ و اخصر است که‏‎ ‎‏فارابی‏‎[1]‎‏ ذکر نموده است‏‎[2]‎‏ و بهترین بیان آن این است که: علت‏‎ ‎‏تامه باید جمیع انحاء طرق اعدام را که متوجه به معلول است ببندد‏‎ ‎‏تا اینکه معلول موجود شود و الاّ اگر یک جهت از طرق عدم را‏‎ ‎‏نتواند ببندد نمی تواند معلول را ایجاد کند و چون یکی از طرق‏‎ ‎‏عدم معلول، خود عدم علت است پس باید راه عدم علت هم بسته‏‎ ‎‏شود تا جمیع طرق اعدام معلول حتی طریق عدمی که از جانب‏‎ ‎‏عدم العله بوده، بسته شود تا معلول موجود گردد. پس باید کل ما‏‎ ‎‏فی هذه السلسله در ورای هر فرد فرد آن یک حافظ که تمام طرق‏‎ ‎‏اعدام معلول خود را بسته است، وجود داشته باشد.‏

‏‏     حال اگر گفتیم که همۀ «ما فی هذه السلسله» معالیل هستند،‏‎ ‎‏بدون اینکه در بین آنها علت محضه باشد، لازم می آید که یک راه‏‎ ‎‏عدم معالیل که عدم العله باشد، باز بوده و در نتیجه نباید‏‎ ‎‏موجودات معلولی، به این نحو ابداً موجود باشند.‏

‏‏     و به عبارت دیگر: وجود هر معلولی بسته به این است که علت‏‎ ‎‏تامه اش، طرق اعدام معلول خود را سد نماید و از جملۀ طرق عدم‏‎ ‎‏معلول، عدم علت تامۀ آن است، پس باید این راه عدم معلول هم‏‎ ‎
‏‎

‏‏     ‏‏بنابراین: ولو این معلول علت پایین تر از خود بوده و همۀ انحاء‏‎ ‎‏اعدام آن را سد نموده است الاّ اینکه چون خودش معلول است،‏‎ ‎‏نفس خود را حفظ ننموده و جمیع طرق اعدام معلول آن سد نشده،‏‎ ‎‏پس باید معلول موجود نگردد. لذا ناچار باید به یک ذات‏‎ ‎‏واجب الوجودی که وجودش من نفسه است و قیامش بذاته است‏‎ ‎‏قائل باشیم. و از اینجاست که گفته اند: هر موجودی را که می بینید‏‎ ‎‏دلیل بر وجود ذات واجب الوجود است و این نظام عالم خود دلیل‏‎ ‎‏است بر وجود یک مبدأ و علة العلل که بذاته لذاته من ذاته است. پس‏‎ ‎‏با این دلیل اسدّ و اخصر وجود واجب الوجود ثابت می شود.‏‏(42)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏برهان اتقان صنع‏

‏‏یکی دیگر از درجات تفکر، فکرت در لطایف صنعت و اتقان آن و‏‎ ‎‏دقایق خلقت است، به قدری که در طاقت بشر است. و نتیجۀ آن‏‎ ‎‏علم به مبدأ کامل و صانع حکیم است. و این عکس برهان صدّیقین‏‎ ‎
‏‎

‏‏است؛ زیرا که مبدأ برهان در آن مقام حق تعالی عزّ اسمه است، و از‏‎ ‎‏آن علم به تجلیات و مظاهر و آیات حاصل شود؛ و در این مقام مبدأ‏‎ ‎‏برهان مخلوقات است، و از آنها علم به مبدأ و صانع حاصل شود. و‏‎ ‎‏این برهان برای عامه است و آنها را حظی از برهان صدیقین نیست؛‏‎ ‎‏و لهذا شاید بسیاری انکار نمایند که نظر در حق مبدأ علم به خود او‏‎ ‎‏شود، و علم به مبدأ موجب شود علم به مخلوق را.‏

‏‏     ‏‏بالجمله، تفکر در لطایف و دقایق صنعت و اتقان نظام خلقت از‏‎ ‎‏علوم نافعه و از فضایل اعمال قلبیه و افضل از جمیع عبادات است؛‏‎ ‎‏زیرا که نتیجۀ آن اشرف نتایج است. گر چه جمیع عبادات نتیجۀ‏‎ ‎‏اصلی و سرّ واقعی آنها حصول معارف است، ولی کشف این سرّ و‏‎ ‎‏حصول این نتیجه برای ماها نشود؛ و از برای آن اهلی است که هر‏‎ ‎‏عبادتی برای آنها بذر مشاهده یا مشاهداتی است. در هر صورت،‏‎ ‎‏اطلاع بر لطایف صنعت و اسرار خلقت به حقیقت تاکنون برای‏‎ ‎‏بشر ‏‏[‏‏میسر‏‏]‏‏ نگردیده. و به طوری پایۀ آن دقیق و محکم است و‏‎ ‎‏نظام آن جمیل و از روی اسلوب کمال است که در هر موجودی،‏‎ ‎‏اگر چه حقیر به نظر آید، اگر بشر با کمال علمی که در قرنها حاصل‏‎ ‎‏کردند دقیق شوند، به هزار یک از آن اطلاع پیدا نکنند، تا چه رسد‏‎ ‎‏به آنکه نظام کلی جُمَلی را در تحت نظر درآورند و بخواهند با‏‎ ‎‏افکار جزئیۀ ناقصۀ خود پی به لطایف و دقایق آن برند.‏

‏‏     ما اکنون نظر شما را جلب می کنیم به یکی از دقایق خلقت که‏‎ ‎‏نسبتاً نزدیک به افهام و از محسوسات به شمار آید، تو خود‏‎ ‎‏حدیث مفصل بخوان از این مجمل.‏

‏‏     ای عزیز، نظر کن و تفکر نما در این نسبتی که در بین شمس و‏‎ ‎‏زمین است به مسافت معیّن و حرکت خاص که زمین دارد به دور‏‎ ‎‏خود و شمس، که با مدار معیّنی حرکت می کند که شب و روز و‏‎ ‎
‏‎

‏‏     چرا این قدر دور رفتیم، اگر کسی در خلقت خود، به قدر سعۀ‏‎ ‎‏علم و طاقت خود، تفکر نماید: اولاً در مدارک ظاهرۀ خود که آنها‏‎ ‎‏بر طبق مدرکات و محسوسات ساخته شده ـ از برای هر دسته از‏‎ ‎‏مدرکاتی که در این عالم یافت می شود قوّۀ ادراکی قرار داده شده،‏‎ ‎‏با چه وضعیت و ترتیب محیّر العقولی؛ و امور معنویه را، که با‏‎ ‎‏حواسّ ظاهره ادراک نتوان کرد، حواس باطنه قرار داده شد که آنها‏‎ ‎‏را ادراک نماید.‏

‏‏     از علم الروح و قوای روحانیۀ نفس، که دست بشر از اطلاع بر‏‎ ‎
‏‎

‏‏    ‏‏این همه صنعت منظم، که عقول بشر از فهم کلیات آن عاجز‏‎ ‎‏است، بیربط و خود به خود پیدا نشده. کور باد چشم دلی که حق را‏‎ ‎‏نبیند و جمال جمیل او را در این موجودات مشاهده نکند. نابود باد‏‎ ‎‏کسی که با این همه آیات و آثار باز در شک و تردید باشد. ولی چه‏‎ ‎‏کند انسان بیچاره که گرفتار اوهام است؟ اگر شما تسبیح خود را‏‎ ‎‏ارائه دهید و دعوی کنید که این تسبیح خود به خود بدون آنکه‏‎ ‎‏کسی او را تنظیم کرده باشد منظم شده، همۀ بشر به عقل شما‏‎ ‎‏می خندند. مصیبت آنجاست که اگر ساعت بغلی را درآورده همین‏‎ ‎
‏‎

‏‏دعوی را دربارۀ آن نیز نمایید، آیا شما را از زمرۀ عقلا خارج‏‎ ‎‏می کنند و تمام عقلای عالم شما را رمی به جنون می کنند یا نه؟ آیا‏‎ ‎‏کسی که این نظام سادۀ جزئی را از رشتۀ علل و اسباب خارج‏‎ ‎‏دانست، باید گفت مجنون است و از حقوق عقلا باید او را محروم‏‎ ‎‏دانست، پس چه باید کرد با کسی که این نظام عالم، نه بلکه این‏‎ ‎‏انسان و نظام روح و بدن او، را مدعی است خود به خود پیدا شده؟‏‎ ‎‏او را باز باید در زمرۀ عقلا حساب کرد؟ آیا کدام بیخرد از این‏‎ ‎‏بیخردتر است. ‏‏قُتِلَ الْاءِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ‏‎[4]‎‏ مرده باد انسان که باز زنده به‏‎ ‎‏علم نیست و در بحر ضلالت خود غوطه ور است.(43)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏شناخت لطایف خلقت در نفس آدمی‏

‏‏طریق تفکر در لطایف صنعت بی شمار است، ولی از همه چیز‏‎ ‎‏نزدیکتر به ما، خود ما است و معرفت نفس، بلکه ساختمان بدن،‏‎ ‎‏بلکه افعال بدن، طریق معرفت الله است ‏‏مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ ‏‏[‏‏ فَقَدْ‏‏]‏‏ عَرَفَ رَبَّهُ.‏

‏‏     ‏‏ما اکنون متوجه می شویم به یک عمل هضمی این کارخانۀ‏‎ ‎‏عجیب، یعنی کارخانۀ بدن انسان، می بینیم که در حیوانات ـ که‏‎ ‎‏یکی از آنها انسان است ـ به حسب تناسب با ساختمان مزاجی هر‏‎ ‎‏یک، اشتهائی به غذای خاص قرار داده شده؛ یعنی، هر کدام از‏‎ ‎‏حیوانات اشتها به یک نوع غذائی دارند که مورد احتیاج ساختمان‏‎ ‎‏بدن آنها است و ممکن است که بدن به آن ارتزاق کند، و از موادّی‏‎ ‎‏که به هیچ وجه جزء بدن نمی شود یا برای بدن مضرّ است، نوعاً‏‎ ‎‏متنفّرند، و اگر از مقدار احتیاج غذای آنها دیر شود، یک حالتی به‏‎ ‎‏معده و جهازات هضم آنها دست دهد که گزندگی خاصی دارد و از‏‎ ‎
‏‎

‏‏     علاوه بر آن، در سطح زبان حیوان یک قوّۀ مشخصّه قرار داده‏‎ ‎‏شده که به حسب نوع، موادّ نافعه را از مضرّه تشخیص می دهد. و‏‎ ‎‏در عین حال، لذّتی در اغذیۀ نافعه قرار داده شده و قوۀ فهمِ لذتی‏‎ ‎‏در همین سطح زبان قرار داده شده که گویی به انسان رشوه‏‎ ‎‏می دهند برای حفظ بنیه و سلامت خود، که اگر این رشوه نبود،‏‎ ‎‏ممکن بود به بسیاری از مواد نافعه اقدام نکند و کم کم بنای بدن،‏‎ ‎‏رو به خرابی و اضمحلال گذارد.‏

‏‏     و نیز برای هر حیوان دندان مناسب با غذاهائی که محتاج به آن‏‎ ‎‏است و ممکن است در بدن آن، بدل مایتحلّل واقع شود، قرار داده‏‎ ‎‏شده؛ چنانچه ‏‏[‏‏برای‏‎ ‎‏]‏‏حیوانات گوشتخوار ـ یعنی آنها که بیشتر‏‎ ‎‏گوشت به حال مزاج آنها نافع است ـ دندانهایی تیز مناسب با‏‎ ‎‏گوشتخواری قرار داده شده. و حیوانات علفخوار را ـ یعنی آنهایی‏‎ ‎‏که بیشتر علف مناسب با ساختمان مزاجی آنها است ـ دندانی پهن‏‎ ‎‏مناسب با علفخواری قرار داده شده. و در بعضی که با هر دو سر‏‎ ‎‏کار دارند ـ یعنی، هم گوشت و هم علف مناسب با حال مزاجی‏‎ ‎‏آنها است، مثل انسان ـ برای آنها هر دو نوع دندان قرار داده شده.‏

‏‏     پس از آن که غذا در دهان واقع شد و مشغول شد به توسط‏‎ ‎‏دندان به خرد نمودن آن، ترشحاتی از غددی که زیر زبان است،‏‎ ‎‏می شود که در نضج و هضم آن مدخلیت کامل دارد، و غذاهائی که‏‎ ‎‏بیشتر احتیاج دارد به ترشح، زیادتر ترشح به آنها می شود. و پس از‏‎ ‎‏بلع در معده، شروع به عمل هضمی می شود. آن را قوۀ جاذبه، که‏‎ ‎‏در معده است، جذب به جدار معده می کند و یک قوّۀ دیگر، که‏‎ ‎
‏‎

‏‏     پس از مدتی که عمل معده تمام می شود یک قسمت آن که لایق‏‎ ‎‏است جزء بدن شود از عروق رقیقی که آن را «ماساریقا» گویند،‏‎ ‎‏مجذوب به کبد می شود. و جزء دیگر را که بدن به آن محتاج‏‎ ‎‏نیست و تفاله و سفل غذا است، از مجرائی که در قسمت پائین‏‎ ‎‏معده قرار داده شده است، که آن را «ابواب» گویند (برای آن که در‏‎ ‎‏غیر موقع احتیاج در بسته است) وارد معاء اثنا عشری شود و از‏‎ ‎‏آن، وارد معاء صائم شود (به تفصیلی که در تشریح مذکور است) و‏‎ ‎‏از آن جا دفع شود.‏

‏‏     و این قسمت که لایق است جزء بدن شود، وارد کبد می شود و‏‎ ‎‏این ماده ای است که او را «کیلوس» گویند و شبیه به آب کشک‏‎ ‎‏است. پس از آن، کبد مشغول به عمل و طبخ می شود؛ و پس از‏‎ ‎‏عمل کبدی، اخلاط اربعه که آن را «کیموسات اربعه» گویند،‏‎ ‎‏حاصل شود. و یک قسمت از آن، که از همه قسمتها برای تغذیۀ‏‎ ‎‏بدن لازمتر و صالحتر است و آن خون است، وارد اورده شود. و از‏‎ ‎‏آن وارد عروق دیگری شود که آنها را «سواقی» و «جداول» و‏‎ ‎‏«رواضع» و «عروق شعریه» گویند، و در تمام بدن منتشر شود و‏‎ ‎‏عمل هضمی که هضم سوم است، آنجا انجام گیرد، و جزء مصفّای‏‎ ‎‏آن که صالح است برای بدل مایتحلّل، از منافذ بسیار رقیقی که در‏‎ ‎‏عروق شعریه است ـ به طور نشو ترشح می کند، و در آن جا عمل‏‎ ‎‏هضم رابع انجام می گیرد. و در این هضم، یک فضلی حاصل شود‏‎ ‎‏به واسطۀ قوّۀ مولّده، که از خلاصۀ اغذیه افراز و تهیه گردد که مبدأ‏‎ ‎‏مولود دیگر شود. و قسمتی از خون صافی و خالص که به قلب‏‎ ‎‏وارد شود و در آنجا نیز تصفیه و تعدیل شود، از بخار آن که در‏‎ ‎
‏‎

‏‏     اکنون با نظر تأمل و تدبر فکر کن که مواد عالم طبیعت را در چه‏‎ ‎‏کارخانه ممکن است این طور تصفیه و تجزیه نمود و طبخ و نضج‏‎ ‎‏کرد، به طوری که یک مادّۀ متشابه الأجزاء و متوافق الکیفیَّه در یک‏‎ ‎‏موضع، استخوان به آن صلبی سختی تشکیل دهد، و در یک‏‎ ‎‏موضع، پردۀ چشم یا جلیدیه یا مغز سر و نخاع به آن لطافت را‏‎ ‎‏تشکیل دهد؟! در یک محل مرکز ادراکات را، و در یک محل مرکز‏‎ ‎‏تحریکات را، به آن نظام مرتب دقیق تشکیل دهد؟!‏

‏‏     آیا کدام فطرت پاک بی آلایش تصدیق می کند یا احتمال می دهد‏‎ ‎‏که این نظام به این دقیقی که علماء تشریح و معرفة الأعضاء، که‏‎ ‎‏چندین هزار سال است با دقتهای کامل و صرف عمر و بررسی از‏‎ ‎‏تشریح اعضای انسان، هنوز درست به دقائق و حقایق آن پی‏‎ ‎‏نبردند، و با این ترقی علمی ـ که دنیای امروز در این امور کرده ـ باز‏‎ ‎‏از معرفت کامل آن پایشان در گِل و عقلشان فَشَل است، بی منظِّمِ‏‎ ‎‏کامل العلمِ محیطی به همۀ مصالح و مفاسد پیدا شده باشد؟!‏

‏‏     آیا یک ساعت کوچک با این اجزاء بسیطه، محتاج به صانع‏‎ ‎‏عالِم است، و این دستگاه خلقت انسانی، با این عظمت و اعضا و‏‎ ‎‏اجزاء بیشمار، که هر یک از روی کمال صنعت و مصلحت به کار‏‎ ‎‏برده شده، محتاج به صانع حکیم عالِم نیست؟!‏

‏‏     آیا دستگاه رادیو، که امواج محسوس منتشر در جوّ را می گیرد‏‎ ‎‏و تحویل می دهد صانع حکیم و مدبّر کامل قابل همه طور قدردانی‏‎ ‎‏لازم دارد، و دستگاه روح انسانی که امواج دقیق معقول و محسوس‏‎ ‎
‏‎

‏‏     اگر خدای نخواسته، انسانی محجوب؛ نه، بلکه حیوانی‏‎ ‎‏به صورت انسان، به واسطۀ امراض قلبیه ـ که منشأ همه‏‎ ‎‏امراض باطنیّه است ـ چنین احتمالی دهد، از فطرت انسانیّت‏‎ ‎‏خارج است و باید علاج قطعی از این مرض باطنی کند. این، آن‏‎ ‎‏مردۀ به صورت زنده ای است که حق تعالی دربارۀ او فرماید به‏‎ ‎‏ رسول گرامی خود، در ‏‏[‏‏ سوره‏‏]‏‏ فاطر، ‏‏[‏‏ آیه‏‎ ‎‏]‏‏22: ‏‏وَ مَا أنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ‏‎ ‎‏ فِی الْقُبُورِ.‏‎[5]‎

‏‏    ‏‏این، آن حیوانی است که در چراگاه طبیعت می چرخد و‏‎ ‎‏می چرد که دربارۀ او فرماید: ‏‏ذَرْهُمْ یَأْکُلُوا وَ یَتَمَتَّعُوا وَ یُلْهِهِمُ الأمَلُ‏‎[6]‎‏ و‏‎ ‎‏می فرماید: ‏‏إنْ هُمْ إلاَّ کَالأنْعَامِ بَلْ هُمْ أضَلُّ سَبِیْلاً.‏‎[7]‎‏(44)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‎ ‎

‏‎

• . ابو نصر فارابی محمدبن طرخان (متوفی 339 هـ . ق .)، از اکابر فلاسفه و اعاظم حکمای مسلمان قرن چهارم هجری است که به معلم ثانی شهرت دارد، در بغداد به تحصیل ریاضیات و فلسفه پرداخته و تمامی کتابهای ارسطو را تتبع و ممارست کرده و آنی از مطالعه آنها نیاسوده و در طب و منطق و موسیقی و فنون فلسفه به مقامی رسید که تا آن وقت، کسی از مسلمانان بدان پایه نرسیده بود. از جمله تألیفات اوست: آراء اهل المدینة الفاضلة و المدینة الجاهلة، احصاء العلوم، تحصیل السعادة، الجمع بین رأیی الحکیمین افلاطون و ارسطوطالیس، التعلیقات فی الامور العامة و بعض الطبیعیات.
• . نگاه کنید به: اسفار؛ ج 2، ص 166 ؛ شوارق الالهام؛ ج 1، ص 224.
• . ابراهیم / 10.
• . کشته باد انسان! چقدر او ناسپاس است (عبس / 17).
• . تو نمی توانی سخن خود را به مُردگانی که در گور خُفته اند، بشنَوانی.
• . واگذار ایشان را تا بخورند و بهره ور شوند، و آرزو ایشان را به خودشان مشغول سازد (حِجْر / 3).
• . اینان چون چهارپایانند، بلکه از چهارپایان هم گمراه ترند (فُرقان / 44).