مراتب ظهور
عرش
مجلای بروز سلطنت الهیه
باید دانست که عرش را اطلاقات یا مصادیقی است که به بعض آن در روایات شریفه تصریح شده و بعض آن در لسان اهل معرفت است؛ مثل: جسم کلّ محیط یا مجموع عالم یا علم یا علم مفاض به انبیاء و حُجَج. ویکی از اطلاقات آن، که مناسب با قول خدای تعالی است (ألرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی) نفس فیض منبسط است که مستوایِ رحمان و مجلای بروز سلطنت الهیّه است.(488)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 959
عرش الله و عرش استوای حق
عرش الله و عرش الرحمن، که غایه الغایات استواء و استیلاء و قهاریت حق است،... و عرش استوای حق، که ظهور به قهاریت تامه و مالکیت است، مرتبۀ مشیت و فیض مقدس رحمانی است که ظهور تام او پس از رفع تعینات و فراغ از خلق سماوات و ارضین است.(489)
* * *
عرش در مقام ذات صفات و ظهور
«متن: و مظهر قدْرته و آلة حِکمته فی افعالِه بسنّتِه وَ مَحلّ ظهوُر سرّ القبْض وَ البَسْط وَ الإبْداءِ وَ الإخفاء والغیْب وَ الشّهادة وَ الکشف وَ الحجاب الصّوری النّسبی السّببی خ ل، الّذی به یفعل تعالی ما ذکر لا مطلقاً هُوَ العَرش المَجید».
قوله: وآلة حکمته فی افعاله. هذا العَرش هو العَرش فی مقام الظّهُور وَ امّا عَرش الذّات وَ مُسْتوَی السَّلطَنة الذّاتیَّة هو الإسم الجامِع الأحَدی وَ به یظهر مقام الواحدیَّة وَ الکثرات الأسمائیَّة کما انَّ عرشَ الصّفات هُوَالعیْن الثّابتَة الأحَدیَّة الأحْمَدیَّة الجمْعیَّة وَ به یظهر الأعْیان الثّابتَة وَ صُورَ الأسْماءِ الإلهیَّة وَالمقام لایَسع بَیان کیْفیَّة البَسْط وَ القبض وَ الإبْداءِ وَ الإخْفاءِ وَ الْکَشْف وَ الحجاب فی کّلِ واِحد مِنَ المقامات عَلی ما عِنْدی بفَضْلِهِ الدّائم.(490)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 960
عرش و حاملان آن
قوله(ص): والذّین یحملون العرش... إلی آخره. ل «العرش» اطلاقات. والمراد، هیهنا، جملة الخلق؛ أو الجسم المحیط. و حملته أربعة من الأملاک. و هی أرباب أنواع أربعة ـ کما نقل عن اعتقادات الصدوق علیه الرحمة ـ لاالحضرة العلمیّة. فإنّ حامل العلم نفسه، صلّی الله علیه و آله، و شؤونه. کماورد فی الکافی الشریف عن أبی عبدالله (ع) قال:
حَمَلَةُ العرَش ـ و العَرشُ العِلمُ ـ ثَمانیةٌ: أَربَعَةٌ مِنّا، و أَربَعَةٌ مِمَّن شاءالله .
و فی روایة أخری عن الکاظم، علیه السلام، قال:
إذا کانَ یَومُ القیامةِ، کانَ حَمَلَةُ العَرشِ ثمانیةً. أَرَبعةٌ مِن الأوَّلینَ: نوحُ، و ابراهیمُ، و موسی، و عیسی، علیهمُ السَّلامُ. و أربعة من الآخِرینَ: محمّدٌ، و علیٌّ، و الحسنُ، و الحسینُ، علیهمُ السَّلام.(491)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 961
حقیقت عرش و حاملان آن
بدان که در باب «عرش» و «حَمَلۀ» آن اختلافاتی است؛ و در ظواهر اخبار شریفه نیز اختلاف است، گرچه به حسب باطن اختلافی در کار نیست؛ چون در نظر عرفانی و طریق برهانی «عرش» بر معانی بسیاری اطلاق شود:
یکی از معانی آن ـ که ندیدم در لسان قوم ـ حضرت «واحدیّت» است، که مستوای «فیض اقدس» است. و حَمَلۀ آن چهار اسم است از امهّات اسماء که «اول» و «آخر» و «ظاهر» و «باطن» است.
و دیگر ـ که باز در لسان قوم ندیدم ـ «فیض مقدّس» است که مستوای اسم اعظم است، و حامل آن «رحمن» و «رحیم» و «ربّ» و «مالک» است.
و یکی از اطلاقات آن، جملۀ «ماسوی الله » است، که حامل آن چهار مَلَک است: «اسرافیل» و «جبرائیل» و «میکائیل» و «عزرائیل».
و یکی دیگر، «جسم کلّ» است، که حامل آن چهار ملک است که صور «ارباب انواع» است؛ و در روایت کافی اشاره به آن وارد شده.
و گاهی اطلاق بر «علم» شده، که شاید مراد از علم «علم فعلی» حق باشد که مقام ولایت کبری است. وحملۀ آن چهار نفر از اولیاء کمّل است در امم سالفه: نوح و ابراهیم و موسی و عیسی ـ علی نبیّنا و آله و علیهم السلام. و چهار نفر از کمّل است در این
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 962
امّت: رسول ختمی، و امیرالمؤمنین، والحسن، والحسین ـ علیهم السلام.
و چون این مقدمه دانسته شد، بدان که در سورۀ شریفۀ «حمد» پس از اسم «الله » که اشاره به ذات است، این چهار اسم شریف که «ربّ» و «رحمن» و «رحیم» و «مالک» است اختصاص به ذکر داده شده، ممکن است برای این باشد که این چهار اسم شریف حامل عرش «وحدانیّت» هستند به حسب باطن؛ و مظاهر آنها چهار ملک مقرّب حق هستند که حامل عرش «تحقّق» هستند. پس، اسم مبارک «ربّ» باطن «میکائیل» است که به مظهریّت ربّ موکّل ارزاق و مربّی دار وجود است. و اسم شریف «رحمن» باطن «اسرافیل» است که منشی ارواح و نافخ صُوْر و باسط ارواح و صُوَر است؛ چنانچه بسط وجودهم به اسم «رحمن» است. و اسم شریف «رحیم» باطن «جبرائیل» است که موکّل بر تعلیم و تکمیل موجودات است. و اسم شریف «مالک» باطن «عزرائیل» است که موکّل بر قبض ارواح و صور و ارجاع ظاهر به باطن است. پس، سورۀ شریفه تا مالِکِ یَوْمِ الدِّین مشتمل بر عرش وحدانیّت و عرش تحقّق است و مشیر به حوامل آن می باشد.(492)
* * *
حقیقت نور عرش
نور عرش در نظر اولیاء جلوۀ ذات است بی مرآت.(493)
* * *
مقام عماء
مقام عنقای مُغرب و غیب مطلق
از برای ذات مقدس حق جلّ و علا اعتباراتی است که برای هر اعتباری اصطلاحی مقرر شده:
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 963
یکی، اعتبار ذات من حیث هی. که به حسب این اعتبار ذات مجهول مطلق و هیچ اسم و رسمی از برای او نیست، و دست آمال عرفا و آرزوی اصحاب قلوب و اولیا از آن کوتاه است. و گاهی از آن در لسان ارباب معرفت به «عنقای مُغرِب» تعبیر شده: «عنقا شکار کس نشود دام باز گیر». و گاهی تعبیر به «عَماء» یا «عَمی» شده: رُویَ أَنَّهُ قیلَ لِلنَّبِیِّ، صلّی الله علیه و آله: أَیْنَ کانَ رَبُّکَ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ الْخَلْقَ؟ قالَ: فی عَماءٍ. و گاهی تعبیر به «غیب الغیوب» و «غیب مطلق» و غیر اینها شده است. گرچه تمام تعبیرات از آن کوتاه است، و «عَنقا» و «عَماء» و دیگر تعبیرات به حسب ذوق عرفانی، مطابق با ضربی از برهان، راجع به این مقام نیست.(494)
* * *
وجهۀ غیبی اسم الله
«... وَالجامِع بینهما ثانیاً هِیَ الحقیقَة الإنسانیّة الّتی هیَ باعْتبار غلبَة حکم الوَحْدة تسمّی بالحقیقةِ المحمّدیَّة وَ باعْتبارِ غلبَة حکم التّفْصیل وَ الکثرة هِیَ الحَضرة العمائیّة...».
قوله: باعْتبار غلبة حکم الوَحْدة وَ عنْدی انّ الحقیقة المحمّدیّة صُورة الإسم الله الجامِع لإحَدیَّة جمْع الأسماء کما انّها جامعَة لأحدیّة جَمع الأعیان وَ امّا العماء فهی الوجْهة الغیْبیَّة القدْسیّة للإسم الله المنزّهة عَن کلّ کثرة و تفْصیل.(495)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 964
حقیقت حضرت عماء
باطن و ظاهر حقیقت عمائیه
... انّ حَقیقَتها عبارة عَن الفِیْض الأقْدَس وَ التّجلّی الغیْبی الأحَدیِّ الأوّل وَ هُوَ باطِن الإسْم الله الأعْظمَ منْ حیث وجْهَتِهِ الْغیبیّة وَ ظاهره حَضرة الإسْم الله مِن حیْث احَدیَّة جَمْع الأسْماءِ الإلهیّة...
قوله: وظنّی انّ التّعیّن الثّانی الخ، وَ التّحقیق انّ للحقیقَة العمائیّة وَ النّفس الرَّحمانی حقیقة وَ رقیقة وَ باطِناً وَ ظاهراً وَ عیْناً وَ شهادَة کَمَا الأمر کذلِکَ فی جَمیع الحَقائِق الإلهیَّة وَ الأسْماءِ الرّبُوبیَّة فَالحَقیقَة وَ الباطِن وَ الغیْب مِنْهما عبارة عَن الفیضِ الأقدَس وَ التّجلّی الأوّل لکنَّهُ باعْتبار البرْزخیَّة وَ الأحَدیَّة الجَمْعیَّة یقال له العماء وَ باعْتبار الظّهُور فی الکثرات الأسمائیَّة الذّاتیَّة یقال له نفْس الرَّحمن وَالرّقیقة وَ الظّاهِر وَ الشّهادَة مِنهما عبارَة عَن التّجلّی الظّهوُری الفعْلی و الفیض المقدّس و الوُجُود المنبَسط الاّ انَّه باعتبار البرْزخیّة یقال له العماء وَ باعْتبار البسْط و الظّهُور فی مراتِب التّعیّنات یقال له النّفْس الرّحمانی فافهم وَکنْ مِنَ الشّاکِرین وَ لا تکن مِنَ الغافلین.(496)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 965
نفس الرحمان، جوهر جواهر
«...کذلِکَ النّفْس الرّحمانی اذا اوجدَ فی الخارج وَ حصل له التّعَیّن یُسمّی بالجوْهر».
قوله: وَ حصل له التّعیّن، بل نفْس النّفْس الرّحْمانی هُوَ جَوْهَر الجواهِر فانَّ الإستقْلال کلّ الإستقْلال له و تعیّناته هی العوارض المکتنفة به.(497)
* * *
محجوب بودن نفس رحمانی
انّ النّفسَ الرّحْمانی فی حجاب التّعیّنات فهوَ محجُوبٌ دائِماً بالأسْماءِ وَ الصّفات الّتی هیَ اعْیانُ الموْجوُداتِ.(498)
* * *
آرای مختلف پیرامون حقیقت عماء
«لأنَّ الوُجوُدَ یعرض العَدَم وَ المعْدوُم ایْضاً مِنْ وجه وَ لَیْسَتْ الاّ تجلّیات ذاتهِ تعالی بحَسَب مراتبه الّتی تجْمعها مرتَبة الألُوهیَّة المنعُوتة بلِسان الشّرْع بِالعماءِ».
قَولهُ: المنْعُوتة بلِسان الشّرْع بِالعماءِ، اعْلمْ انَّه اختَلف آراء اَهْل المعْرفة فی حَقیقَة العماءِ الواردَةِ فی الحَدیثِ النّبَوی سئل ایْن کانَ
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 966
ربّنا قبْل انْ یخلق الخلْق قال فی عماء فقال بعْضهمْ انّه مقام الواحدیّة فانّ العماء غیْم رقیق بیْن السَّماءِ وَ الأرْض وَ مقام الواحِدیّة برْزخ بیْن سَماءِ الأحَدیّة وَ اراضِی الخَلقیّة. وَ قالَ بَعْضُهمْ هُوَ الفیْض المنْبَسط الّذی هُوَ برْزخ البرازخ الفاصِل بیْن سَماءِالواحِدیّة وَ اراضِی التّعیّنات الخلقیّة وَ هذا الأحتمال انْسَب بحَسَبِ بعْض الإعْتبارات. وَ یمْکن انْ یَکُونَ اِشارَة الی مقامِ الفیْض الأقْدَس انْ عمَّمْنَا الخَلق، حَتّی یشمل تَعیُّنات الأسمائیّة. وَ یمْکن اَنْ یَکوُن اشارَة اِلی الإسْمِ الأعْظم حَیْث یکون برْزخاً بَیْن احَدیَّة الغیْب وَ الأعْیانِ الثّابتَة فِی الحَضرة العِلمیَّة وَ هُنا احتمال آخر وَ هُو انْ یکوُن اشارة اِلیَ الذّات وَ المقْصُود مِن کونه فی عماء ایْ فی حجاب الأسماء الذّاتیَّة اوْ اشارة اِلی احَدیَّة الذّات حیْث یَکُون فی حجاب الفیْض الأقْدَس اوْ هُوَ حیْث یَکوُن فی حجابِ الأسماء فی الحضْرَة الواحِدیَّة اَو هیَ حیْث تَکونُ فی حجاب الأعْیان اَو الفیْض المقدّس باعْتبار احتجابه بالتّعیّنات الخلقیَّة.(499)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 967
اختلاف در تفسیر مقام «عماء»
نظر حضرت امام
رأی قونوی
ممّا تلونا علیک فی المصابیح السالفة تقدر علی الحکومة بین العرفاء الکاملین فی تحقیق حقیقة «العماء» الوارد فیها الحدیث النبوی حین سئل عنه (ص): أینَ کَانَ رَبُّنا قَبلَ أن یخلُقَ الخَلقَ؟ قال (ص) علی ما حکی عنه (ص): کانَ فی عَماءٍ.
و قد اختلفت کلمة الأصحاب فیها:
فقیل هی الحضرة «الأحدیّة»، لعدم تعلّق المعرفة بها؛ فهی فی حجاب الجلال.
وقیل هی «الواحدیّة» و حضرة الأسماء و الصفات، لأنّ «العماء» هی الغیم الرقیق الحائل بین السماء و الأرض، و هذه الحضرة واسطة بین سماء الأحدیّة و أرض الکثرة.
و نحن نقول: یشبه أن یکون حقیقة «العماء» هی حضرة «الفیض الأقدس» و الخلیفة الکبری؛ فإنّها هی الحقیقة الّتی لایعرفها بمقامها الغیبی أحد؛ ولها الواسطة بین الحضرة الأحدیّة الغیبیّة و الهویّة الغیر الظاهرة و حضرة الواحدیّة الّتی تقع فیها الکثرة کم شئت.
و إنّما لم نحمل علی الحقیقة الغیبیّة، لأنّ السؤال عن «الربّ» و هذه الحقیقة غیر موصوفة بصفة؛ کما عرفت فیما مرّ علیک. و لا علی الحضرة الواحدیّة، لأنّها مقام اعتبار الکثرة العلمیّة.
قال المحقّق القونوی فی مفتاح الغیب:
«العماء» الذی ذکره النبی، صلی الله علیه و آله، مقام التنزل الرّبانی، و منبعث الجود الذاتی الرحمانی من غیب الهویّة و حجاب عزّة الإنّیّة. و فی هذا«العماء» یتعیّن مرتبة النکاح الأوّل الغیبی الأزلی، الفاتح لحضرات الأسماء الإلهیة بالتوجّهات الذاتیّة الأزلیّة. انتهی.
و هو و إن کان منظوراً فیه من بعض الجهات، إلاّ أنّه لایخلو من
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 968
تأیید لما ذکرنا.(500)
* * *
اعیان ثابته
نقش تعین در اثرگذاری فیض اقدس و وجود مطلق
لا اثر للوُجوُد مُطْلقاً الاّ بتعیّن مِنَ التّعیّنات وَ حَقیقةِ مِنَ الحَقائق کَمَا الأمْر کذلِکَ فی الفیْضِ الأقدَسِ بَل الذّات مِنْ حیْث هِیَ غیْب مُطلقاً ما ظهرت قطّ حَتّی فی ذوات الموْجودات الْکوْنیّة المُوثّر هوَ الذّات مَعَ تعیّن مِنَ التّعیّنات.(501)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 969
اسما و اعیان، مقام بسط فیض اقدس و مقدس
تأثیر الأعیان فی التجلّی الوُجودی الّذی هُوَ الفیض المنبَسِط هو التّعیّن وَ التّعدّد الکامن فی غیْبه فانَّ ذلک الفیْض الوُجوُدی مظهر احَدیّة الأسْماءِ اَی مظهر نسبَة الغیْبِ الی الأسماء المعبّر عنها بالفیْض الأقدس وَ عنْ مظهرهَا الّذَی هُوَ نسبَة احَدیّة الجمْع الی الأعیان بالفیْض المقدّس فهوَ باعتبار تلک المظهَریّة کامنَة فیهِ الحقائِق لکِن لایَظهَر التّعدّد الاّ بالتّعیّنات کما انّ الفیْض الأقدس کامنَة فیه الحقائِق الأسمائیّة بوجْهٍ ابْسط تفْصیلها الحقائق الأسمائیّة فالفیْض الأقدَس وَ المقدّس مقام جمْع الأسماء وَ الأعیان کما انّ الأسماء وَ الأعیان مقام بسْطهما وَ بما ذکرنا ظهر کیفیّة تأثیر الحقائق فی التّجلّی الوُجودی ای بالتّعین و التّشخّص وَ تأثیره فیها ای بالظّهوُر.(502)
* * *
اعیان ثابته، صورت اسمای الهیه
بدان که ارباب معرفت و اصحاب قلوب فرمایند از برای هر یک از
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 970
اسمای الهیه در حضرت واحدیت صورتی است تابع تجلی به فیض اقدس در حضرت علمیه،به واسطۀ حبّ ذاتی و طلب مفاتیح غیب الَّتی لا یَعْلَمُها إلاّ هُو. و آن صورت را «عین ثابت» در اصطلاح اهل الله گویند. و به این تجلی به فیض اقدس اوّلاً تعینات اسمائیه حاصل آید؛ و به نفس همین تعینِ اسمی صور اسمائی، که اعیان ثابته است، محقق گردد.(503)
* * *
تعین تجلیات ذات در جلوه اسما در حضرت علمی
مبدئیّت و مصدریّت ذات مقدّسش در حجب اسمائیّه است، و اسم در عین حال که عین مسمّی است حجاب او نیز هست؛ پس، تجلّی در عوالم غیب و شهادت به حسب اسماء و در حجاب آنها است؛ و از این جهت ذات مقدّس را در جلوۀ اسماء و صفات تجلّیاتی است در حضرت علمیّه که تعیّنات آنها را اهل معرفت «اعیان ثابته» گویند. و بنابراین، هر تجلّی اسمی را در حضرت علمی عین ثابتی لازم است؛ و هر اسمی را به تعیّن علمی، در نشئۀ خارجیّه مظهری است که مبدأ و مرجع آن مظهر همان اسمی است که مناسب با آن است؛ و رجوع هر یک از موجودات از عالم کثرت به غیب آن اسمی که مصدر و مبدأ آن است، عبارت از «صراط مستقیم» آن است؛ پس، از برای هر یک سیر و صراطی است مخصوص و مبدأ و مرجعی است مقدّر در حضرت علم طوعاً اَوکرهاً. و اختلاف مظاهر و صراطها به اختلاف ظاهر و حضرات اسماء است.(504)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 971
فتح باب ظهور اسما به وسیلۀ اعیان ثابته
اولین اسم طالبِ ظهور
ظهور سایر اعیان و لوازم اسما
تقدیر استعدادها و ظهور اعیان
إذا تمّ ظهور عالم الأسماء و الصفات و وقعت الکثرة الأسمائیّة، کم شئت، بظهور الفیض الأقدس فی کسوتها، فتحت أبواب صورالأسماء الإلهیّة، حضرة الأعیان الثابتة فی النشأة العلمیّة، و اللوازم الأسمائیّة فی الحضرة الواحدیّة ؛ فتعیّن کل صفة بصورة، و اقتضی کلّ اسم لازماً، حسب مقام ذاته، من اللطف و القهر و الجلال و الجمال و البساطة و الترکیب و الأوّلیـّة و الأخریّة و الظاهریّة و الباطنیّة.
مصباح
أوّل اسم اقتضی ذلک، هوالإسم «الله » الأعظم، ربّ العین الثابتة المحمّدیّة (ص)، حضرة الجامعة لحقائق الأسمائیّة؛ فظهرت بصورة العین الثابتة المحمّدیّة(ص) فی النشأة العلمیّة؛ فحصل الإرتباط؛ أی، ارتباط الظاهر و المظهر و الروح و القالب و البطون و الظهور. فالعین الثابت للإنسان الکامل أوّل ظهور فی نشأة الأعیان الثابتة و مفتاح مفاتیح سائر الخزائن الإلهیّة و الکنوز المختفیّة الربّانیّة بواسطة الحبّ الذاتی فی الحضرة الألوهیّة.
مصباح
ظهور سائر اللوازم الأسمائیّة فی الحضرة الأعیان بتوسّط العین الثابتة الإنسانیّة؛ کما أنّ ظهور أربابها فی الحضرة الأسمائیّة بتوسّط ربّها؛ أی، الإسم «الله » الأعظم. فلهذا العین أیضاً خلافة علی جمیع الأعیان، و لها النفوذ علی مراتبها و النزول فی مقاماتها. فهی الظاهرة فی صورها و السائرة فی حقائقها و النازلة فی منازلها. و ظهور الأعیان بتبع ظهورها، کلّ حسب مقامها بالمحیطیّة و المحاطیّة و الأوّلیّة و الأخریّة، حسب ما یعرفه أرباب الشهود و المعارف، و یعجز عن عدّها الکتب و الصحائف.
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 972
مصباح
هذه الحضرة هی حضرة القضاء الإلهی و القدَر الربوبی؛ و فیها یختصّ کلّ صاحب مقام بمقامه و یقدّر کلّ استعداد و قبول بواسطة الوجهة الخاصّة الّتی للفیض الأقدس مع حضرة الأعیان؛ فظهور الأعیان فی الحضرة العلمیّة تقدیر الظهور العینی فی النشأة الخارجیّة؛ و الظهور فی العین حسب حصول أوقاتها و شرائطها.(505)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 973
نحوه صدور اعیان ثابته و اعیان خارجیه
تجلیات عینیۀ حق
اعْلم انَّ الأعْیانَ الثّابتَة هیَ تعیّن التّجلّیات الأسْمائیّة فی الحَضْرَة الواحِدیّة فَالتّجلّی فی تِلکَ الحَضرة بالفیض الأقدَس و المتجلّی هُوَ الذّات المقدَّسة باعتبار التّعیّن الغیْبیّ الأحدَیّ مِنَ الأسْماء المْسَتأثرَة فِی الهُویَّةِ الغیْبیَّة العمائیّة بحَسَب بعْض الإعتبارات وَ المتجَلّی له هُوَ الأسْماءُ المُحیطَة اوَّلاً وَ المحاطة ثانیاً فی الحضْرة الواحِدیّة و الأعْیان تَعیّنات التّجلّی اَو الأسماء باعتباریْن فَالتّجلّی لِلأسْماءِ بالذّات وَ للأعْیان بالتّبع کما انَّ التّجلیّات العیْنیَّة بحَسَب الفیْض المقدّس کذلِکَ طابق النّعْل بالنّعل الاّ انَّ المتجلّی هیهُنا هُوَ الذّات بحَسَب المقام الألوهیّة وَ التّجلّی هُوَ الفیْض المقدّس وَ المتّجلّی له هُوَ الوُجوُدات الخاصَّة وَ المهیّات الّتی هِیَ الأعیان الخارجیَّة تعیّن التجلّیات اَو المتّجلّی له باِعتباریْن، والتّجلّی لِلهُویّات الوُجوُدیَّة بِالذّاتِ وَ للمَهیّات بالتّبع وَ لکَ انْ تقول ان کنْت مِنْ اصْحاب السِّرّ انّ التّجلّیات بِالفیْض المقدّس تجلّیات اسمائیّة وَ صفاتیّة بَل کلّها تجلّیات ذاتیَّة ما مِنْ دابّة الاّ هُوَ آخذٌ بناصیَتها انّ ربّی عَلی صراطٍ مُسْتقیم وَ لَکَ انْ تقوُلَ انّ مرائی التّجلّیات هیَ الأعیان الثّابتَة فی العِلم وَ العیْن کما هُوَ طریقة العُرفاءِ الشّامخین وَ امّا الأسماء وَ الصّفات فِی العلْم وَ العیْن فمذکة الهُویّات فِی التّجلّی بِالفیض الأقدَس وَ المقدّس فَصَدر الأمر مِنْ حَضْرة الذّاتِ باِلفیْض المقدّس وَ الأقدَس وَ اطاع الأعیان فوجدت «اِنّما امْره اذا اراد شیئاً انْ یقول له کنْ فیکوُن».(506)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 974
رأی قیصری درباره حصول اعیان ثابته و اعیان خارجیه
نظر امام: اعیان، تجلی دوم فیض اقدس
قال القیصری فی مقدّمات شرح فصوص الحکم:
الماهیّات هی الصور الکلیّة الأسمائیة المتعیّنة فی الحضرة العلمیّة، تعیناً أوّلیّاً. و تلک الصور فائضة عن الذات الإلهیّة بالفیض الأقدس و التجلّی الأوّل، بواسطة الحبّ الذاتی و طلب مفاتیح الغیب الّتی لا یعلمها إلاّ هو ظهورها و کمالها. فإنّ الفیض الإلهی ینقسم إلی الفیض «الأقدس» و «المقدّس». و بالأوّل یحصل الأعیان الثابتة و استعداداتها الأصلیّة فی العلم. و بالثانی یحصل تلک الأعیان فی الخارج مع لوازمها و توابعها. و إلیه أشار الشیخ بقوله: «والقابل لا یکون إلاّ من فیضه الأقدس.» إنتهی.
مصباح
قد عرفت فی المصابیح السالفة أنّ التجلّی الأوّل بالفیض الأقدس هوالظهور بالإسم «الله » الأعظم فی الحضرة الواحدیّة قبل أن یکون للأعیان عین و أثر.
و أمّا الأعیان الثابتة فتحصل بالتجلّی الثانی للفیض الأقدس؛ و هوالتجلّی بالألوهیّة فی الحضرة العلمیّة. و مفاتیح الغیب الّتی لا یعلمها إلاّ هو فی تلک المرتبة، هی الأسماء و الصفات الّتی هی حاصلة للحضرة «العندیّة».
فالفیض الأقدس لایتجلّی بلاتوسّط فی حضرة الأعیان؛ بل بتوسّط الإسم «الله »؛ و إن کان متّحداً معه، إلاّ أنّ الجهات لابدّ و أن تنظر؛ کما صحّ عن أولیاء الحکمة: لولا الحیثیّات لبطلت الحکمة.
و أمّا قول الشیخ: و القابل لایکون إلاّ من فیضه الأقدس. باعتبار أنّ الکلّ منه؛ لا أنّ الأعیان تحصل بتجلّیه الأولی. هذا؛ و إن کان لکلام هذا الشارح أیضاً وجه صحّة.(507)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 975
سخن جناب قمشه ای در باب تجلی عین ثابت انسان کامل
رأی حضرت امام در این باب
قال شیخ مشایخنا، آقا محمدرضا القمشه ای، قدّس سرّه، فی تعلیقته علی مقدّمات شرح فصوص الحکم ـ بعد قیاسه الأعیان الثابتة فی الأسماء الإلهیّة بالماهیّة والوجود، و أنّ الماهیّة کما تکون تعیّن الوجود و الأشیاء منسوبة إلیها، لا إلیه لأنّ الشی ء یفعل بتعیّنه، کذلک الأعیان تعیّن الأسماء، والعالم منسوب إلی العین الثابتة للإنسان الکامل ـ ما هذا کلامه الشریف:
نقد و تلخیص الأعیان الثابتة تعیّنات الأسماء الإلهیّة؛ و التعیّن عین المتعیّن فی العین، غیره فی العقل، کما أنّ الماهیّة عین الوجود فی الخارج و غیره فی العقل؛ فالأعیان الثابتة عین الأسماء الإلهیّة؛ والأسماء الإلهیّة و تجلیّات لإسم «الله » باعتبار، و أجزاؤه باعتبار آخر. فالأعیان الثابتة تجلیّات لإسم «الله » باعتبار، و أجزاؤه باعتبار.
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 976
فهی تجلیّات للحقیقة الإنسانیّة باعتبار، و أجزاؤها باعتبار، لأنّ الحقیقة الأنسانیّة عین ذلک الإسم الجامع لاتحاد التعیّن و المتعیّن. فالعین الثابتة الأحمدیّة الّتی هی الحقیقة الإنسانیّة، و هی الحقیقة المحمّدیّة(ص) هی المتجلّیة فی صورة الأسماء و الأعیان فی عالم الأسماء و الأعیان الثابتة. و «العالم» بمعنی ماسوی الله هو صور الأسماء و مظهرها. فهو صورة الحقیقة الإنسانیّة و مظهرها، لأنّا قلنا إنّ الأسماء و الأعیان تجلیّات تلک الحقیقة و باعتبار، و أجزاؤها باعتبار، و صورتها صورة تلک الحقیقة و مظهرها؛ فالحقیقة المحمّدیّة هی الّتی تجلّت فی صورة العالم؛ والعالم من الذرّة إلی الدرّة ظهورها و تجلّیها.
ثم قال قدّس سرّه العزیز:
فإن قلت: إذا کان اسم «الله » و العین الثابتة المحمّدیّة متّحدتین فی العین، فلِم أسند العالم إلی تلک العین، و لم یسند إلی ذلک الإسم؟ أقول: العین الثابتة تعیّن ذلک الإسم، و الشی ء یفعل بتعیّنه؛ فالمتجلّی فی الملک و الملکوت و الجبروت واللاهوت تلک الحقیقة بإذن الله و خلافته؛ والله هوالملک الحقّ المبین.
إنتهی کلامه، زید فی الروحانیین مقامه.
نور
قد عرفت، بما کشفنا الغطاء عن بصرک و صارالیوم حدیداً، أنّ ثبوت الأعیان الثابتة فی العلم الإلهی بوجه کثبوت الأنوار الناقصة فی النور التامّ و العقل التفصیلی فی العقل البسیط الإجمالی. و حیث لا حجاب فی الأعیان و الأسماء، کلّ ما نسب إلی العین الثابتة، نسبت إلی الذات المقدّسة و الأسماء و الصفات الإلهیّة. فالتجلّیات، مع کونها فی لباس الأسماء والصفات و کسوة الأعیان،
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 977
ذاتیة.
فالقیاس بالماهیّة و الوجود مع کونه مع الفارق لیس الأمر فی المقیس علیه علی ما أفاد، قدس سرّه، عند أرباب البصیرة و أصحاب الذوق و السلوک. فإنّ انتساب الآثار إلی الماهیّة، إمّا بنظر الوحدة فی الکثرة، و أنّ الوجود مع تنزّهه عن التعیّنات ظاهر فیها و هو الأشیاء کلّها و إمّا بنظر أصحاب الفلسفة الرسمیّة من کون العالم، أی الکلّیّات الطبیعیّة، موجوداً. لا المشرب العرفانی؛ فإنّه عند الأحرار خیال فی خیال.
و بالجملة، إنّ أراد بقوله: إنّ الشی ء یفعل بتعیّنه، أنّه لا یفعل ذاته بذاته بلا التعیّن الإسمی و الصفتی، أو فی کسوة الأعیان، فهو حقّ؛ کما عرفت تحقیقه. لکنّه لا یوجب نفی الإنتساب إلی المتعیّن؛ بل الفعل منسوب الی المتعیّن حقیقة لا التعیّن. و إن أراد أنّ التعیّن فاعل، فلا وجه صحیح له. و إن أراد أنّه آلة للمتعیّن، فمع کونه خلاف التحقیق لا یوجب نفی الإنتساب أیضاً.
والتحقیق الحقیق بالتصدیق ما عرفت فی طیّ الأنوار الإلهیّة أنّ الذات فی کسوة التعیّنات الأسمائیّة تتجلّی علی الأعیان الثابتة؛ و فی کسوتها تتجلّی علی الأعیان الخارجیة. ولکن لعدم الحجاب و صفاء المرآة کان التجلّی ذاتیاً، لا شریک له تعالی فی إلهیّته. و هذا أحد معانی الحدیث ـ منقول بمعناه واللفظ لیس کذلک ـ الوارد عن أهل بیت العصمة، سلام الله علیهم: أنّ التوحید الحقیقی بإیقاع الإسم علی المسمّی؛ و إلا فعبادة الإسم کفر، و عبادة الإسم و المسمّی شرک. صدق ولیّ الله .(508)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 978
نسبت عین ثابت انسان کامل به سایر اعیان
إعلم، أنّ النسبة بین العین الثابتة للإنسان الکامل و بین سائر الأعیان فی الحضرة الأعیان، کالنسبة بین الإسم «الله » الأعظم فی الحضرة الواحدیّة و سائر الأسماء فی کلتا جهتیه؛ أعنی جهة غیبه، المعبّر عنها ب«الفیض الأقدس»؛ وجهة ظهوره، المعبّر عنها ب«الإسم الله الأعظم» ،و مقام «الألوهیّة» و حضرة «الواحدیّة»، و «الجمع». فکما أنّه بجهة غیبه لایظهر فی مرآة و لا یتعیّن بتعیّن، و بجهة الأخری تظهر فی جمیع المراتب الأسمائیّة و ینعکس شعاع نوره فی مرائیها، و ظهور سائر الأسماء تبع ظهوره، کذلک العین الثابت للإنسان الکامل بجهته الجمعیّة الإجمالیّة المنتسبة إلی حضرة الجمعیّة لایظهر فی صورالأعیان. فهو بهذه الجهة غیب، و بجهته الأخری ظاهر فی صورالأعیان، فی کلّ بحسب استعداده و مقامه و صفاء مرآته و کدورته.(509)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 979
ظهور اسم الله بر عین ثابت انسان کامل
عدم ورود تکثر و غیریت به حضرت اعیان و اسما
عین الثابت للإنسان الکامل خلیفة الله الأعظم فی الظهور بمرتبة الجامعیّة، و إظهار الصور الأسمائیّة فی النشأة العلمیّة؛ فإنّ الإسم الأعظم لاستجماعه الجلال و الجمال و الظهور و البطون لایمکن أن یتجلّی بمقامه الجمعی لعین من الأعیان، لضیق المرآة و کدورتها وسعة وجه المرئی و صفائها؛ فلابدّ من مرآة تناسب وجه المرئی و یمکن أن ینعکس نوره فیها حتی یظهر عالم القضاء الإلهی. و لولا العین الثابت الإنسانی، لما یظهر عین من الأعیان الثابتة؛ و لولا ظهور، لما ظهر عین من الأعیان الخارجیّة و لا ینفتح أبواب الرحمة الإلهیّه. فبالعین الثابتة الإنسانیّة اتّصل الأوّل بالآخر، و ارتبط الآخر بالأوّل؛ فهی مع کلّ الأعیان، معیّة قیّومیّة.
إیّاک، ثّم إیّاک، و الله حفیظک فی أولیک و أخراک، أن تتّبع ما تشابه من کلمات العرفاء السالکین و بیانات الأولیاء الکاملین، فتظنّ أنّ فی الحضرة الأعیان و الأسماء تکثّراً؛ أو تغیّراً؛ أو تمیّزاً، أو مرآة و مرئیّاً؛ أو وجود شی ء من الأشیاء؛ أو حصول حقیقة من الحقائق؛ أو خبراً من عین من الأعیان؛ أو أثراً من اسم من الأسماء علی النحو الّذی فی الممکن؛ تعالی الله عن ذلک علوّاً کبیراً. فإنّ اتّباع المتشابهات من کلماتهم من غیر التجسّس لمغزی مرامهم و التفتیش البالغ لحقیقة مقاصدهم عند ولیّ مرشد یرشدک إلیها یوجب الخروج عن طور التوحید الّذی هو قرّة أعین أهل المعرفة و الأولیاء، و الإلحاد بأسماءالله الّتی هی کعبة قلوب السالکین و العرفاء.(510)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 980
تناسب ظهور اعیان خارجی با اقتضای اسمای الهی
أنّ ظهور الأعیان الخارجیّة إنّما یکون حسب اقتضاء الأسماء الإلهیّة، علی نظام ما فی العلم الربوبی و حضرة الأعیان الثابتة، فلکلّ حقیقة من حقائق الأسماء الإلهیّة رقیقة، تکون مظهرها فی العالم الغیبی، و حکم الظاهر و المظهر سواء فی السنّة الإلهیّة، فما هو مظهر «الرّحمن» تکون الرحمة فیه غالبة، و یکون محیطاً علی سائر المظاهر اللطفیّة و الجمالیّة، و حاکماً علیها. و ما کان مظهر «المالک» و «الواحد» کذلک بالنسبة إلی المظاهر القهریّة.(511)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 981
نقد نظر قیصری در باب میزان بهره مندی اعیان ثابته از وجود
«تَتْمیمٌ: الأعْیان مِنْ حیْث تعیّناتهَا العَدَمیّة و امْتیازها مِنَ الوُجوُد المطلق راجِعَةِ اِلی العَدَم».
قوله: تتمیم، اَقُول هذا التّتمیم مُخالِفٌ لِذوْق اصْحاب المعْرِفَةِ وَ منافٍ لِکلماتِهم بَل هوَ معنی مبْتذل مخالِف لِلتّوحیدِ فَهل تری انّ مرادهمْ الأعیان الثّابتَة ما شمّتْ رائحة الوُجُود ازلاً و ابداً و انّ العالم غیْب ما ظهر قطّ وَالله ظاهِر ما غابَ قطّ ما ذکرهُ هذا الفاضِل اَو لِکَلامِ اَمیر المؤمنین، عَلیْه السَّلام، مَع کمال لِطافتهِ هذا التّوْجیه الرّکیک بل مقصُودهم کسْر الأصْنام وَ محْو الأوْهام وَ ترک الغیْر و رَفض الشّرْک مُطلقاً.(512)
* * *
آینه تجلیات در عین تجلیات
«و یجُوز انْ یکونَ تلکَ الأعیان الأعیان الخارجیّة لذلِک قال و انْ شِئت قلتَ انْ یری عینَه اَی عین الحقّ فانّ جمیعَ الحقائِق الأسْمائیّة فی الحضْرة الأحَدیّة عین الذّات...».
قوله: وَ یجُوز انْ یکونَ تلک الأعیان، لایجُوز انْ یکون المراد بالأعْیانِ» الأعیان الخارجیّة وَ لاَ الأعیان الثّابتةِ فانَّ غایة الخلقة وَ التّجلّی لاتکوُن غیر الذّات وَ الأسماء، و ایضاً الأعیان هی المرآة للتّجلیّات لاعینها و هذا موافق للْحَدیث القدْسیّ: کنتُ کنزاً مخفیّاً فَاحبَبتُ انْ اعْرَف اَی احْبَبْتُ اَنْ اعرف ذاتی بمقام الکنزیّة الّتی هی
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 982
مقام الواحِدیّةَ الّتی فیها الْکثرة الأسمائیّة المختفیة فخلقت الخلق لکی اتجلّی منَ الحضْرةِ الأسْمائیّة الیَ الأعیان الخلقیّة وَ اعَرف نَفسی فی المرائی التّفْصیلیّة.(513)
* * *
بیان ترتیب ظهور اعیان ثابته و حقایق خارجیه
ضرورت تأمل در فهم حقایق عرفانی
و بالحری أن نذکر مالخّصه الشیخ العارف الکامل، قاضی سعید الشریف القمی، رضی الله عنه، ممّا فصّله بعض أهل المعرفة. قال فی البوارق الملکوتیة:
قال: إنّ الحقائق الخارجیة فی حال غیبتها تحت أستار الأسماء الّتی وسائط مشهودها. سألت تلک الأسماء سؤال افتقار و قالت: إنّ العدم قد أعمانا عن إدراک بعضنا بعضاً، و عن معرفة ما یجب لکم من الحقّ علینا. فلو أنّکم أظهرتم أعیاننا، لکنتم أنعمتم علینا، و أمکن لنا أن نقوم بحقوقکم. و لکانت سلطنتکم متحققّة؛ و الیوم أنتم سلاطین علینا بالقوّة، من دون جنود و لاعدّة. فهذا الّذی نطلبه منکم أکثر نفعاً لکم ممّا فی حقّنا.
فلمّا سمعت الأسماء الإلهیّة مقالة الحقائق الغیبیّة، نظرت فی ذوات أنفسها، و صدقت الممکنات؛ و طلبت ظهور أحکامها حتّی
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 983
یتمیّز أعیانها بآثارها. فإنّ «الخلاّق» و «المدبّر» و غیرهما نظروا فی ذواتهم، فلم یروا خلاّقاً و لا مدبّراً، و لا غیر ذلک. فجاءت تلک الأسماء إلی حضرة الإسم «البارئ»، فقالوا له: عسی أن توجد أنت هذه الأحکام الّتی اقتضت حقائقها. فقال «البارئ»: ذلک راجع إلی الإسم «القادر»؛ فإنّی تحت حیطته؛ فالتجأوا إلیه. فقال «القادر»: أنا تحت حکم «المرید»؛ فلا أوجد عیناً منکم إلاّ باختصاص؛ و لیس ذلک إلاّ بتخصّصه و أن یأتیه أمر من ربّه، فحینئذ أتعلّق أنا بالإیجاد. ففزعوا إلی «المرید»، و ذکروا له مقالة «القادر». فقال «المرید»: صدق «القادر»؛ ولکنّی أنظر إلی أنّه هل سبق العلم من الإسم «العلیم» بظهور آثار کم، فأخصّص أنا ماشاءالله من أحکامکم؛ فإنّی تحت حکمه. فصاروا إلی الإسم «العلیم». فقال «العالم»: قد سبق العلم بإیجادکم، و لکنّ الأدب أولی ؛ و لیس الأمر هنا بمحض الإفتقار، بل لابدّ من الإذن مرّة بعد أخری. و إنّ لنا کلّنا حضرة مهیمنة علینا. و هی الإسم «الله ».
فاجتمعت الأسماء إلی الحضرة الإلهیّة ، فذکروا له قصّتهم، و أظهروا له ما اقتضت حقائقهم. فقال: حقّاً أقول أنا اسم جامع لحقائقکم، مشتمل علی مراتبکم، و إنّی دلیل علی ذات المقدّسة و حضرة الأحدیّة. فمکانکم أنتم و رفقائکم حتّی أعرض علیه مقاصدکم.
فقال: یا من هو، یا من لاهو إلاّ هو، قد اختصم الملأ الأعلی و قالت الأعیان هکذا. فنودی من سرّه أن: أخرج علیهم، و قل لکلّ واحد من الأسماء ما یتعلّق بما یقتضیه حقائقها. فخرج الإسم «الله »، و معه الإسم «المتکلّم» یترجم عنه الممکنات و الأسماء الإلهیّة، و ذکر لهم ما أمره المسمّی. فتعلّق «العالم» بظهور الممکن الأوّل، و
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 984
«القادر» بظهور الممکن الثانی، و «المرید» بسائر الأعیان. فظهرت الأدبار و الأکوان.
و أدّی الأمر إلی المنازعة و المخالفة؛ کما هو مقتضی الأسماء الجمالیّة و الجلالیّة. فقالت الأعیان: إنّا نخاف أن یفسد نظامنا، أو یطغی بعضنا علی بعضنا، و نلحق بالعدم الّذی کنّافیه. فالتجأوا، تارة أخری، إلی الأسماء بتعلیم الأسم «العلیم» و «المدبّر»، و قالوا: أیّها الأسماء التی لکم السلطنة علینا، إن کان أمرکم علی میزان معلوم و حدّ مرسوم بأن یکون فیکم إمام یخفضنا و یخفض تأثیراتکم فینا، لکان أصلح لنا و لکم. فسمعوا ذلک و التجأوا إلی الإسم «المدبّر». فدخل «المدبّر» إلی المسمّی، و خرج بأمر الحقّ إلی الإسم «الربّ» فقال له: صدر الأمر بأن تفعل أنت ما یقتضیه المصلحة فی بقاء الممکنات. فقال: سمعاً و طاعة. و أخذ و زیرین یعینانه علی مصالحه. و هما «المدبّر» و «المفصّل». قال الله تعالی: «یُدَبِّرُ الأمرَ و یُفَصِّلُ الآیاتِ لَعَلَّکُم بِلِقآء رَبِّکُم تُوقِنونَ.» أی، ربّکم الّذی هو الإمام. فانظر ما أحکم کلام الله و أتقن صنع الله . إنتهی.
و میض
ولعلّک بتوفیق الله و حسن تأییده بعد الإحاطة بما فی هذه الرسالة، الّتی لا أظنّک أن سمعت به فی غیرتلک المقالة، یمکنک فهم ما أرمزه ذلک العارف و تأویل ما أجمل ذلک المکاشف.
و إیّاک، ثمّ إیّاک، و الله حفیظک فی أولیک و أخریک، أن تحمل أمثاله علی ظاهرها، من غیر الغور الکامل إلی غامرها. و لاتأخذ بیدک الطعن علیهم، من غیر فهم مقصدهم؛ کما هودأب بعض المنتسبین إلی العلم. فإنّهم جعلوا میزان عدم صحة المطالب عدم
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 985
اطّلاعهم علیها أوعدم فهمهم إیّاها! فتراهم یتّهمون هؤلاء العظماء بکلّ التهمة، و یغتابون هذه المکاشفین کلّ الغیبة، مع أنّها أشدّ من الزِنیَة، تعصّباً منهم، تعصّب الجاهلیّة. أعاذنا الله من شرّالشّیطان الّذی هو قاطع عن طریق الرحمن.
و میض
و اعلم، أنّ ما تلونا علیک و رفعنا الحجاب عن سرّه لدیک، بالنظر إلی إرجاع المسبّبات إلی أسبابها و انعطاف أمر المربوبات إلی أربابها. و هو کما قال الشیخ العارف، خواجه عبدالله الأنصاری: همه از آخر کار می ترسند و من از اوّل. و أشار إلیه المولوی فی المثنوی: «دیده می خواهم سبب سوراخ کن».
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 986
و بالجملة، هذا علی مذاق العارف المکاشف الّذی یتذکّر العهد الأزل و القضاء الأوّل؛ و إلاّ فبالنظر إلی ترتیب ظهور الحقائق الإلهیّة فی الهیاکل المقدّسة الطیّبة من الأنبیاء(ص) و الأولیاء(ع)، فطور آخر من الکلام، لکشف النقاب عن وجه المرام. فاستمع لما یتلی علیک من الأسرار، إن کنت من الأحرار.(514)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 987
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 988
صادر اول: تجلیات اسم الله
عالم، ظهور اسم اعظم و مظهر مشیت مطلقه
تمام دار تحقق، از غایة القصوای عقول مهیمۀ قادسه تا منتهی النهایۀ صف نعال عالم هیولی و طبیعت، ظهور حضرت اسم الله اعظم است و مظهر تجلی مشیت مطلقه است که امّ اسمای فعلیه است؛ چنانچه گفته اند: ظَهَرَ الْوُجُودُ ببِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحیم.(515)
* * *
اول مستفیض از فیض اقدس
أوّل ما یستفیض من حضرة الفیض الأقدس و الخلیفة الکبری
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 989
حضرة الإسم الأعظم، أی الاسم «الله » بحسب مقام تعیّنه، باستجماع جمیع الأسماء و الصفات و ظهوره فی جمیع المظاهر و الآیات. فإنّ التعیّن الأوّل للحقیقة اللامتعیّنة هو کلّ التعیّنات و الظهورات. و لا یرتبط واحد من الأسماء و الصفات بهذا الفیض الأقدس إلاّ بتوسّط الإسم الأعظم علی الترتیب المنسَّق: کلّ حسب مقامه الخاصّ به.(516)
* * *
انحصار جمیع تجلیات در تجلی به اسم اعظم
لاتَجلّی ازلاً وَ ابَداً اِلاّ التّجلّی باِلإسْم الأعْظم وَ هُوَ المُحیط المطْلق الأزلی الأبدیّ... وَ سائر الأسْماءِ رَشحات الإسْم الأعْظم وَ تجلّیاته الجمالیَّة وَ الجَلالیّة.(517)
* * *
مبدأ ظهور همه موجودات
«ظَهَرَ الوُجُودُ، ببِسْمِ الله ِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ». یعنی هرچه پیدا بشود با اسم الله پیدا می شود. این اسم مبدأ ظهور همۀ موجودات است و این اسم عبارت از همان است، ـ شاید همان باشد ـ که در روایتی هست که خَلَقَ الله ُ الْمَشیئَةَ بِنَفْسِها ثُمَّ خَلَقَ الأَشیاءَ بِالْمَشیئَةِ.
مشیت را که عبارت از همان ظهور اول باشد، بنفسه خلق کرده
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 990
است، یعنی بی واسطه است؛ همۀ چیزهای دیگر به مشیت واقع شده است.(518)
* * *
باطن الوهیت و اسم الله
«وَ امَّا الإسْمُ الله فقیل اسْم لمرتَبة الأ لوُهیَّة وَ الظّاهِر انّه اسْم الوُجُود وَ التّجلّی باعْتبار تلک المرتبة الجامِعَة».
قوله: وَ امَّا الإسْم الله الخ، بل التّحقیق انّ الإسْم الله اسْم لأحَدیَّة الجمْعیَّة الأسْمائیَّة باعْتبار وجْهَة الظّهورُ فی عالم الأسْماءِ وَالصِّفات وَ صُورته العیْن الثّابتَة لِلإنسانِ الکامِل کما انَّ مقام الألوُهیَّة مَقام ظهورُ الإسْم الله فِی الأعْیان الکونیَّة وَ المظاهِر الخلقیّة باعْتبار اَحدیَّة الجمْع کما انَّ مَرتَبة تدلی الأ لوُهیَّة وَ مرتبة جَمْع جمْعه هُو الفیض المقدّس الّذی هُو باطِن الأ لوُهیَّة کما انّ باطِن الإسْم الله وَ مقام غیبه هُوَ الفیض المقدّس فمقام الألوهیَّة باطنها و ظاهِرها مظهر الإسْم الله بباطنه و ظاهِره.(519)
* * *
تفاوت نحوۀ تجلی به اسم الله بر وجودات مختلف
کان التجلی ببعض الأسماء مقدّماً علی بعض. فکل اسم محیط، وقع
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 991
التجلی ابتداءً له وفی حجابه للإِسم المحاط. فاسم «الله » و«الرحمن» لاحاطتهما یکون التجلی لسائر الأسماء بتوسطهما؛ وهذا من اسرار سبق الرحمةِ الغضب. ویکون التجلی باسم الله للأسماء الأخر أولاً، وبتوسطها للاعیان الثابتة من کل حقیقة ثانیاً ـ إلا العین الثابت للانسان الکامل، فإن التجلی وقع له ابتداءً بلا توسط شیء ـ وللاعیان الخارجیة ثالثاً.
وفی التجلی العینی ایضاً کان التجلی للانسان الکامل باسم الله بلا واسطة صفة من الصفات او اسم من الأسماء، ولسائر الموجودات بتوسط الأسماء. وهذا من اسرار امر الله بسجود الملائکة لآدم، علیه السلام؛ وان جهل بحقیقة هذا الشیطانُ اللعین، لقصوره. ولولا تجلی الله باسمه المحیط لآدم، علیه السلام، لما یتمکن من تعلم الأسماء کلها. ولو کان الشیطان مربوب اسم الله لما وقع الخطاب علی سجدته؛ ولما قصر عن روحانیة آدم، علیه السلام. وکون آدم مظهر اسم الله الأعظم اقتضی خلافته عن الله فی العالمین.(520)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 992
اسم جامع، ظهور اول
اوّل ما ظهَر فِی الوجُود هُوَ الأْم الجامِع لِجَمیع انواعِ الرّبُوبیّات بمظهره الجامِع الَّذی هُوَ الأسانُ الْکامِل.(521)
* * *
نخستین مظهر اسم اعظم
أوّل ما ظهر من مظاهر الإسم الأعظم مقام الرحمانیّة و الرحیمیّة الذاتیتین. و هما من الأسماء الجمالیّة الشاملة علی کلّ الأسماء؛ و لهذا سبقت رحمته غضبه. و بعد هما الأسماء الأخر من الأسماء الجلالیّة علی حسب مقاماتها.(522)
* * *
کعبه تجلیگاه اسم اعظم
[کعبه] که امّ القری است و مرکز بسط ارض است: وَ الْارْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحیها. و یَدُالله و بِحِیالِ الله و بِحیالِ بَیْتِ الْمَعْمُور است که سرّ قلب و در سماء رابعه است. پس، کعبۀ امّ القری سرّ آن بیت المعمور است که سرّ قلب است و سرِّسرِّ آن، یدالله ؛ و سرِّ مُستسرِّ آن، اسم الله الاعظم است.(523)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 993
عقل اول
هویت عقل
وجود منبسط، صادر اول
هل بلغک اختلاف ظاهر کلمات الحکماء المتألّهین و الفلاسفة الأقدمین، کمفید الصناعة و معلّمها، و من یتلوه من المحقّقین مع کلمات العرفاء الشامخین و المشایخ العارفین فی کیفیّة الصدور و تعیین أوّل ما صدر من المبدأ الأوّل؟ قال فی «المیمر» العاشر من أثولوجیا:
فإنّ قال قائل: کیف یمکن أن تکون الأشیاء من الواحد المبسوط الّذی لیس فیه ثنویّة و لا کثرة بجهة من الجهات؟ قلنا: لأنّه واحد محض مبسوط، لیس فیه شی ء من الأشیاء؛ فلمّا کان واحداً محضاً، انبجست منه الأشیاء کلّها. و ذلک أنّه لمّا لم یکن له هویّة، انبجست منه الهویّة. و أقول و اختصر القول: إنّه لمّا لم یکن شیئاً من الأشیاء، رأیت الأشیاء کلّها منه، غیر أنّه و إن کانت الأشیاء کلّها إنّما انبجست منه؛ فإنّ الهویّة الأولی، أعنی بهاهویّه العقل، هی الّتی انبجست منه أوّلاً بلا وسط. ثمّ انبجست منه جمیع هویّات الأشیاء الّتی فی العالم الأعلی و العالم الأسفل بتوسّط هویّة العقل و العالم العقلی.
إنتهی کلامه.
ثمّ شرع فی البرهان علی مطلبه. و لیس لنا الحاجة إلیه. و إلیه یرجع کلام سائر المحقّقین کرئیس فلاسفة الإسلام فی الشفاء و غیره من مسفوراته، و الشیخ المقتول، و غیر هما من أساطین الحکمة و أئمّة الفلسفة.
و قال الطائفة الثانیة، إنّ أوّل ما صدر منه تعالی و ظهر عن حضرة الجمع، هو الوجود العالم المنبسط علی هیاکل الموجودات
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 994
المشار إلیه بقوله تعالی: و «مَا أَمرُنَا إلاّ واحدَةٌ.» و «أَینَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجهُ الله .»
قال الشیخ صدرالدین القونوی، خلیفة الشیخ الکبیر، محیی الدین فی نصوصه:
و الحقّ سبحانه من حیث وحدة وجوده لم یصدرعنه إلا واحد، لا ستحالة إظهار الواحد و إیجاده من حیث کونه واحداً ما هو أکثر من واحد. لکن ذلک الواحد عندنا ما هو الوجود العام المفاض علی أعیان المکوّنات و ما وجد منها و مالم یوجد ممّا سبق العلم بوجوده. و هذا الوجود مشترک بین القلم الأعلی الّذی هو أوّل موجود، المسمّی أیضاً بالعقل الأوّل و بین سائر الموجودات لیس کما یذکره أهل النظر من الفلاسفة.
انتهی کلامه.
و قال بمثل المقالة فی مفتاح الغیب و الوجود.
و قال کمال الدین عبدالرّزاق القاسانی فی اصطلاحاته:
التجلّی الشهودی هو ظهور الوجود، المسمّی باسم «النور». و هو ظهور الحقّ بصور أسمائه فی الأکوان الّتی هی مظاهرها. و ذلک الظهور هو نفس الرحمان الّذی یوجد به الکل. انتهی.
مطلع
قد حان حین أداء ما فرض علینا بحکم الجامعة العلمیّة و العرفانیّة و الأخوّة الإیمانیّة بإلقاء الحجاب عن وجه مطلوبهم بحیث یرتفع الخلاف من البین ویقع إصلاح ذات البین. فإنّ طور
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 995
العرفاء و إن کان طوراً وراء العقل، إلا أنّه لا یخالف العقل الصریح و البرهان الفصیح، حاشا المشاهدات الذوقیّة أن تخالف البرهان؛ و البراهین العقلیّة أن تقام علی خلاف شهود أصحاب العرفان.
فنقول: إعلم، أیّها الأخ الأعزّ، أنّ الحکماء الشامخین و الفلاسفة المعظّمین لمّا؛ کان نظر هم إلی الکثرة و حفظ مراتب الوجود من عوالم الغیب و الشهود و ترتیب الأسباب و المسببات و العوالم الصاعدات و النازلات، لا جرم یحقّ لهم أن یقولوا بصدور العقل المجرد أوّلاً؛ ثّم النفس. إلی أخیرة مراتب الکثرات. فإنّ مقام المشیئة المطلقة لا کثرة فیه؛ و إنّما هی تتحقّق فی المرتبة التالیة منه، و هی تعیّناته. فالمشیئة لاندکاکها فی الذات الأحدیّة و استهلاکها فی الکبریاء السرمدیّة، لم یکن لها حکم حتّی یقال فی حقّها إنّها صادرة أو غیر صادرة.
ایضاح مقصود فلاسفه از سوی حضرت امام
صدور یا تجلی و ظهور
حقیقت ظهور حق از منظر شهود کثرت و وحدت
و أمّا العرفاء الشامخون و الأولیاء المهاجرون لمّا کان نظر هم إلی الوحدة و عدم شهود الکثرة، لم ینظروا إلی تعیّنات العوالم، ملکها أو ملکوتها، ناسوتها أو جبروتها. ویروا أنّ تعیّنات الوجود المطلق، المعبّر عنها ب «الماهیات» و «العوالم» أیّة عوالم کانت، إعتبار و خیال، و لذا قیل: العالم عند الأحرار خیال فی خیال. و قال الشیخ الکبیر محیی الدین: العالم غیب ما ظهر قطّ؛ و الحقّ ظاهر ما غاب قطّ إنتهی. فما کان فی دار التحقّق و الوجود و محفل الغیب و الشهود إلا الحقّ، ظاهراً و باطناً، أوّلاً و آخراً. و ماوراءه من تلبیسات الوهم و اختراعات الخیال.
مطلع
بل ترجع و نقول: إنّ کلام المحقّق القونوی أیضاً لیس عند العرفاء الکاملین بشی ء؛ بل ما توهّم أنّه من کلمات الأولیاء
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 996
الشامخین، عندهم فاسد و فی سوق أهل المعرفة کاسد. فإنّ الصدور لابّد من مصدر و صادر، و یتقوّم بالغیریّة و السوائیّة. و هی مخالفة لطریقة أصحاب العرفان و غیر مناسبة لذوق أرباب الإیقان. و لذا تراهم یعبّرون عن ذلک، حیث یعّبرون ب «الظهور» و «التجلّی». أمِن وراء الحقّ شی ء حتّی ینسب الصدور إلیه؟ بل «هو الاوّلُ و الآخِرُ و الظاهِرُ و الباطِنُ.» قال مولانا، أبو عبدالله الحسین، علیه الصلاة و السلام، فی دعاء «عرفة»: ألِغَیرِکَ مِنَ الظهُورِ ما لَیسَ لَکَ؟ صدق ولیّ الله ، و روحی له الفداء. فالعالم بجهة السوائیّة ما ظهر قطّ؛ و الکلّی الطبیعی غیر موجود فی نظر أهل الحقّ؛ و بغیرها، هو اسمه «الظاهر».
مطلع
هذا حکم من غلب علیه سلطان الوحدة، و تجلّی الحقّ بالقهر علی جبل إنّیّته و جعله دکّاً دکّاً؛ و ظهر علیه بالوحدة التامّة و المالکیّة العظمی؛ کما یتجلّی بذلک عند القیامة الکبری. و أمّا الّذی یشاهد الکثرة بلا احتجاب عن الوحدة، و یری الوحدة بلا غفلة عن الکثرة، یعطی کلّ ذی حقّ حقّه؛ فهو مظهر «الحکم العدل» الّذی لا یتجاوز عن الحدّ و لیس بظلاّم للعبد، فحکم تاره بأنّ الکثرة متحقّقة و تارة بأنّ الکثرة هی ظهور الوحدة. کما نقل عن المتحقّق بالبرزخیّه الکبری و الفقیر الکلّ علی المولی و المرتقی ب «قاب قوسین أو أدنی». المصطفی المرتضی المجتبی، بلسان أحد الأئمّة: لنا مع الله حالات هو هو، و نحن نحن، و هو نحن، و نحن هو.
و کلمات أهل المعرفة، خصوصاً الشیخ الکبیر، محیی الدین، مشحونة بأمثال ذلک؛ مثل قوله: الحقّ خلق، و الخلقَ حقّ؛ و الحقّ
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 997
حقّ، و الخلق خلق. و قال فی فصوصه:
و من عرف ما قرّرناه فی الأعداد و أنّ نفیها عین ثبتها، علم أنّ الحق المنزّه هو الخلق المشبّه، و إن کان قد تمیّز الخلق من الخالق. فالأمر الخالق، المخلوق؛ و الأمر المخلوق، الخالق.
إلی أن قال:
فالحقّ خلق بهذا الوجه فاعتبروا
و لیس خلقاً بذاک الوجه فادّکروا
من یدر ما قلتُ لم تخذل بصیرته
و لیس یدریه إلا من له البصر
جمّع و فرّق فإنّ العین واحدة
و هی الکثیرة لا تبقی و لا تذر.(524)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 998
اینک موجودات عالم را تحت نظر قرار داده تا ببینیم کدام یک قابلیت دارد که صادر اول باشد.
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 999
بررسی موجودات و تعیین صادر اول
صادر اول، صرف الفعلیه و بسیط الهویه
موجودات ممکنه، یا جوهر و یا عرض می باشند. جوهر به خلاف عرض در وجود مستقل است و آن یا فعلیت تمام و یا قوۀ محض و یا مجتمع از فعلیت و قوه است. فعلیتِ حالّ در قوه در قسم اخیر، صورت جسمیه است که با همۀ صور که به ترتیب عبارتند از: صورت عنصریه و صورت معدنیه و صورت نباتیه و صورت حیوانیه و صورت انسانیه، مرکب می باشد.
صورت نباتیه و صورت حیوانیه و صورت انسانیه را ـ در کتاب نفس ـ از نفوس که تعلق به بدن دارند، می شمارند؛ چون اشیاء عالم از این اقسام بیرون نیستند.
اکنون باید دید که کدام یک از آنها صادر اول است.
اگر عرض صادر اول باشد باید اول جوهر صادر شود و این خلاف فرض است و یا لازم می آید با اینکه رتبۀ جوهر مقدم است، عرض که در رتبۀ متأخر قرار دارد، آن را ایجاد کند و این محال است. علاوه بر این: عرض قابل اینکه صادر اول باشد، نیست.
اگر هیولی که قوۀ محض است صادر اول باشد، تلازمی که بین هیولی و صورت در طبیعیات ثابت شده، باطل می شود. علاوه بر اینکه هیولایی که قوۀ محض است چطور می تواند مستقل باشد.
اگر صورت صادر اول باشد، تلازم بین صورت و هیولی نیز باطل می شود، با اینکه تلازم بین آن دو برهانی است.
اگر نفس صادر اول باشد، لازم می آید بدن که متعلق اوست قبل از او باشد و یا اینکه نفس متعلق خود را ایجاد کند، در صورتی که فعل نفس به واسطۀ متعلق است.
اگر صادر اول جسم باشد، چون جسم مرکب است خلاف برهان و قاعدۀ الواحد لازم می آید.
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1000
پس باید صادر اول یک موجود صرف الفعلیه و بسیط الهویه باشد و انتخاب نام آن هم به اختیار شماست آن را به نور یا روحانیت محمدیه صلی الله علیه و آله وسلم یا عقل اول یا قلم و یا هرچه دلت می خواهد، نامگذاری کن.
اما دلیل نقلی بر اینکه صادر اول عقل است مانند قول پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم است که: «أوّل ما خلق الله العقل» و مانند قول حضرت امیر علیه السلام است حین سُئل عن العالم العلوی: «صور عاریة عن الموادّ خالیة عن القوّة والاستعداد تجلّی لها فأشرقت و طالعها فتلألأت ألقی فی هویتها مثاله و أظهر عنها أفعاله...» گرچه ظاهر عبارات این حدیث غیر از آن است.(525)
* * *
اختلاف فلاسفه و عرفا در صادر اول
صادر اول (وجود سعی بسیط)
چشمِ محاط ناچار از دیدن ماهیت است
بین فلاسفه و عرفا خلاف است در اینکه فلاسفه صادر اول را دارای ماهیت و محدودیت دانسته و غیر حق را صاحب حد می دانند ولیکن عرفا قائل شده اند به اینکه وجود بما انّه وجود، غیر محدود و صرف الوجود است و صدور وجودی محدود و صاحب ماهیت از او محال است.
فلاسفه می گویند: از مبدأ اعلی و وجود صرف بما انّه وجود، عقل اول به نحو اطلاق و عدم تحدّد صادر نگردیده است و صادر اول به صرافت و بساطت صرف الوجود ابسط نیست، بلکه مقید به ماهیت و حد است و هکذا صادر ثانی و عقل دوم تا آنجا که مراتب عقول و نفوس تمام شده و عالم طبیعت شروع شده و بالاخره تا
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1001
هیولای اُولی، وجودی محدود از وجود محدود و دارای ماهیت صادر شده است و به این نحو برای اشیاء طولیت قائل شده که یکی در طول دیگری واقع شده و همه، موجودِ محدود و صاحب ماهیت می باشند.
عرفا می گویند: صدور موجود محدود از موجود غیر محدود، محال است، به این ملاک که خود فلاسفه در مقام سبر و تقسیم موجودات و اشیاء ممکنه گفته اند: موجودات یا قائم به ذات بوده و یا در قیام خود محتاج به غیر می باشند و آنکه احتیاج به غیر دارد یا حالّ در غیر است و غیر از او مستغنی است، ویا حالّ در غیر است وغیر از او مستغنی نیست؛ آنکه محل از او مستغنی است عرض می باشد، و آنکه محل از او مستغنی نیست صورت است و محل ماده و هیولی است و مجموع مرکب از حالّ و محل جسم است، و آنکه در قیام به چیزی احتیاج ندارد یا مادی است و یا مادی نیست، و آنچه مادی نیست یا مقارن ماده و طبیعت و لواحق ماده است و یا مقارن ماده نیست، آنچه مادی نیست و مقارن ماده و طبیعت است نفس است و آنچه مقارن ماده و طبیعت نیست مجرد می باشد.
سپس فلاسفه می گویند: اعراض نمی توانند از حق بسیط و مبدأ اعلی صادر شوند؛ زیرا عرض موضوع لازم داشته و نخست باید موضوع محقق شود تا عرض موجود گردد، و موضوع و جسم هم نمی تواند صادر اول باشد چون جسم مرکب است و مرکب، من حیث انّه مرکب نمی تواند از بسیط واحد من جمیع الجهات صادر شود.
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1002
و اما ماده و هیولی هم نمی تواند صادر اول باشد؛ چون قیام او به صورت است و مادامی که صورت نباشد ماده نمی تواند موجود باشد و صدور آن، بدون صدور صورت محال است.
و همچنین صورت متقوم به ماده است و لذا صورت بدون ماده هم نمی تواند صادر اول باشد. هذا کله در موجودات طبیعی و مادی.
و اما چیزی که مادی نیست اگر مقارن ماده و لواحق ماده باشد نیز نمی تواند صادر اول باشد؛ زیرا وجود مقارن با ماده است، بنابراین صادر اول باید مجرد باشد و آن عبارت از عقل اول است.
اشکال عرفا بر فلاسفه این است که به همان بیانی که اشیاء دیگر نمی توانند صادر اول باشند، بنابر عقیدۀ فلاسفه، عقل اول هم نمی تواند صادر اول باشد؛ چون محدود و صاحب ماهیت است ولذا قابلیت و لیاقت ندارد از آنچه که خود تعین و محدودیت ندارد، صادر گردد.
یعنی چطور می شود چیز متعین و محدود بما انّه محدود از صرف الوجود غیر متعین که در صراحت کمال غیر محدودیت است صادر گردد؟
بنابراین نمی توان حدود و ماهیات را به بیان آورد و ماهیات و حدود غیر از شوائب و اوهام چیزی نیست و اصلاً تعین و حد در نظام وجود غیر قابل تصدیق بوده و وجود ماهیات به کلی باطل می باشد؛ چنانکه فلاسفه در اول ورود در مباحث کتاب خود می نویسند: ماهیات موجودات بالعرض بوده و نسبت وجود را به
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1003
آنها بالعرض می دانند؛ زیرا متعلم در اول ورود با امتلاء قلب از تحقق ماهیات و با شیطنت و هم هرچه می بیند، تعینات و کثرات و انسان و حیوان و نبات و ... را می بیند، لذا به چنین شخصی که چشم و گوش و دلش پُر از اباطیل است، نمی توان گفت ماهیات موجود نیستند.
بنابراین: ایشان برای ارفاق به حال متعلمین، اول بالعرض بر ماهیات اطلاق وجود نموده و در اواسط یا اواخر کتابشان که متعلمین یک قدم از دایرۀ تقلید بیرون آمده و قشور اوهام از راه تربیت علمی زایل شد، آن گاه می گویند: «الماهیة من حیث هی لیست الاّ هی» یعنی ماهیت موجود نبوده و وجود بالعرض معنی ندارد، اگر وجودِ بالحقیقه نباشد بالعرض آن هم فایده نداشته و نیستی خواهد بود. پس باید ماهیات را کنار گذاشت (إنْ هِیَ إلاَّ أسْمَاءٌ سَمَّیْتُمُوهَا أ نْتُمْ وَ آبَاؤُکُمْ مَا أنْزَلَ الله بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ).
وجودات صاحب ماهیات از حق صادر نشده و تشکیک در مراتب وجود باطل است، بلکه یک وجود مستطیل بسیط هست. این طور نیست که نخست عقل و سپس هیولایی باشد. هیولی با عقل اول یکی است، یعنی اصلاً حدی نیست تا دو چیز باشد و چیزی نیست که وجود را مقید و محدود سازد، بلکه باید گفت: کلمۀ صدور را برداشته و یا بگویید: صدور عبارت از ظهور است و صرف الوجودِ غیر متعین ظهور داشته و این وجود، بسیط می باشد و این طور نیست که وجودی باشد و وجود دیگر ابسط از او، و عقل اول ابسط از همه ولیکن متعین، بلکه صرف الوجود با تمام ابسطیت و غیر محدودیت ظهور کرده است. حال نام آن، چه ظهور و چه صدور و چه جلوه باشد همه یک کمال است که ظهور نموده
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1004
و یک جمال است که تجلی کرده و غیر از یک حقیقت نوریۀ واحده که عبارت از وجود ابسط و وجود منبسط است، چیز دیگری نیست و آن وجود است که نور و ظهور و کمال و جمال است و حقیقت نوریۀ وجود است که علم و قدرت و اراده است.
حقیقت نوریۀ وجودیه است که به نحو غیر محدود و غیر متناهی، پهناور و مستطیل، با یک هویت و یک حقیقت و بدون مراتب و بدون تفاوت و بدون ماهیات و حدود، اعماق را پُر کرده و این حدود غیر از عدمیات چیزی نبوده و شوائب و اوهام می باشد. از ضعف عقول و دیده ها است که ظلمت را در مقابل نور، چیزی می بینند. مثلاً اگر آفتاب اشراق نور کرده و نور از روزنه ها تابید، انسان چندین نور می بیند در صورتی که اگر بتواند با قدرت عقل به صرف نور نگاه کند و این میانه ها را که عدم نور بوده و چیز دیگری نیست در نظر آورد و این حدود را که عدم محض است، الغا نماید بیش از یک حقیقت نوریه نخواهد دید؛ چنانکه اگر به بیرون از اتاق می رفت یک حقیقت می دید و اگر این پنجره ها را خراب می کرد یک نور می دید و باز اگر کسی شب با فانوسی از وسط خیابانی که درختانی در کنار آن است برود، به کنار هر درختی که می رسد می بیند درخت مقابلش سایه نداشته و درختان دیگر سایه دارند و وقتی حرکت می کند می بیند سایه ها در حرکت است.
و همچنین اگر در آفتاب راه بروی و آفتاب مثلاً از جانب مشرق بدرخشد و قامت رسای تو مقابل شعاع آفتاب بوده و نور آفتاب به قد و بالای تو افتاده باشد، از طرف مخالف سایه ای پیدا می شود، وقتی حرکت می کنی می بینی آن سایه نیز با تو در حرکت است و گمان می کنی که آن سایه چیزی است که با تو مرافقت و مصاحبت می نماید در صورتی که چیزی نیست و عدم النور است و مقابل تو
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1005
خالی از نور است. یک قدم که برمی داری نور بدون مانع تابیده و بدنت مانع از تابیدن نور به قدم جلوتر می شود به طوری که اگر ملتفت باشی و بتوانی به اصل نور نگاه کنی، یک نور می بینی و این حد چیزی نیست که موجب تکثر باشد، یک هویت واحد بسیط و ابسط است که غیر آن هویت چیزی نیست.
نگویید: اگر سرتاسر عالم یک هویت و یک جلوه و یک ظهور انبساطی است، دیگر تجدد معنی ندارد که این دسته بروند و دستۀ دیگر از دنبال بیایند.
زیرا باز این خیال و وهم است، اگر آینه ای را داخل اتاقی گذاشته و آفتاب از روزنه ای در آن اتاق بتابد، این نور که مستقیماً نمی تواند به پشت دیوار بتابد، می توان آن را از طریق آینۀ داخل اتاق و آینه های دیگر به پشت دیوار تاباند و در این نظر کثرت و تقدم و تأخر و اول و آخر دیده می شود، ولی اگر بتوان به ذات نور نگاه کرد و نظر را به صرف النور رساند به طوری که این خلوّ نظر به انسان تکثر را ننماید ـ به بیان دیگر اگر تمام آینه ها شکسته شود ـ یک نور دیده می شود و تقدم و تأخر و اول و آخر و مقدم و تالی در بین نبوده و یک هویت خواهد بود، ولی قوت نظر لازم است که انسان این تکثر را بردارد.
این تعمق و قوت نظر برای عقول قویه و خالی از تسویلات و شوائب فراهم است تا بتوانند صرافت وجود را دیده و به اصل نور نظر کنند.
ولکن حدقۀ چشم تو کوچک است و با این حدقۀ محاط نمی توان از ورای این انواری که به نظر محدود می آید، به اصل نور نگاه کرد. این حدقۀ چشم فقط محدودیتها را دیده و انسان و حیوان و من و تو و عالم طبیعت را می بیند، ولی اگر حدقۀ دیده
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1006
وسیع و بزرگ باشد که بتواند از ورای عالم و کنگرۀ قصرِ دار امکان، به عالم طبیعت و عالم امکان نظر کند، یک حقیقت و یک هویت را به صراح ذات و بدون تفاوت و کثرت و تعدد، دیده و خواهد دانست که حدود و ماهیات چیزی نیستند و عقل اول موجودی که از ماهیت و وجود مرکب باشد نیست، بلکه وجودی است که فاقد کمال واجب الوجود است، البته فقدان، چیزی که به حقیقت وجودی عقل اول منضم باشد نیست.
و همچنین عقل ثانی، نوری است که کمال عقل اول را نداشته و این نبود کمال عقل اول در او با او دو چیز نیست، بلکه مانند نور و ظلمت است که ظلمت عدم نور است واین طور نیست که اگر نور نباشد ظلمت چیزی باشد و هکذا عقل ثالث الی آخره.
و بالجمله: تشابک اعدام است که کثرت می نماید و الاّ یک حقیقت و هویت است و هرجا نور این هویت نتابیده، عدم است و از این اعدام در متخیّلۀ عقل، ظلمتها تولید می شود که آنها را ماهیات دانسته و گمان می کند که در عالم، وجودی و ماهیتی هست و در نتیجه من و تو و انسان و حیوان می بیند و گذشته و آینده می پندارد، در صورتی که اگر دقت نظر به اوج عالم برسد و از آنجا تماشا کند، جز یک حقیقت نخواهد دید که آن فقط ظهور و تجلی صرف الوجود است.
مطلق آوازها از شه بود
گرچه از حلقوم عبدالله بود
گرچه از مرائی انسانی و حیوانی تجلی دارد، و تو چون حدقۀ چشمت را توسعه نداده ای، این ماهیات را می بینی و اگر حدقه را بزرگ کنی یک حقیقت دیده و باقی را اعدام خواهی دید.(526)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1007
وجود صادر اوّل
تبیین مقدمات مطلب
بسایط خارجیه و ترکیب عقلی
عقل اول و صادر اول غیر از وجود نیست؛ زیرا از حق جز وجود صادر نمی شود و جهت صدور تنها وجود است.
برای رسیدن به مطلب به چند مقدمه احتیاج داریم:
مقدمۀ اول اینکه: گفتیم از بسیط من جمیع الجهات، جز واحد صادر نمی شود و جهت وجودیۀ عقل اول که صادر اول است از مبدأ اعلی صادر شده است.
ذکر این مقدمه برای این است که وقتی در مقدمۀ دوم می گوییم که چون عقل اول معلول است و به حکم معلولیت از علت ناقص تر است پس عقل اول به تحلیل عقلی مرکب خواهد بود، نگویند که از مبدأ بسیط من جمیع الجهات، مرکب صادر شده است؛ لذا برای رفع این سخن می گوییم: نقص که امر عدمی است ازمبدأ صادر نشده، بلکه جهتی که به آن جهت صدور متحقق گردیده، همان جهت وجودیۀ عقل اول است.
مقدمۀ دوم این است که: به حکم معلولیت، معلول از وجود علت ناقص تر است و محال است یکی از دو چیزی که از جمیع جهات با یکدیگر مساوی می باشند، علت برای دیگری باشد، پس وجود علت از وجود معلول اقوی و وجود معلول اضعف از اوست، در نتیجه نمی تواند وجود معلول اول صرف وجود باشد تا نتواند عقل آن را تحلیل نماید و معلول اول مثل واجب تعالی نیست که غیر از وجود، چیزی از مفاهیمی که مصداق آنها غیر وجود است بر او صدق نکند.
مقدمۀ سوم این است که: تحلیل دو قسم است: تحلیل خارجی و تحلیل عقلی؛ اگر بعد از تحلیل دو جنس مختلف پیدا شود، در این صورت تحلیل، خارجی است چنانکه بعد از تجزیۀ آب، اکسیژن و ئیدروژن و بعد از تجزیۀ هوا، ازت و اکسیژن حاصل
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1008
می شوند.
و اگر حاصل تحلیل در خارج چیزی جز محلَّل نباشد، چنین محلَّلی را بسیط گویند، مانند عناصر اربعه از قبیل آب و هوا بنابر عقیدۀ قدما.
بسایط خارجیه هنگامی که مورد تحلیل عقلی واقع می شوند، مرکب عقلی می گردند؛ زیرا عقل در مقام تحلیل، برای آنها یک وجود و یک نقصان و حد وجود قائل است گرچه نقص و حد و محدودیت امر وجودی نیست تا با وجود، دو شی ء مستقل و مخلوط با یکدیگر باشند.
ترکیب اعم از معنایی است که در اذهان ساده می باشد؛ اذهان ساده گمان می کنند که باید مثلاً ارده و شیره و یا انگبین و سرکه ای باشد و آنها را با هم مخلوط کنند تا مرکب حاصل شود.
اگر دو مفهوم که با یکدیگر متقابل هستند، از یک شی ء انتزاع شوند در صورتی که مصداق آنها مختلف باشد، آن شی ء را مرکب گویند به خلاف مفاهیمی که با یکدیگر متوافق می باشند و گرچه در عالم مفهومیت با یکدیگر اختلاف دارند ولیکن مصداق آنها مختلف نبوده و برای همۀ آنها بیش از یک مصداق نیست. مثل مفهوم علم و قدرت و حیات و اراده و وجود، که گرچه از نظر مفهوم با یکدیگر فرق دارند ولی محال است که در مصداق با هم تفاوت داشته باشند و مصداق علم غیر از مصداق قدرت، حیات، اراده و وجود یا برعکس باشد.
لذا از ذات باری با اینکه بسیط من جمیع الجهات است مفاهیم متعدده انتزاع می شود و عقل هر چیزی را می تواند تحلیل کند جز ذات بسیط من جمیع الجهات را که او اصلاً تحلیل نمی شود و به گونه ای صرف الوجود است و صرافت دارد که نتیجۀ تحلیل
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1009
عقل، عین محلَّل است و عقل هرچه صرف الوجود را مورد تحلیل قرار دهد غیر از وجود چیزی از آن حاصل نمی شود. ولی در موجودات ممکنه اگر دو مفهوم که با یکدیگر مختلف و متقابل می باشند داشته باشیم، محال است آنچه از جهتی مصداق برای یکی از آن دو هست از همان جهت، مصداق برای دیگری هم باشد. مثل اینکه بگویند زید عالم به فقه و جاهل به موسیقی است و یا مانند اینکه در عقل اول می گویند: او موجود و ناقص است، که مفهوم موجود بر جهت وجودیه او که صادر از مبدأ است منطبق می باشد. و محال است که مفهوم ناقص هم بر همان جهت منطبق باشد، بلکه آن جهت تضییق از علت و محدودیت و حیثیت تعیّنی در او، مصداق مفهوم ناقص است به خلاف مفهوم موجود و مفهوم کامل نسبت به حضرت احدیت که مصداق موجود همان مصداق کامل است و مصداق کامل همان مصداق موجود است بلکه مصداق کامل، جهت وجود به نعت شدت و قوت و صرافت و کمال است وهرکدام از این دو مفهوم بر حضرت باری از جهت و حیثیت وجود صادق می باشند، ولی بر موجودات دیگر هر یک از دو مفهوم موجود و ناقص، از یک حیثیت صادق نیستند.
پس مفاهیمی که بر حضرت حق صادق می باشند، مانند مبدأ و ربّ و محیی و قادر و ازلی و ابدی مصداق همۀ آنها یکی است و کلٌّ الی ذاک الجمال یشیر.
و بالجمله: خداوند به همان حیثیت وجودیه که ربّ العالمین است، قادر و مبدأ و ازلی و ابدی است.
اقسام چهارگانه ترکیب
صدور امر واحد از مبدأ بسیط
ترکیب صادر اول از وجود و عدم
برای شرح و توضیح مطلب می گوییم: ترکیبات مختلف می باشند یک ترکیب از صورت و هیولی است و ترکیب دیگر از اجزاء مقداریه است و ترکیبی مانند ترکیبات مشهور از امور
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1010
موجودۀ مختلفه است و ترکیبی از وجود و عدم است که شرّ التراکیب است. البته قسم اخیر را که ترکیب می نامیم مثل ترکیبات دیگر نیست که اجزاء مرکب، اشیاء متأصل و متقابل با یکدیگر باشند، بلکه این ترکیب یک ترکیب عقلی است که اختلاط از وجدان و فقدان است و یک جزء مرکب موجود نیست و برای مفهوم آن، ما بازاء خارجی مشهود و محسوس و قابل اشاره و از سنخ وجود نیست.
و بالجمله: یک قسم مرکب هست که با انحلال عقلی به وجدان و فقدان منحل می شود و این دو مفهوم از یک حیثیت بر یک وجود صدق نمی کنند، بلکه از حیثیات مختلفۀ متضاده بر یک وجود صادق می باشند به خلاف بسیط من جمیع الجهات که گرچه مفاهیم مختلفه بر آن صادق است ولیکن غیر از حیثیت وجود دارای حیثیت دیگری نیست و در بسیط الحقیقۀ من جمیع الجهات که واجب الوجود من جمیع الجهات هم هست، همۀ مفاهیم از یک حیثیت بر او صادق است و او به چیزی غیر از وجود تحلیل نمی شود و هرچه مورد تحلیل واقع شود چیزی جز وجود از کار درنمی آید و در مقابل هر مفهومی که قابل صدق بر اوست جز حقیقت واحدۀ خارجیه وجود ندارد.
اگرچه در عقل اول هم مفاهیم علم و قدرت و حیات و اراده و غیر آنها دارای مصداق واحدی است و همۀ آنها از حیثیت واحده بر آن صادق است ولی مفاهیم دیگر، مثل نقص نسبت به واجب و وجودِ تام نبودن، از جهت و حیثیت وجود بر او صادق نیستند.
والحاصل: وقتی عقل، صادر اول را ملاحظه می کند می بیند که این وجود در مرتبۀ ذات، در وجود استقلال نداشته و ممکن است وجود داشته باشد یا نداشته باشد و از این موجود با این حد و
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1011
نقصان که در وجود استقلال ندارد، یک حد انتزاع نموده و او را به این حد نیز، تجزیه می نماید گرچه حد در خارج موجود نیست، بلکه فقدان واقعی است.
مقدمۀ دیگر این است که: آنچه از واجب الوجود صادر می شود، یک امر وجودی بسیطی است که در آن از آن حیثیتی که صادر شده ترکیبی نیست، ولی هنگامی که صادر می شود با امر عدمی و نقصان متعانق است و این جهت نقص به حکم معلولیت است.
والحاصل: از واجب الوجود دو چیز صادر نمی شود تا بر خلاف قاعده از بسیط، کثیر صادر گردد، بلکه صادر غیر از یک حقیقت بسیطه که تنها وجود است نیست و چیز دیگری که ما بازاء داشته باشد صادر نمی شود و صادر بسیط است. منتها به حکم تضییق معلول از علت خود، از لوازم این صادر بعد از صدور، نقصان او نسبت به علت آن است و لذا این صادر بعد از صدور، متعانق با نقصان است و نقصان در خارج واقعیت ندارد، بلکه مصداق حقیقی نقصان همان وجود معلول است و ما که در بحث اصالة الوجود پیوسته فریاد می زدیم که غیر از وجود، چیزی متأصل نیست و ماهیت هیچ و عدم است و واقعیت ندارد، به این معنی نبود که حتی نقصان و عدمی بودن آن هم واقعیت ندارد، بلکه مراد از اینکه ماهیت واقعیت ندارد، این است که ماهیت چیزی که موجود و متأصل باشد نیست.
و اگر تا حال می گفتیم آنچه در خارج است غیر از وجود چیزی نیست، برای فهماندن این معنی بود که گمان نشود ماهیت در خارج موجود است و الاّ موجودات ممکنه از وجود و ماهیت مرکب می باشند و این ترکیب، حقیقی است و آنها از جهت دو
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1012
حیثیت تحت مفاهیم واقع می شوند و چنانکه به حمل شایع صناعی می گوییم: عقل اول موجود است، در حالی که باید در حمل شایع، مصداق محمول در واقع و خارج باشد، همچنین در عداد آن به حمل شایع می گوییم: عقل اول نسبت به علت و واجب الوجود ناقص است، پس عقل اول مصداق مفهوم ناقص است؛ زیرا چنانکه گفتیم، باید در حمل شایع صناعی مصداق محمول حقیقةً در خارج باشد و در غیر این صورت حمل شایع نخواهد بود، بنابراین عقل اول مرکب از وجود و عدم می باشد.
و بالجمله: وجود عقل اول در هر دو جملۀ «هذا موجود بالحمل الشایع» و «هذا ناقص بالحمل الشایع» مشارٌ الیه بوده و چنانکه مصداق مفهوم وجود است و وجودش واقعیت دارد، همچنین مصداق برای مفهوم ناقص هم می باشد، پس مصداق ناقص هم در خارج هست. منتها چنانکه گفته ایم و باز هم می گوییم، ما قائلیم که نقصان ما بازاء وجودی در خارج ندارد، بلکه در خارج امر عدمی است لیکن این عدم در خارج واقعیت دارد.
بنابراین: عقل اول از کمال و نقص و از وجود و عدم مرکب است و معنای ترکیب عقلی همین بود که گفتیم، پس معنای ترکیب عقلی این نیست که عقل اول در خارج مثل واجب الوجود، من جمیع الجهات بسیط باشد و چنانکه واجب به هیچ وجه ترکیب ندارد، او هم ترکیب نداشته باشد و عقل بدون ملاک و بدون اینکه نحوۀ وجود آنها در خارج مختلف باشد یکی را مرکب و دیگری را بسیط بداند. می توان گفت: اصلاً معنی ندارد عقل چنین حرف غیر مربوطی را بگوید، بلکه معلول اول در خارج وجودی متشابک و متعانق با عدم و مرکب از وجود و عدم است و این معنای ترکیب
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1013
عقلی است و علت عقلی بودن ترکیب این است که عقل در تحلیل می تواند فقدان و نقصان و عدمیت را یک طرف و وجدان و وجود را طرف دیگر قرار دهد.
پس عقل اول در خارج مرکب است؛ گرچه ترکیب آن از عدم و وجود و نقص و کمال می باشد و عدمیت آن هم در خارج واقعیت دارد؛ چنانکه وقتی می گوییم زید اعمی است ولو عَمی امر عدمی است ولیکن این عدمیت خارجیت دارد مثل اُمّیت که خارجیت دارد ولی امر وجودی نیست.
چون عقل اول در خارج، ترکیب از وجود و عدم ـ که شرّ التراکیب است ـ دارد، پس صادر اول بساطت من جمیع الجهات ندارد و آنچه در قاعدۀ «الواحد لا یصدر منه الاّ الواحد» مسلم است و برهان دارد، فقط بسیط من جمیع الجهات است که هیچ گونه ترکیبی در آن راه ندارد.
پس از عقل اول که وجودی متشابک با عدم است، کثیر صادر می شود، البته از جهت عدمی آن، چیزی صادر نمی شود تا گفته شود که عدم منشأ اثر نیست، بلکه علی ایّ حال کثرات از وجود صادر می شود، منتها از متحیث که وجود است به خاطر کثرت حیثیات، صوادر کثیره صادر می شود.
و بالجمله: متحیّث که اصل وجود است، مصدر آثار است ولی چون حیثیات مختلفۀ متکثره ای مانند حیث عدمی و حیث وجودی در آن هست صادرهای مختلف و کثیر و پراکنده از او صادر می شود؛ چنانکه شما با اینکه دارای ارادۀ واحده هستید ولی به جهت حیثیات مختلفه در شما که اغلب آن حیثیات هم عدمی است، کارهای مختلف و صوادر متکثر، از شما صادر می شود. ولی خدا یک اراده ای دارد که عین ذات است و حیثیات
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1014
عدمی اصلاً در او راه ندارد و بسیط من جمیع الجهات است و لذا یک چیز که کثرت نوعی یا کثرت فردی ندارد از او صادر می شود.
ذکر این مقدمه به این جهت بود که اگر عقل اول و صادر اول کثیر باشد و ترکیب داشته باشد، لازم می آید از حق تعالی بما ا نّه واحد، کثیر صادر شده باشد.
حال اگر عقل اول واحد است، پس از او هم باید واحد صادر شود به این نحو که در عالم فقط یک رشتۀ طولی باشد، بدون اینکه کثرات عرضیه متحقق گردد و مثلاً صد نفر انسان هم زمان و در عرض واحد دیده شوند.
برای رفع این اشکال هر صنفی برای توجیه حصول کثرت در عالم راهی باز کرده و وقوع کثرت در عالم را توجیه کرده و علت آن را بیان نموده و موضوع قاعدۀ «الواحد لا یصدر عنه الاّ الواحد» را چیزی قرار داده اند که به غیر از واجب الوجود من جمیع الجهات و بسیط من جمیع الجهات بر چیز دیگری منطبق نبوده و فقط بر او قابل انطباق می باشد؛ چون غیر او هرچه هست در آن جهت کثرت هست و مختلط از نقص و کمال بوده و یا مرکب از دو یا چند امر می باشد و چون بر عدم صدور کثرات از شی ء، غیر از قاعدۀ الواحد دلیل دیگری نیست؛ لذا بعد از آنکه عقل اول، از موضوعیت برای قاعده بیرون رفت، دیگر می توان راه را برای صدور کثرت از عقل اول باز کرد.
اشکال فخر رازی پیرامون نحوه صدور کثرت از عقل اول
شبهه ای دیگر از فخر رازی
عقول عشره، یادگاری از هیأت قدیم
بلی اشتباه نشود، چنانکه فخر مرتکب این اشتباه شده است که چطور بعضی از کثرات از جهت و حیثیت عدمی و اعتباری صادر می شود. چنانکه بعضی از صوادر از جهت وجودی صادر می گردد؛ زیرا هیچ کس نگفته است که از حیثیت مقابل حیثیت
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1015
وجودیۀ عقل اول، چیزی صادر می شود، بلکه به لحاظ حیثیت مقابل حیثیت وجودی، از خود وجود عقل اول بعضی از کثرات صادر می شود.
بعضی، اعتبارات و جهات تکثر در عقل اول را دو چیز دانسته اند: یکی جهت وجودی و دیگری جهت نقص که از جهت اول عقل ثانی موجود شده و به لحاظ جهت دوم فلک اول موجود شده است.
و بعضی، جهات اعتباریه در عقل اول را کثیر دانسته اند، مثلاً گفته اند: برای عقل اول چند اعتبار است که عبارت از وجوب بالغیر و جهت امکان و ماهیت است.
و به عبارت دیگر: وجود عقل اول اضافه ای به ماهیت آن دارد؛ به این معنی که ماهیتی قابل آن وجود است، پس برای عقل اول یک وجوب بالغیر و یک وجود و یک ماهیت است.
و یا گفته می شود: برای عقل اول، تعقل مبدأ و تعقل ذات و تعقل ماهیت خود هست و به جهت هر یک از تعقلها چیزی صادر می شود: از تعقل مبدأ که تعقل شریفی است، عقل دوم و از تعقل وجود، نفس فلک اول و از تعقل ماهیت که اخسّ است صورت فلک صادر شده است.
بعضی اوقات جهات اعتبار را در عقل چهار چیز شمرده اند:
الف: وجود عقل به لحاظ اینکه ربط به مبدأ و اثر آن است.
ب: ماهیت مظلمۀ آن.
ج: جهت امکانیۀ آن.
د: اصل وجود با قطع نظر از ملاحظۀ آن با چیز دیگر و ربط
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1016
بودن آن برای چیز دیگر.
به لحاظ جهت اول، عقل دوم از وجود عقل اول صادر شده است و به لحاظ جهت دوم، از وجود عقل اول، هیولی و مادۀ فلک صادر شده است و به لحاظ جهت سوم، از وجود عقل اول صورت فلک صادر گردیده و به لحاظ جهت چهارم، از وجود عقل اول، نفس فلک اول صادر گشته است.
ولیکن نباید جهات متکثره که گاهی آنها را دو جهت و گاهی سه جهت و گاهی چهار جهت شمرده اند، اسباب اشتباه و خدشه شود؛ چنانکه فخر رازی گرفتار اشتباه شده است.
یکی از شبهات وی چنانکه گذشت این است که: سخن حکما درست نیست؛ زیرا گفته اند از جهت نقص عقل اول چیزی صادر می شود با اینکه از عدم، چیزی صادر نمی گردد.
جواب این شبهه این است که: مراد حکما این نیست که از امر عدمی و سلبی چیزی صادر می شود، بلکه مقصود آنها این است که همۀ صوادر از وجود عقل اول ولیکن به ملاحظۀ حیثیات صادر می شود. مثلاً عقل اول از جهت قرب او به وجود اشرف و اکمل و کل الکمال و اثر بودنش برای آن و تعقل نمودن آن موجب صدور یک وجودی به نام عقل دوم می شود و به جهت تعقل نقص خود که هیچ استقلالی در وجود ندارد و فقیر محض و ناقص است، از وجود او چیز دیگری صادر می شود؛ چنانکه ما تخیلی داریم و آن اینکه فلسفه می آموزیم و این علم ریاضی و فکری موجب کمال ماست و از آن بوی عالمیت را استشمام می کنیم؛ لذا شاد و خرامان می شویم و انبساط پیدا می کنیم، سپس نظری به فنون مختلف عالَم می اندازیم می بینیم ما چند روزی نشسته ایم و یک رشته مطالبی درباره علت وقوع کثرت در عالم درست کرده ایم و بالاخره تیقن
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1017
هم حاصل نمی شود، از این جهت انکسار و انقباضی در ما حاصل می شود.
پس این انقباض و انبساط در وجود ماست. بنابراین از وجود واحد از جهات حیثیات کمالیه و نقصانیه آثار مختلفی بروز و ظهور پیدا می کند.
شبهۀ دیگر فخر این است که: اگر گفتۀ حکما درست باشد، نباید بین کلمات آنها اختلاف باشد و حال آنکه بعضی می گویند: عقل اول یک جهت وجود و کمال و تعقل نسبت به مبدأ دارد که از آن جهت، عقل دوم موجود شده است و یک جهت نقصی دارد که فلک اول از آن موجود شده است، و بعضی می گویند: او یک جهت ماهیتی و یک جهت امکانی دارد که صورت فلک اول از جهت ماهیت آن و نفس فلک اول از جهت امکانش صادر شده است، پس این اختلاف کلمات کاشف از عدم صحت قول آنهاست.
جواب این شبهه هم معلوم است؛ زیرا طرف سخن ایشان اهل خبره در فن است و این اختلاف کلمات اختلاف لبّی نیست، بلکه به این خاطر است که اگر کسی فلک را متکثر حساب کند و برای آن نفس و ماده و هیولی و صورت قائل باشد در قبال چنین کسی، آنها هم عقل اول را متکثر می دانند و اگر کسی فلک را یک چیز حساب کند در مقابل او آنها هم تنها برای عقل اول ماهیت اعتبار می کنند.
علاوه بر اینکه در اینجا دو مطلب هست: یکی اینکه چرا درعالم کثرت واقع شده است با اینکه قاعدۀ «الواحد لا یصدر منه الاّ الواحد» برهانی است و لازمۀ آن این است که فقط یک رشتۀ
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1018
طولی که همه بسایط باشند درعالم باشد ولو آنچه در آخرین حلقه و سلسلۀ طولی واقع می شود در بساطت ضعیف تر از دیگران است.
در رد این شبهه همین اندازه که موضوع قاعدۀ الواحد منحصر به مبدأ المبادی است و عقل اول واحد نیست و لذا ممکن است از او کثیر صادر شود، کفایت می کند ولو تثلیث و تربیع جهات در عقل اول غلط باشد.
مطلب دیگر این است که: کیفیت وقوع کثرت در عالم چگونه است و چطور کثرت شروع شده است؟
البته این مطلب دیگری است و ربطی به جواب اشکال ندارد ولو حکما در اعتبار جهات کثرت اشتباه هم کرده باشند جواب تمام است.
و بالجمله: وقوع کثرت در عالم به نحوی که گفتیم حاصل گردیده تا به عقل عاشر و فلک نهم رسیده است.
البته کسی حق دارد بگوید: از عقل عاشر هم یک نفس صادر می شد و به این ترتیب سرانجام کثرات عرضیه تولید نمی شد.
جواب این است که: عقل عاشر، هیولی و مادۀ اُولی را صادر کرده است که به واسطۀ حرکت افلاک که حرکت دوریه غیر متناهی است، قابل انفعالات و استعدادات غیر محدود است. وقتی مادۀ قابل انفعالات و استعدادات غیر متناهی با مربی فعالی که تأثیر آن غیر متناهی است جمع شدند، با تربیت وی استعدادات از قوه به فعلیت رسیده و در عالم، کثرات عرضیه و اختلافات واقع می شود.
این حاصل گفتۀ مشائین بود.
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1019
مشائین به اتحاد عاقل و معقول قائل نبوده و تعقل عقل اول نسبت به مبدأ و ذات و ماهیت خود را به صور ارتسامیه می دانند.
و آن صور ارتسامیۀ تعقلات مختلف را، منشأ صدور کثرات مختلف می دانند و چون آنها به علم ارتسامی قائل هستند، اصلاً ممکن است بگویند کثرات بدون واسطه طبق صور مرتسمۀ علمیه از حضرت حق صادر می شود. بلی آنها صور مرتسمۀ علمیه باری را متکثر و از ذات منفصل می دانند.
یک جهت تنبیهی در مسأله باقی مانده و آن این است که چرا عقول را منحصر به عقول عشره دانسته اند؟
علت آن ازدواج نمودن عقل حکیم با رصد مترصدین و جمع شدن عقل وی و رصد منجم است؛ زیرا اگر حکیم به عقل حِکْمی خود اکتفا کند عقول را غیر متناهی می بیند؛ چنانکه اشراقیون که رصد را در نظر نگرفته اند، قائل شده اند به اینکه عقول غیر متناهی است، ولی مثل شیخ الرئیس چون اهل رصد بوده و به عقیدۀ منجمین نُه فلک دیده است به عقول عشره قائل شده است.
بنابراین: از زمانی که افلاک تسعه را باطل دانسته اند عشریت عقول هم از بین رفته است.(527)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1020
نحوه تعلق صادر اول به مبدأ خود
وجود منبسط، ظهور ذات حق تعالی
تفاوت در «متعلّق به» در مراتب صدور
حقیقت مطلب در وجود ممکنات این است که بدون آفت و احولیت چشم، به طفیل وجود حق دیده شوند.
و بالجمله: اعلی درجۀ تعلق همین بود که گفتیم: که با اسقاط اضافات، وجود منبسط، صرف تعلق به مبدأ کمال است. پس اینکه محال است تعلق به غیر میان دو وجود باشد برای این است که در عالم جز یک حقیقت نیست «لیس فی الدار غیره دیّار» در دار تحقق فقط وجود است و تعلق، از احکامِ آن است و چون وجود، حقیقت مشکّکه است، تعلق هم مشکّک خواهد بود. و اعلی مرتبۀ وجود امکانی، دارای اعلی مرتبۀ تعلق است. یعنی تعلق عقل اول، اعلی مرتبۀ تعلق و ربط است و اوست که افقر موجودات است نه نفس.
معنای فقر این نیست که موجودات از کمالات خالی باشند، بلکه معنایش این است که چون حقیقةً وجود معلولی، ربط و تعلق به وجود علّی است و چون وجود صادر اول از وجودات دیگر اشدّ است، پس تعلقش به مبدأ و ربط بودنش به مبدأ اشدّ است؛ البته فقر به این معنی در وجود صادر اول زیاد است.
بنابراین هیولای اُولی اغنی الموجودات است؛ برای اینکه صرف قوّة الوجود است، هیچ فعلیت ندارد تا ربط و وجودِ تعلقی داشته باشد. شاید به همین معنای «فقر منزلی» اشاره باشد کلام حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم که فرمود: «الفقر فخری»، البته اگر این جمله را از روی نظر باطنی فرموده باشد.
بالجمله: یک نوع تعلق، که اعلی از تعلقات دیگر است، بین وجود علت و معلول هست که قابل تشکیک است؛ برای اینکه همان حیثیت صرفه و بسیطه ای که هیچ ترکیبی در آن نیست،
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1021
متعلق بها می باشد و عین حیثیتی است که در معلول بسیط است؛ زیرا این همان است که از بسیط اول صادر شده است پس «ما صَدَرَ» هم، حیثیت بسیطه خواهد بود و هرچه حیثیت محل صدور، اقوی باشد حیثیت صادره هم اقوی خواهد بود، و حیثیت صادره عین ربط و تعلق است تا به آخرین درجه ای که حظّی از وجود دارد برسد و چون وجود، هرچه تنزل کند، حیثیت تنزل می کند، پس متعلق تنزل می کند....
بالجمله: در انحاء تعلق می گوییم: اعلی مرتبۀ تعلق، بین دو وجود مطلق است. وجود مبدأ اعلی و وجود منبسط که وجود اطلاقی است و این وجود منبسط عین تعلق به صرف الوجود است بدون اینکه حیثیتی غیر از حیثیت وجود داشته باشد. «متعلّقٌ به» تمام حیثیت او، حیثیت وجود است، که همان حیثیت بتمامها برای وجود منبسطی که تمام حیثیت او حیثیت وجود است «متعلّقٌ به» است.
والحاصل: متعلق، به تمام حیثیت که حیثیت بسیطه است متعلق می باشد؛ چون وجود صرف و مطلق بدون حد است، فلذا متعلق هم به تمام حیثیتش، حیثیت تعلق است.
نگویید: وجود معلولی باید نقص داشته باشد و این مستلزم ماهیت است، پس وجود معلول دارای دو حیثیت می شود، حیثیت وجود که به آن حیثیت متعلق است، و حیثیت دیگر آن، حد و ماهیت است که به آن حیثیت متعلق نیست.
زیرا می گوییم: اولاً: لازم نیست ـ وقتی که علیت و معلولیت محقق شد ـ در معلول، ماهیت باشد.
و ثانیاً: این وجود مطلقی که در وجود منبسط می گوییم معنایش این نیست که وجودی غیر وجود حق است، بلکه همان ظهور ذات
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1022
بر ذات است و ظهور ذات بر ذات، چیز دیگری نیست که ناقص تر از ذات باشد تا حد داشته باشد؛ ظهور صرف و تجلی غیر محدود، غیر محدود است؛ چون نمی شود ظهور شی ء، مطلق نباشد و خودش مطلق باشد.
والحاصل: این مقامِ توحید ذاتی است که عارف در آن مقام محو است و به غیر ظهور او چیزی نمی بیند. بلی، اگر عارف از آن مقام عرفان تام، قدمی پایین تر بگذارد و یک مرتبه متنزل شود، توحید فعلی می بیند. و در توحید فعلی که یک نحوه کثرتی است صادر اول پیدا می شود. این صادر اول گذشته از آن تعلق اعلی، در مرتبۀ تعلق عالی است که نسبت به مراتب دیگر اعلی است، برای همین جهت است که مبدأ، از حیث اینکه تمام حیثیتش حیثیت وحدانی بوده است و آن حیثیت الوجود است که همان حیثیت الوجود مبدأیت دارد و چون غیر این حیثیت، حیثیت دیگری در مبدأ اعلی نیست، پس صادر اول تعلق تام به تمام ذات دارد.
ولیکن در طرف صادر اول چون جهت صادریت او وجود است و در عین حال، وجود معلولی محدودی است که بعد از صدور دو حیثیت دارد، ولیکن صدورش به همان حیثیت وجودی است نه حیثیت ماهیتی و نقصی ـ چون حیثیتِ ماهیتی آن، امر عدمی است و امر عدمی نمی تواند جهت صدور باشد ـ برای همین جهت است که صادر اول اگرچه به تحلیل عقلی باشد دو حیثیت دارد؛ لذا تمام حیثیت آن، حیثیت تعلق نیست بلکه از یک حیثیت ـ یعنی حیثیت وجودش ـ حیثیت تعلق است ولی حیثیت دیگر آن، متعلق بالذات نیست، بلکه متعلق بالتبع و بالعرض است، ولیکن معنای بالعرض این است که حقیقت ندارد، چنانکه به کرّات گفته ایم: معنای اینکه ماهیت بالعرض موجود است نه بالذات، این است که موجودیت
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1023
ماهیت دروغ است.
و بالجمله: در صادر اول، مبدأ و «متعلّقٌ به» تمامش «متعلّقٌ به» است ولیکن در طرف متعلق، دیگر صرف التعلق نیست، بلکه به یک حیثیت متعلق و به حیثیت دیگر متعلق نیست و چون به صادر ثانی بیاییم، دیگر مبدأ بتمام الحیثیة هم، «متعلّقٌ به» نیست؛ چون گفتیم: حیثیت وجودی و حیثیت ماهیتی دارد و صادر هم بتمام الحیثیة متعلق نیست، چون ذوالماهیة است و حیثیت وجود هم دارد. و اگر به سراغ صادر و عقل ثالث بیاییم، در آن، حیثیتِ عدم تعلق بیشتر می شود، چنانکه در عقل ثانی هم که علت آن است چون حیثیت وجودش که مبدأ صدور و «متعلّقٌ به» است کم می باشد در این مرتبه جهت «متعلّقٌ به» بودن علت کمتر است و جهت تعلق متعلق هم که وجودش است کمتر می باشد تا به این دار کثرت و طبیعت برسد که در آن، جهت عدم تعلق، یعنی جهت ماهیت آن خیلی قوی بوده و جهت تعلق، یعنی وجود، ضعیف می باشد.
دار کثرت چون مقرّ سلطنت ماهیت و شیطان است و به طوری جهت ماهیت در آن قوی است که دیدۀ عقل و دیدۀ شخص، ماهیات را متباین از هم می بیند، و داری پر از وحشیها و درنده ها و کثرات است که بین این موجودات طبیعی سنخیت دیده نمی شود، آخرین مرتبۀ منزل متعلق است که متعلق نیز جهت تعلق آن ضعیف است تا آنجا که کاد أن یکون عدماً، فیکون غیر متعلق اصلاً. ولیکن هرچه از اینجا به بالا برویم جهت وجودی، یعنی جهت تعلقی بیشتر می شود و همچنین جهت «متعلّقٌ به» بیشتر می گردد تا برسد به آن مرتبه ای که در آنجا تمام حیثیت از ناحیۀ مبدأ و صادر، حیثیت «متعلّقٌ به» و حیثیت متعلّقیت می باشد، چنانکه گفتیم:
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1024
آنجا مقر سلطنت الهیه می باشد.
و شاید مراد از آیۀ شریفۀ (اَلرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوَی) این باشد که جهتی جز جهت تعلق الهیه متصور نیست.(528)
* * *
اول مخلوق از روحانیین
عقل عالم کبیر و آدم اول
عقلی که در لسان شریف حضرت صادق [علیه السلام] از آن اسم برده شده ـ به مناسبت خصایصی که برای او ذکر شده از قبیل این که اوّل خلق از روحانیین است ـ عقل کلی عالم کبیر است که باطن و سرّ و حقیقت عقول جزئیه است. و به فهم آن حقیقت، آنچه مورد نظر آنان بوده نیز معلوم شود و آن جوهری است نورانی مجرد از علایق جسمانی، و اوّل مخلوق از روحانیین است و تعیُّنِ اوّلِ فیض مقدس و مشیّت مطلقه است و کینونت عذبیّه ماء است و نور نبیِّ خَتمی در عالم تخلیق و ابداع است.
و انکار آن موجب و مستلزم انکار بسیاری از ضروریات عقل و دین است؛ از قبیل تصوّر اشرف از واجب تعالی در نظام وجود، و تحدید واجب ـ جلَّت قُدرته ـ و تجسیم آن ذات مقدس، و راه یافتن جهل و عجز و بُخل در آن ساحت قدس و امثال آن، که تعدیدش موجب تطویل است؛ فضلاً از بحث و تحقیقش. گرچه آنان که منکر آنند از بزرگان محدّثین، توجه به توالی فاسده و لوازم
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1025
باطلۀ آن نداشته اند؛ زیرا که این از لوازم خفیّه ای است که با ممارست در علوم حقیقیۀ توحید و تجرید ظاهر شود، و اهل حدیث و ظاهر از آن ذاهل و غافل بودند، لهذا در دامن قدس و طهارت آنها نقصی وارد نشود؛ زیرا که گمان نموده اند که قول به عالم عقلی و مجرّد، مستلزم نفی حدوث عالم است؛ با آن که بعضی از محققین و اکابر بزرگ، تشمیر ذیل تحقیق فرموده و اثبات حدوث زمانی عالم نموده، به طوری که منافی با قواعد توحید و تنزیه و تقدیس حق ـ جلّ و علا ـ نباشد. و ما ـ بحَمد الله و حُسن عنایته ـ به وجهی مناسبِ مسلکِ اهل معارف و اصحاب قلوب، اثبات حدوث زمانی همه عوالم غیب و شهادت نمودیم که بیان آن با مقدّماتش، محتاج به افراد رسالۀ جداگانه است؛ (لَعَلَّ الله یُحْدِثُ بَعْدَ ذلِکَ أمْراً) و توفیقی عنایت فرماید که به آن نایل شویم با آن که، آن نحو حدوثی که بعض محدثین بزرگوار به مِلیّین نسبت داده اند از ساحت آنها دور، و قول آن مستلزم چندین محذور است که هر یک اساس تنزیه و توحید را متزلزل می کند و ایشان از آن غفلت داشته اند.
بالجمله، ثبوت عقل مجرد، بلکه عوالم عقلیه، موافق احادیث اهل بیت عصمت و اشارات بعض آیات شریفه الهیه و ضرورت عقول اُولواالألباب و نتیجۀ ریاضات اصحاب معارف
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1026
است. و این جوهر مجرد، عقل عالم کبیر است و در لسان بعضی، از آن به «آدم اوّل» تعبیر شده. و این غیر آدم ابوالبشر است، بلکه روحانیت آدم ـ علیه السلام ـ ظهور آن است.(529)
* * *
عقل، از عالم امر است یا خلق
تعین اول فیض منبسط
اوّل آن که فرمود: «اِنَّ الله َ خَلَقَ الْعَقْلَ»، و در این، دو نکته است که اشارت به اصل حقیقت عقلیه تواند بود:
اوّل آن که: نسبت خلق به عقل داده و او را مخلوق شمرده، و این ممکن است اشارت به آن باشد که حقیقت عقلیه در مقابل اَمر و از تنزلات آن است؛ چه که عالم امر عبارت از: فیض منبسط و نَفَس الرحمن و وجود مطلق و مقام برزخیّت کبری و اضافۀ اشراقیّه و روحانیّت محمدیّه و علویّه ـ علیهما و علی آلهما الصلوة و السلام ـ است، و او را تعیُّن و تقیُّد و مقابلی نیست و به او نسبت تخلُّق نتوان داد مگر مجازاً؛ چنانچه در بعض احادیث به این نسبت مجازیه او را منتسب فرمودند. و اهل معرفت گویند: یکی از محتملات (ألاَ
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1027
لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ)، همین فیض اشراقی منبسط است؛ چنانچه (ألله نُورُ السَّمواتِ وَ الْأَرْضِ) با آن لطایف و اسرار عجیبه ای که در آیۀ شریفه به آن اشاره فرموده، شاید اشاره به همین حقیقت باشد. بنابراین، حقیقت عقل ـ که اول مخلوق از روحانیّین است ـ تعیّن اوّل و اوّلین منزل نور پاک فیض منبسط الهی است.
به حسب این تحقیق، وصف دیگری که حق تعالی عقل را به آن توصیف فرموده ظاهر می شود. و آن، آن است که: این حقیقت را از نور خود خلق فرموده ـ یعنی از فیض منبسط و نور اشراقی
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1028
خود ـ ؛ زیرا متعیّن ظهور مطلق و متقوّم به آن است؛ چنانچه اشاره جلیّه به این معنی است حدیثِ شریف کافی در باب صفات فعل، سند به حضرت صادق [علیه السلام] رساند.(530)
* * *
تجلی به اسم اعظم در مرآت عقل اول
نبی خاتم، عقل اول
اول مخلوق از روحانیین
نکتۀ دوّم که در «إنّ الله خَلَقَ الْعَقْلَ» است، آن است که نسبت خلقِ عقل را به اسم «الله» ـ که اسم اعظم جامع و از برای آن مقام احدیّت جمع است ـ داده و شاید اشارۀ به آن باشد که تجلّی در مرآت عقل اوّل، تجلی به جمیع شؤون و حقیقت عقلیّه ظهور تام و کلُّ الظهور است در مراتب تعیّنات خلقیّه.
وحاصل این فقره حدیث چنین شود ـ والعلم عندالله ـ که: ذات مقدس حق ـ جلّ و علا ـ به حسب تجلّی به اسم اعظم و مقام احدیّت جمع، به مقام ظهور به فیض مقدس اطلاقی و وسَطیَّت آن در مرآت عقل اوّل به جمیع شؤون و مقام جامعیت تجلّی فرمود؛ و از این سبب، همین اوّل مخلوق را به نور مقدس نبیِّ ختمی ـ که مرکز ظهور اسم اعظم و مرآت تجلّی مقام جمع و جمع الجمع است ـ تعبیر نموده اند؛ چنانچه در حدیث است از رسول خدا که: «اوّل مخلوق، نور من است»، و در بعض روایات «اول مخلوق، روح من است».
دوم از خصایص عقل آن است که: اوّل مخلوق از روحانیّین است، و اوّل مخلوق از روحانیّین اوّل مخلوق به قول مطلق است؛ زیرا که غیر روحانیّین بعد از روحانیّین مخلوقند.
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1029
و مقصود از روحانیّین، یا عالم عقلی و جملۀ عقول قادسه طولیّه و عرضیّه است، و اطلاق روحانی به تخلّل نسبت به آنها نمودن، به ضَربی از تجرید است؛ و یا جمله عوالم مجرده است، و اطلاق روحانی نیز یا مبنی بر تجرید یا تغلیب است. و بیان آن که عالم روحانیّین مقدّم بر سایر موجودات، و عقل اعظم مقدم بر همه است، موکول به محالّ خود از کتب عقلیّه است.(531)
* * *
خلق حقیقت عقلیه از یمین عرش
باید دانست که عرش را اطلاقات یا مصادیقی است ... و یکی از اطلاقات آن، که مناسب با قول خدای تعالی است (ألرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی) نفس فیض منبسط است که مستوایِ رحمان و مجلای بروز سلطنت الهیّه است. و بنابر این اطلاق، معلوم شود که: حقیقت عقلیّه مخلوق از یمین عرش است، و آن تعیُّن اوّل اقرب به حق و جلوۀ مقدم بر سایر جلوات است؛ که از برای آن، جنبۀ یمینیّت است.(532)
* * *
جلوه تام و اولین تجلی فیض منبسط
تقدم و تأخر خلقت عقل بر جهل
خلق عقل از نور منبسط و اضافۀ اشراقیه است، و با آن که جمیع دارِ تحقق ظهور فیض منبسط است و تجلّی فیض اشراقی است، اختصاصِ عقل اوّل یا جملۀ عقول به آن برای افادۀ این مطلب شاید باشد، که عالم عقلی جلوۀ تام و اولین تجلی این فیض است و
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1030
سایر موجودات را وسایط و وسایل است؛ و از این جهت، آنها انوار مختلطه به ظلمات هستند، به حسب مراتب قرب و بُعد و کمی و زیادی وسایط. پس نسبت خلق آنها را به نور حق نتوان داد مگر به نظر وحدت و جمع، که آن ورایِ تخلیق است که نظر به کثرت است.
... حقیقت جهلیّه، پس از حقیقت عقل، مخلوق شده است، با تراخی که از کلمۀ «ثُمَّ» استفاده شود. و این شاید اشاره به آن باشد که این حقیقت پس از عقل کلّی و نفس کلّی، مخلوق است. و این شاهد آن است که پیش از این به آن اشاره نمودم که حضرت صادق ـ سلام الله علیه ـ بیان عقل کل و نفس کل را اوّلاً فرمودند و پس از آن، اشاره به عقول جزئیه و جهل جزئی فرمودند که مورد نظر سائل بوده؛ زیرا که اگر مقصود از عقل و جهل، عقل و جهل جزئی باشد خلقت عقل پس از خلقت جهل است؛ زیرا که قوس صعود به حسب قاعدۀ شریفۀ «امکان اخس» از اخسّ به اشرف منتهی شود، عکس قاعدۀ شریفۀ «امکان اشرف» که از اشرف به اخسّ منتهی شود، و آن در سلسلۀ نزول است. پس حضرت اشاره به سلسلۀ نزول فرموده و در آن، عقل مقدم است بر جهل.
... این حقیقت از بحر مخلوق است، و این شاید اشاره به حقیقت نفس کلّ باشد و اتصاف نفس کلّ به بحریّت برای آن است که آن وجود جمعی محدود است و در آن، کثرت ـ بلکه کثرات ـ راه دارد؛ چنانچه بحر، مجمع کثرات و مرکز مجتمعات است و این اشاره به مبدأ فاعلی جهل است، نه مبدأ قابلی.(533)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1031
احاطۀ مظهر اول حق به عوالم و سریان آن
إعلم، هداک الله إلی جبروته و أراک بلطفه طرق ملکوته، أنّ هذه الحقیقة العقلیّة الّتی عرفت شأنها، لکونها فی غایة التجرّد عن تباعد المکان و المکانیّات و کمال التنزّه عن تغیّر الزمان و الزمانیّات، و اندکاک ماهیّتها فی إنّیّتها و قهر نور وجودها علی ظلمة ماهیّتها، بل للتجرّد عن حقیقتها و نفسیّتها؛ تحیط بعوالم الغیب و الشهادة، إحاطة المشیئة علیها و علی غیرها؛ و تسری فیها، سریان الحقیقة فی الرقیقة. بل هی حقیقة العوالم؛ و هذا ظلّها؛ و هی الروح، و الباقی قواها و جسمها. و بالجملة، هی جهة وحدة العالم؛ و العالم جهة کثرتها. بل هی العالم فی صورة الوحدة؛ و العالم هو العقل فی صورة الکثرة.
قال الشیخ الکامل العارف، قاضی سعید القمی، رضوان الله علیه، فی جملة من کتبه و رسائله: إنّ النفس عقل بالعرض و نفس بالذات. و فی شرحه لتوحید صدوق الطائفة، رضی الله عنه: إمتثل العقل، إلی الأمر الإلهی فتصوّر بصورة النفس الکلیّة لتصویر المادّة. إنتهی. و هو، قدّس سرّه، و إن قصّر ذلک، أی تصویر العقل بصورة النفس فقط، لکنّ العلم بمراتب الوجود و ملکوت الغیب و الشهود یعطی ما ذکرنا من تصویره بصورة الجسم أیضاً. و هذا مراد الأقدمین، کأفلاطون الإلهی، و مفید المشّائین، أرسطاطالیس، فی أثولوجیا؛ من هبوط النفس إلی العالم السفلی مع أنّ البرهان یعطی حدوثها عن المادّة.
و ما ذکره ذلک العارف القمی، قدّس سرّه، مأخوذ من کلمات
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1032
الأقدمین، کهذا الفیلسوف العظیم. فإنّه قال فی «المیمر» الأوّل من أثولوجیا: النفس إنّما هو عقل، تصوّر بصورة الشوق. و ممّا یؤدّی ما ذکرنا، أتمّ تأدیة، قوله فی ذلک «المیمر» أیضاً:
إنّها (أی النفس) لمّا اشتاقت إلی السلوک و إلی أن تظهر أفاعیلها، تحرّکت من العالم الأوّل أوّلاً؛ ثمّ إلی العالم الثانی؛ ثمّ إلی العالم الثالث؛ غیر أنّها و إن تحرّکت و سلکت من عالمها إلی إن تأتی العالم الثالث، فإنّ العقل لم یفارقها، و به فعلت ما فعلت. إنتهی.
و فی کلماته الشریفة ما یفید مقصودنا و یشیر إلی مطلوبنا فوق حدّ الإحصاء؛ خصوصاً فی «المیمر» العاشر فی باب نوادره. فمن أراد، فلیرجع إلی ذلک الکتاب الشریف؛ لکن بعد الفحص الکامل عن مرموزات القوم و الرجوع إلی أهله.(534)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1033
شرح یک حدیث پیرامون عقل و تعیّن اول
فی روایة الکافی الشریف عن مولانا، أبی جعفر الباقر، علیه الصلاة و السلام قال:
لَمّا خَلَقَ الله تعالی العقلَ، استَنطَقَهُ. ثُمِّ قالَ لَهُ: أَقبِل. فَأَقَبلَ. ثُمَّ قالَ لَهُ: أَدبِر. فَأَدبَرَ. ثُمَّ قالَ: وَ عزّتی وَ جَلالی، ما خَلَقتُ خَلقاً هُوَ أحَبُّ إلیَّ مِنکَ، وَ لا أَکمَلتُکَ إلاّ فیمَن أُحِبُّ. أما، إنّی إیّاکَ آمُرُ و إیّاکَ أَنهَی؛ و إیّاکَ أُثیبُ؛ وَ إیّاکَ أُعاقِبُ... .
فنقول: قوله(ع): إستنطقه أی، جعله ذا نطق و إدراک بنفس جعل ذاته. فإنّ العلم و إلادراک فی المبادئ العالیّة و لا سیّماالعقل الّذی هو أوّل التعیّنات، عین ذاتها. و هذا بوجه نظیر قوله تعالی: «و عَلَّم آدَمَ الأسماءَ کُلَّها.» فإنّ «التعلیم» فی ذلک المقام بإیداع صور الأسماء و الصفات بنحو اللفّ و الإجمال و أحدیّه الجمع فیه؛ لا أنّه خلقه مجرّداً عن العلم بالأسماء ثمّ علّمها إیّاه. فإنّ الإنسان مظهر اسم «الله » الأعظم الجامع لجمیع المراتب و الأسماء و الصفات بنحو أحدیّة الجمع؛ و العقل أیضاً مظهر علم الحقّ. فهو عالم فی مرتبة هویّته و لبّ حقیقته.
و قوله: أقبِل أمر من حضرة الجمع إلی المظهر الأوّل بظهوره فی
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1034
جمیع مراتب التعیّنات من عالم الملک و الملکوت. فهو النافذ فی جمیع العوالم بأمر بارئه، لیظهر الکمالات الّتی فی عالم الإسماء و الصفات، و ینشر الخیرات فی مراتب الکائنات، و یهدیهم إلی الصراط المستقیم و یرشدهم إلی الطریق القویم.
و قوله(ع): أدبِر أی، أدبر من عالم التفصیل إلی الحضرة الجمع بجمیع المظاهر إلی الإسم المناسب لمقامک و مقام مظاهرک: إمّا إلی الإسم «الرحمن»، فتثاب؛ أو إلی الإسم «المنتقم»، فتعاقب. فالعقل الظاهر فی العوالم النازلة یثاب و یعاقب باعتبار اتّحاد الظاهر و المظهر. و معاد کلّ شی ء بتوسّطه بل بمعاده، فإنّ الأشیاء الکونیّة لا تعود إلی الحقّ مالم تصل إلی العالم العقلی أو تفنی فیه؛ و إن کان معاد الکلّ بتوسّط الإنسان الکامل الّذی کان العقل هو مرتبة عقله.
و قوله(ع): و لا أکملتک إلاّ فیمن أحبّ إشارة إلی أنّ ظهور العقل فی مراتب الموجودات علی قدر استعدادهم الّذی قدّر لهم
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1035
فی الحضرة العلمیّة بالحبّ الذاتی. و لولا ذلک الحبّ، لما یظهر موجود من الموجودات و لا یصل أحد إلی کمال من الکمالات؛ فإنّ بالعشق قامت السموات.
و فی قوله(ع): أیّاک آمر و إیّاک أنهی و إیّاک أثیب و ایّاک أعاقب بلا تخلّل «الباء» إشارة واضحة عند أرباب الذوق بما قلنا من أنّ العقل هو الظاهر و هو الباطن، و هو النافذ فی الملک و الملکوت، و النازل من مقامه الأرفع إلی المنزل الأدنی بلا تجاف عن محلّه الأعلی و مقامه الأرفع الأسنی. و الله الموفّق فی الآخرة و الأولی.(535)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1036
خلافت عقل کلی در ظهور و اظهاراسما و صفات
قد حان حین أن تعلم معنی «خلافة» العقل الکلّی فی العالم الخلقی. فإنّ خلافته خلافة فی الظهور فی الحقائق الکونیّة. و نبوّته إظهار کمالات مبدئه المتعال و إبراز الأسماء و الصفات من حضرة الجمع ذی الجلال. و ولایته التصرف التامّ فی جمیع مراتب الغیب و الشهود، تصرّف النفس الإنسانیّة فی أجزاء بدنها. بل تصرّفه لا یقاس بتصرّفها، فإنّه لعدم شوبه بالقوّة و اعتناقه بالعدم و النقصان، یکون أقوی فی الوجود و الإیجاد و التصرف و الإمداد. فهو الظاهر و الحقّ به «الظاهر»؛ و هو الباطن و الحقّ به «الباطن».
و لا تتوهّمن من هذا التعبیر أنّ ظهور الحقّ و بطونه تبع ظهوره و بطونه! فإنّ ذلک توهّم فاسد و ظنّ فی سوق الیقین و المعرفة کاسد. بل الأصل فی الظهور و الإظهار هو الحقّ. بل لاظهور و لا وجود إلاّ له، تبارک و تعالی؛ و العالم خیال فی خیال عند الأحرار.(536)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1037
کیفیت احاطه عقل مجرد و مظهر اول بر مادون خود
إحاطة العقل المجرّد علی مادونه، من الملک و الملکوت، لیست کإحاطة شی ء محسوس بشی محسوس؛ حیث یکون الإحاطة فیه ببعض الجوانب و النهایات، ولا یحیط بعضها ببعض إلاّ ببعض السطوح الخارجة عن الذات؛ بل إحاطته من جمیع الجوانب؛ یحیط بباطن المحاط کما یحیط بظاهره. فإنّ إحاطته یکون بنحو السریان و النفوذ. فهو سار فی حقائق العوالم و ذواتها و لبّ الحقائق و إنّیّاتها؛ لا یشذّ عن إحاطته الوجودیّة و سریانه المعنوی ذرّة فی السماء و الأرض من جواهرها و عوارضها الذاتیّة و المفارقة. و هو أقرب إلیها من حبل الورید و أنفذ فیها من الأرواح فی الأبدان. بل حضور العوالم عنده أشدّ و أعلی من حضورها عند أنفسها. کلّ ذلک، لأنّ المادّة الّتی هی مناط الغیریّة و التباعد عنه مفقودة؛ و الماهیّة الّتی هی أصل السوائیّة فیه مستهلکة مضمحلّه، لا حکم لها أصلاً؛ بل الحکم للوجود، بل للوجود المطلق. و هو القاهر علیها و الحاکم علی کلّ إنّیّة و حقیقة.
و إشارة إلی هذه الإحاطة الوجودیّة و السریان الذاتی قال معلّم المشّائین: إنّ الحقائق البسیطة تقتضی بذاتها لاستدارة حقیقیة تامّة، إلاّ أنّ المحیط فیها لا یحوی المرکز؛ کما الأمر فی الدوائر الحسّیّة کذلک. بل الأمر فی الدوائر العقلیّة بعکس الدوائر الحسّیّة. و نحن قد أشرنا إلی لمعة من التحقیق لهذا السرّ فی «المشکاة الأولی» فراجع.(537)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1038
ارتباط عقل با موجودات
أشار، صلّی الله علیه و آله، بقوله: «له رؤوس بعدد رؤوس الخلائق» إلی کینونة الأشیاء فی العالم العقلی قبل نزولها فی العوالم السافلة أو ظهورها فی المراتب النازلة، و هذه إحدی المسائل المُختلف فیها بحسب الظاهر بین معلّم حکمة المشّاء أرسطو طالیس و اُستاذه المعظّم أفلاطون الإلهی، و قد جمع بین الرأیین، و صالح بین القولین، مُجدّد الحکمة المتعالیة، و مؤسّس الفلسفة العالیة، شیخ مشایخ الأولیاء و الحکماء، صدر صدور المتألّهین و العرفاء فی کتابه الکبیر.
و بقوله صلّی الله علیه و آله: «من خلق و من لم یُخلق» إلی فعلیّة علم الموجود العقلی قبل إیجاد الخلائق، و إلی أنّ الحقیقة البسیطة العقلیّة کلّ الأشیاء بنحو البساطة، و أنّه ینال الکلّ من ذاته، فإذا کان الموجود العقلی کذلک فکیف بالموجود الحقّ و الحقّ المطلق بهر برهانه و جلّت عظمته و سلطانه؟ و العلم قبل الإیجاد أیضاً من
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1039
المسائل المتنازع فیها، و قد برهن علیه فی کتب أرباب الحکمة طبقاً لمشاهدة أرباب الطریقة و کشف أولیاء المعرفة، و قد أشار صلّی الله علیه وآله إلی أصل المسألة و برهانها و بیان الحقیقة و تبیانها.
و بقوله: «لکلّ آدمی رأس من رؤوس العقل» إلی الارتباط التامّ بین الموجود و سائر الموجودات و عبّر عن ذلک الارتباط ذلک الحکیم المتأله بالوجود الرابط فقال علی ماسنح بالبال مامعناه: إنّ للعقل وجوداً نفسیّاً و وجوداً رابطاً، و بهذا صحّح اتّحاد النفس بالعقل الفعّال، ردّاً علی شیخ مشائیّة الإسلام و هذا الارتباط کارتباط الحقّ بالخلق بالفیض المُقدّس الإطلاقی.
و بقوله: «و اسم ذلک الإنسان علی وجه ذلک الرأس مکتوب» إلی أنّ ارتباط العقل مع کلّ موجود بوجهٍ خاصّ غیر ارتباطه مع الآخر، فلایلزم التجزئة فی البسیط مع اتّحاد نفوس جزئیّةٍ معه، أو علم النفس بقضیّة واحدة عقلیّة علمها بجمیع مراتب الوجود، کما هو أحد الإشکالات التی أوردها ذلک الشیخ الفیلسوف علی القائلین باتّحاد النفس مع العقل الفعّال و استصعبه، و أعطی ذلک المتألّه حلّه و نقض غزله.(538)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1040
صادر اول: خلیفة الله و انسان کامل
نیاز به خلیفة الله در ظهور
و إذا انکشف علی سرّک أنّ هذه الحقیقة الغیبیّة أجلّ من أن ینال بحضرتها أیدی الخائضین و یستفیض من جناب قدسها أحد من المستفیضین، و لم یکن واحد من الأسماء و الصفات بمالها من التعیّنات محرم سرّها و لم یؤذَن لأحد من المذکورات دخول خدرها، فلا بدّ لظهور الأسماء و بروزها و کشف أسرار کنوزها من خلیفة إلهیّة غیبیّة، یستخلف عنها فی الظهور فی الأسماء و ینعکس نورها فی تلک المرایا، حتّی ینفتح أبواب البرکات و ینشقّ عیون الخیرات و ینفلق صبح الأزل و یتّصل الآخر بالأوّل. فصدر الأمر باللسان الغیبی من مصدر الغیب علی الحجاب الأکبر و الفیض الأقدس الأنور بالظهور فی ملابس الأسماء و الصفات و لبس کسوة التعیّنات؛ فأطاع أمره و أنفذ رأیه.(539)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1041
وجود ظاهر و غیرظاهر خلیفه حق
هذه الخلیفة الإلهیّة و الحقیقة القدسیّة الّتی هی أصل الظهور لابدّ و أن یکون لها وجه غیبیّ إلی الهویّة الغیبیّة، و لا یظهر بذلک الوجه أبداً؛ و وجه إلی عالم الأسماء و الصفات؛ بهذا الوجه یتجلّی فیها و یظهر فی مرایاها فی الحضرة الواحدیّة الجمعیّة.(540)
* * *
خلافت در ظهور و افاضه و تعین به اسما و صفات
هذه الخلافة هی الخلافة فی الظهور و الإفاضة و التعیّن بالأسماء و الإتصاف بالصفات من الجمال و الجلال، لاستهلاک التعیّنات الصفاتیّة و الأسمائیّة فی الحضرة المستخلف عنه و اندکاک کلّ الإنّیّات فی مقام غیبه و عدم الحکم لواحد منها و عدم الظهور لها.(541)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1042
کیفیت سریان خلیفه الهی به اسما
فهذه الخلیفة الإلهیّة ظاهرة فی جمیع المرائی الأسمائیّة؛ منعکسة نورها فیها حسب قبول المرآة و استعدادها؛ ساریة فیها سریان النفس فی قواها؛ متعیّنة بتعیّناتها تعیّن الحقیقة اللابشرطیّة مع المخلوطة. و لا یعلم کیفیّة هذا السریان و النفوذ و لا حقیقة هذا التحقّق و النزول إلا الخلّص من الأولیاء الکاملین و العرفاء الشامخین الّذین یشهدون نفوذ الفیض المقدّس الإطلاقی و انبساطه علی هیاکل الماهیّات بالشهود الإیمانی و الذوق العرفانی. والمرقاة لأمثال هذه المعارف، بل کلّ الحقائق، للسالک العارف، معرفة النفس. فعلیک بتحصیل هذه المعرفة؛ فإنّها مفتاح المفاتیح و مصباح المصابیح: من عرفها، فقد عرف ربّه.(542)
* * *
مُظهِر اولین تکثر و اصل اختلاف مراتب
اوّل تکثّر وقع فی دارالوجود، هی هذه الکثرة الأسمائیّة و الصفاتیّة فی الحضرة العلمیّة و مقام الواحدیّة الجمعیّة بظهور الخلیفة الإلهیّة فی صورالتعیّنات الأسمائیّة و تلبّسه بلباس الکثرات و اکتسائه بکسوة الصفات. و هذه الکثرة هی مبدأ مبادئ کلّ کثرة وقعت فی العین، و أصل أصول الإختلاف لمراتب الوجود فی
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1043
الدارین.(543)
* * *
باب ظهور و سبب بروز صفات و اسما
أنّ هذه الخلافة من أعظم شؤونات الإلهیّة و أکرم مقامات الربوبیّة، باب أبواب الظهور والوجود و مفتاح مفاتیح الغیب و الشهود؛ و هی مقام «العندیة» الّتی فیها مفاتیح الغیب الّتی لا یعلمها إلاّ هو. بها ظهرت الأسماء بعد بطونها و برزت الصفات غبّ کمونها. و هذه هی الحجاب الأعظم الّذی یعدم عنده کلّ صغیر و کبیر، و یستهلک لدی حضرته کلّ غنیّ و فقیر. و هذه الفضاء اللایتناهی الّذی فوق العرش الّذی لا خلأ فیه و لا ملأ. و هذه سبحات وجهه الّتی لو کشفت الحجب النورانیّة و الظلمانیّة، لأحرقت ما انتهی إلیه بصره. فسبحان ما أعظم قدره و أجلّ شأنه و أکرم وجهه و أرفع سلطانه. سبّوح قدّوس، ربّ السموات الأسمائیّة و الأراضی الخلقیّة...
هذه الخلافة هی روح الخلافة المحمّدیّة (ص)، و ربّها و أصلها و مبدؤها؛ منها بدأ أصل الخلافة فی العوالم کلّها؛ بل أصل الخلافة و الخلیفة و المستخلف إلیه. و هذه ظهرت، تمام الظهور، فی حضرة اسم «الله » الأعظم، ربّ الحقیقة المطلقة المحمدیّة(ص)، أصل الحقائق الکلیّة الإلهیّة. فهی أصل الخلافة، و الخلافة ظهورها؛ بل هی الظاهرة فی هذه الحضرة، لاتّحاد الظاهر و
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1044
المظهر؛ کما أشار إلیه فی الوحی الإلهی، إشارة لطیفة، بقوله تعالی: «إنّا أَنزَلناهُ فی لَیلةِ القَدر».
و قال شیخنا و أستاذنا فی المعارف الإلهیّة، العارف الکامل، المیرزا محمدعلی الشاه آبادی الإصفهانی، أدام الله أیّام برکاته، فی أوّل مجلس تشرّفت بحضوره و سألته عن کیفیّة الوحی الإلهی، فی ضمن بیاناته إنّ «هاء» فی قوله تبارک و تعالی: «إنّا أَنزَلناهُ فی لَیلَةِ القَدر» اشارة إلی الحقیقة الغیبیّة النازلة فی بنیة المحمّدیّة الّتی هی حقیقة «لیلة القدر».(544)
* * *
ارتباط اولین مظهر ذات با اسما و صفات
لعلّک بعد المصابیح الماضیة... عرفت کیفیّة ارتباط هذه الخلیفة
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1045
الکبری بالأسماء الحسنی و الصفات العلیا و أنّ ارتباطها بها ارتباط افتقار و وجود، کما أنّ ارتباط هذه بها ارتباط تجلّ و ظهور؛ فإنّ الحقیقة الغیبیّة الإطلاقیّة لا ظهور لها بحسب حقیقتها، فلا بدّ لظهورها من مرآة یتجلّی فیها عکسها. فالتعیّنات الصفاتیّة و الأسمائیّة مرائی انعکاس ذلک النور العظیم و محلّ ظهوره.(545)
* * *
خلیفه حق در ظهور
رسالت مطلقۀ ختمیّه خلافت کبرای الهیّۀ برزخیه است؛ و این خلافتْ خلافت در ظهور و تجلّی و تکوین و تشریع است؛ و خلیفه را از خود به هیچ وجه استقلالی و تعیّنی نباید باشد و الاّ خلافت به اصالت برگردد، و این برای احدی از موجودات امکان ندارد.(546)
* * *
خلیفه حق در ظهور اسما
لا یکونُ لَه الأستقلال فی التّصرّف بَل لهُ الْخلافة فی جَمیع العوالم خلافة فی الظّهوُر وَ التّصرّف فبظهوُره ظهرت الأسماء منْ غیْب الهویّة الی حَضرة الشّهادَة و تصرّفه عیْن تصرّف حضرات الأسمائیّة.(547)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1046
مظهر اظهار کنزهای مخفی از حضرت غیب به عالم شهادت
القیّوم جلّ برهانه وعظم شأنه وسلطانه حیثما أحبّ بالحب المُستکنّ فی ذاته المُقدّسة إظهار الکنوز المُختفیة من حضرة الغیب إلی الشهادة، ومن مقام الجمع إلی التفصیل ؛ لرؤیة ذاته المُقدّسة فی المرائی الخلقیّة، وشهود الظاهر المُبدع فی المظاهر المُبدعیّة، تجلّی بالفیض المُقدّس الإطلاقی والاسم الأعظم المُعبّر عنه تارة بالمشیّة المُطلقة، واُخری بالولایة الکلیّة، وثالثة بالرحمة الواسعة، ورابعة بالحقیقة المحمدیّة، وخامسة بعلویّة علیّ علیه السلام، وسادسة بنفس الرحمن ومقام حضرة العلمیّة، إلی غیر ذلک من الإشارات والعبارات حسب اختلاف المقامات.
عباراتنا شَتّی وحُسنک واحدٌ
وکلٌّ إلی ذاک الجمالِ یشیرُ.(548)
* * *
تعابیر گوناگون از اولین ظهور
اوّل من فلق الصبح الأزل و تجلّی علی الآخر بعد الأوّل و خرق أستار الأسرار هو المشیئة المطلقة و الظهور الغیر المتعیّن الّتی یعبّر عنها تارة ب «الفیض المقدّس»، لتقدّسها عن الإمکان و لواحقه و الکثرة و توابعها؛ و أخری ب «الوجود المنبسط»، لانبساطها علی
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1047
هیاکل سموات الأرواح و أراضی الأشباح؛ و ثالثة ب «النَفَس الرحمانی» والنفخ الربوبی؛ و بمقام «الرحمانیّة» و «الرحیمیّة»، و بمقام «القیّومیّة»، و ب «حضرة العماء» و ب «الحجاب الأقرب»، و ب «الهیولی الأولی»، و ب «البرزخیّة الکبری»، و بمقام «التدلّی»، و بمقام «أوأدنی» ـ و إن کان ذلک المقام عندنا غیرها، بل ذاک لیس بمقام أصلاً ـ و بمقام «المحمّدیّة»، و «علویّة» علی (ع) ؛ کلّ علی حسب مقام و مورد (عباراتنا شتّی...) إلی غیر ذلک من الإصطلاحات و العبارات و الإشارات، حسب المراتب و المقامات.(549)
* * *
مظهر جامع ظهور اول
اوّل ما ظهرَ فِی الوجُود هُوَ الأْم الجامِع لجَمیع انواعِ الرّبُوبیّات بمظهره الجامِع الَّذی هُوَ الأسانُ الْکامِل.(550)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1048
آینۀ تمام نمای خداوند
انَّ الحقّ شاهد جَماله فی مرآة الأْسان الْکامِل کما قال فی القُدسیّات خَلقْت الخَلق لکی اعرف ای یعرف ذاتی لذاتی فی مرآةِ التّفصیل کما کانَ مَعْروفاً فی حضْرة الجمْع اوّلاً و ازلاً.(551)
* * *
اتم کلمات الهی
فکل ما کان تجلی الحق فی مرآة ذاته أتمّ کان علی عالم الغیب أدل. فعوالم العقول المجردة والنفوس الإِسفهبدیة لتنزهها عن ظلمة المادة، وتقدسها عن کدورة الهیولی، وخلوصها عن غبار تعین الماهیة کلمات تامات إلهیات. ولکن لکون کل واحد منها مرآة صفة واحدة او اسم فارد إلهی، ناقص؛ کما قال: «فمنهم رکّع لا یسجدون ومنهم سجّد لا یرکعون.» والإِنسان الکامل لکونه کوناً جامعاً ومرآةً تاماً لجمیع الأسماء والصفات الإِلهیة اتمُّ الکلمات الإِلهیة، بل هو الکتاب الإِلهی الذی فیه کل الکتب الإِلهیة.(552)
* * *
جامع جمیع تجلیات اسمایی به طریق فرق و جمع
چون انسانْ مرآتِ اسم جامع و مربوب اسم اعظم است، جامع
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1049
جمیع تجلّیات اسمائیّه، جمعاً و فرقاً، تواند بود. پس به طریق فرق، هزار اسم کلّیِ الهی را بر قلب او هزار تجلی است؛ و جمعاً هر یک از اسما مزدوجاً با اسم دیگر یا با دو اسم یا سه اسم تا آخر اسما، و همین طور مراتب متصوّرۀ ترکیبات اسمایی در این هزار اسم کلی، به حسب هر ترکیبی، تجلی ممکن است واقع شود؛ و نیز قلب انسان، که قابل این تجلّیات است، خود مظهر جمیع اسما است، و به طریق کلی مظهر هزار اسم است؛ و به اعتبار مظهریّت هر یک، جمعاً و تفریقاً، و در مراتب جمع، به همان ترتیب که ذکر شد، تجلّیات مختلف شود؛ و این عدد را باید گفت از حوصلۀ احصاء خارج است: وَ اِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ الله لا تُحْصُوها. و آن حدیثی که از حضرت امیرالمؤمنین منقول است که فرمود: «رسول اکرم صلی الله علیه و آله در وقت رحلت، به من هزار باب از علم مفتوح فرمود که از هر بابی هزار باب مفتوح شد» شاید اشاره ای به فتح تجلّیات فرقی باشد.
و پس از تجلّیات اسمائیّه، نمونۀ تجلّیات ذاتیه که آخر مرتبۀ حضور قلب در معبود است، حاصل شود.(553)
* * *
تجلی به جمیع شئون در انسان کامل
اعلم ایها السالک الطالب ان لله تعالی بمقتضی اسم «کل یوم هو فی شأن» فی کل آن شاناً؛ ولا یمکن التجلی بجمیع شؤوناته الا للانسان الکامل. فإن کل موجود من الموجودات من عوالم العقول المجردة والملائکة المهیمنة والصافات صفاً، الی النفوس الکلیة الالهیة والملائکة المدبرة والمدبرات امراً وسکان الملکوت العلیا، وسائر
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1050
مراتبها من الملائکة الارضیة مظهرُ اسم خاص، یتجلی له ربه بذلک الاسم. ولکل منها مقام معلوم، «منهم رکع لا یسجدون ومنهم سجد لا یرکعون.» لا یمکن لهم تجاوز مقامهم وتخطی محلهم. ولهذا قال جبرئیل، علیه السلام، حین سأله النبی ـ صلّی الله علیه وآله وسلم ـ عن علة عدم المصاحبة: «لو دنوت انملة لا حترقت».
واما اهل یثرب الانسانیة ومدینة النبوة فلا مقام لهم؛ فلهذا صاروا حاملی الولایة المطلقة العلویة التی هی کل الشؤون الالهیة؛ وصاروا مستحقین للخلافة التامة الکبری؛ وصاروا اصحاب مقام الظلومیة التی هی کما قیل تجاوز جمیع المقامات وکسر اصنام الانانیات والإِنیّات، والجهولیةِ التی هی الفناء عن الفناء ومرتبةُ الجهل المطلق والعدم المحض.(554)
* * *
عدم غلبه اسمی بر اسم دیگر در انسان کامل
انسان کامل چون مظهر جمیع اسما و صفات و مربوب حق تعالی
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1051
به اسم جامع است، هیچیک از اسما را در آن غلبۀ تصرف نیست؛ و خود نیز چون ربّ خود کون جامع است و مظهریت آن از اسمی زاید بر اسمی نیست؛ و دارای مقام وسطیت و برزخیت کبری است و سیرش بر طریقۀ مستقیمۀ وسطیۀ اسم جامع است. و سایر اکوان هر یک اسمی از اسمای محیطه یا غیر محیطه در آنها متصرف است و مظهر همان اسم هستند؛ و بَدء و عود آنها به همان اسم است؛ و اسم مقابل آن در بطون است و متصرف آن نیست، مگر به وجه احدیت جمع اسما، که بیان آن مناسب این مقام نیست. پس، حق تعالی به مقام اسم جامع و رب الانسان بر صراط مستقیم است؛ چنانچه فرماید: إِنَّ رَبِّی عَلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ. یعنی مقام وسطیت و جامعیت بدون فضل صفتی بر صفتی و ظهور اسمی دون اسمی. و مربوبِ آن ذات مقدس بدین مقام نیز بر صراط مستقیم است بدون تفاضل مقامی از مقامی و شأنی از شأنی؛ چنانچه در معراج صعودی حقیقی و غایت وصول به مقام قرب، پس از عرض عبودیت و ارجاع هر عبادت و عبودیتی از هر عابدی به ذات مقدس، و قصر اعانت در جمیع مقامات قبض و بسط به آن ذات مقدس بقوله: إِیّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّاکَ نَسْتَعِینُ، عرض کند: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ؛ و این صراط همان صراطی است که ربّ الانسان الکامل بر آن است ـ آن بر وجه ظاهریت و ربوبیت، و این بر وجه مظهریت و مربوبیت ـ و دیگر موجودات و سائرین الی الله هیچیک بر صراط مستقیم نیستند؛ بلکه اعوجاج دارند، یا به جانب لطف و جمال، یا به طرف قهر و جلال.(555)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1052
کشف مطلق اعیان ثابته و لوازم آنها
انسان کامل در تحت اسم جامع اعظم کشف مطلق اعیان ثابته و لوازم آن ازلاً و ابداً بر او گردد، و کشف حالات و استعداد موجودات و کیفیت سلوک و نقشۀ وصول آنها بر او گردد، و خلعت خاتمیت و نبوت ختمی، که نتیجۀ کشف مطلق است، بر قامت زیبای مستقیمش راست آید. و دیگر پیغمبران هر یک به مناسبت اسمی که از آن مظهریت دارند و به مقدار حیطه و سعۀ دایرۀ آن، کشف اعیان تابعۀ آن اسم کنند؛ و باب کمال و نقص و اشرفیت و غیر آن و سعه و ضیق دایرۀ دعوت از آنجا شروع شود و به تبعیت اسمای الهیه رجوع کند؛ چنانچه تفصیل آن را در رسالۀ مصباح الهدایة ذکر کردیم.(556)
* * *
اولین مرتبه ظهور کثرت در عالم اسما و اولین وجود در همه عوالم
مظهر ذات به اعتبار الوهیت
فاسم الله المُحیط الحاکم علی سائر الأسماء أوّل ظهور الکثرة فی عالم الأسماء وحضرة الواحدیّة، وبتوسطه ظهرت الأسماء، بل سائر الأسماء من مظاهره وتجلیاته، وهو الظاهر فی مراحل الظهور، والباطن فی مراتب البطون، وصورته ـ الّتی هی عین الثابت للإنسان الکامل ـ هی أوّل صورة ظهرت فی الحضرة العلمیّة ظهور ثبوت لا وجود، وبتوسّطها سائر الصور، بل صور سائر الأسماء من مظاهرها وتجلّیاتها.
وبذاک القیاس أوّل نور فلق صبح الوجود، وشقّ بحر الکون والشهود هو الإنسان الکامل خلیفة الله واسمه الأعظم ومشیّته ونوره الأقدم الأکرم، وبتوسّطه سائر مراتب الوجود من الغیب والشهود ومنازل النزول والصعود، بل سائر الوجودات ظهورات نوره ومظاهر حقیقته، حسب ما قلنا فی الأسماء والأعیان من کونهما ظهور ربّ الإنسان الکامل وعینه الثابت، فالإنسان الکامل والکون الجامع هو الاسم الأعظم ظلّ اسم الله الأعظم، وله الأولیّة والآخریّة والظاهریّة والباطنیّة، وهو المشیّة الّتی خلقها الله بنفسها وخلق الأشیاء بها کما فی روایة الکافی...
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1053
قوله قدّس سرّه: أی خلقه بمحض تعقّله... إلی آخره.
ولمّا کان الإنسان مظهر الذات باعتبار مقام الاُلوهیّة المُستجمعة لجمیع الکمالات الظاهرة والباطنة، وکلّ الکمالات مُستجنّة فی ذات ربّه استجنان الفروع فی الاُصول والکثرات فی العقل الفعّال بنحو البساطة والجمعیّة، الخالصة عن شوب الکثرة والترکیب، المُقدّسة عن وصمة الکثرات والحیثیّات والاعتبارات، کان مربوبه ـ الذی ظهر عن هذا المقام الجمعی ـ مُستودعاً فیه الجمال والجلال، والظهور والبطون، والأولیّة والآخریّة، بل کلّ الأشیاء بنحو الوحدة والبساطة والاندماج والإجمال، فکان خلقه عین استیداع الکمالات الوجودیّة من السلسلة النزولیّة و الصعودیة فیه.(557)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1054
مظهر اسم الله و مظهر انسان کامل در عالم ظهور
باید دانست که در محل خود مقرر است که عین ثابتِ انسان کامل مظهر اسم «الله » الاعظم، که امام ائمۀ اسما است، می باشد؛ و اعیان سایر موجودات در ظل عین انسان کامل در علم و عالَم اعیانْ مقرر، و در عین و عالَم تحقق موجود است. پس، اعیان جمیع دایرۀ وجود مَظهر عین انسان کامل است در عالم اعیان؛ و جمیع موجودات مظاهر جمال و جلال او هستند در عالم ظهور.(558)
* * *
صورت مجموع عوالم و جامع جمیع مراتب
أنّ الإنسان الکامل صورة مجموع العوالم بوحدته الجمعیّة وبساطته الذاتیّة، کما أنّ العوالم الوجودیّة صورة تفصیلیّة من الإنسان الکامل، فإذا کان الإنسان مظهراً لاسم الرحمن الذی هو لبسط حقیقة الوجود وسلسلتی النزول والصعود، کما قیل: ظهر الوجود بسم الله الرحمن الرحیم، فالرحمة الرحمانیّة لبسط حقیقة الوجود بشراشره، والرحمة الرحیمیّة لبسط کمال الوجود فإذا کان مربوب اسم الرحمن الجامع لجمیع المراتب والواجد لتمام الحقائق الذاتیّة والعرضیّة هو الانسان الکامل، والإنسان صورة مجموع العوالم.(559)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1055
بر صورت عالَم بودن خلیفۀ حق
«و ذلک لأّه اتّصفَ بالوُجُود وَ الأسْماءِ وَ الصّفات لازمة للْوُجُود فوَجبَ ایْضاً اتّصافه بلوازم الوُجُود و الاّلزِم تخلّف اللاّزم عن الملزوم...».
قوله: وَ الأسْماء و الصّفات لازمَة للوُجُود، اَقول بَل هیَ عیْن الوُجود فی الحَضرة الجمعیّة و مُستهلکة فی الحَضْرة الأحَدیّة وَ لمّا کانَ العالمُ ظهوُر حَضْرة الجمْع فَفیه کلّ الأسْماء وَ الصّفات بطَریق الظّهُور وَ وزان الوُجوُب و زانُ سائر الأسْماءِ وَ الصّفات فالعالم واجب بُوجوب ربّه کما انّه حیّ بحیوة ربّه عالم بعلم ربّه ففی الخَلیفة یکون کلّ ماله فهیَ عَلی صُورتهِ.(560)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1056
مظهر احدیت جامع و حضرت واحدیت
«لکونه الجامع لحقائق العالم و مفرداتِه ای لکون الانسان جامعاً لحقائق العالم الّتی هی مَظاهر للصِّفات الجمالیّة و الجَلالیّة کُلّها و هی الأعْیان الثّابتة...».
قوله: لحقائق العالم، الحقائق هی الأعْیان و الأسماء باحَدیّة جمْعها و المفْردات هِیَ هُما بِاعْتبار الْکثرة و التّفضْیل فالانسان الکامِل لَه احَدیّة الْجمع للأسماء و الأعیان وَ بِهذا المقام لهُ مظهریّة الحَضْرة الأحَدیّة الجامِعَة وَ لهُ مقام الْکثرة التَّفْصیلیّة وَ بهِ یَکوُنُ مظهراً لِلحضْرة الواحِدیَّة.(561)
* * *
علوّ ذاتی عین ثابت انسان کامل
«والحاصِل انّ غیر مُسَمّی الله امّا مجالی وَ مظاهر اوْ اسماء فَانْ کانَ منَ المجالی فلا بدّ انْ یقعَ بیْنهما التّفاضل فی مراتب العلوّ...».
اعْلم هَداک الله الی اسْمائِه وَ صفاتِه وَ جَعَلکَ وَ ایّانا مِنَ الخائضینَ فی آیاته انّه کما انّ العُلوّ الذّاتی ثابت لمسمّی الله ای الذّات المتوَحّدَة لجَمیع الأسْماء وَ الصّفات باحَدیّة الجمْع فکذلِکَ
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1057
هُوَ ثابتٌ للْعیْنِ الثّابتَة للأسان الکامِل اَی الْحقیقَة المحمّدیَّة فانّها ایْضاً اَحَدیَّة جَمیع الأعْیان حاکِمة عَلیها وَ مُستجمعَة ایّاها حُکومَة الله عَلی سائر الأسماءِ وَ اسْتجماعه ایّاها فانّ الظّلّ حُکمهُ حُکم ذی الظِّلّ فان فیه وَ کذلِک هُو ثابتٌ لِلْمشیّة المطلقةِ اسْمُه الأعْظم فی مقام الفِعْل طابق النّعْل بالنّعْلِ وَ لیْس هیهنا مقام شرْح ذلکَ وَ قَد اسْتفید تحْقیقه مِنْ بَعض رَسائلنا فی حَقیقة الخلافة و الولایة.(562)
* * *
ظهور جمیع اسما و صفات در مظهر تام
... انّ مظهر الأْم الجامِع کالأْسان الکامِل مِنَ القُطب وَ غیْره یجوُزانْ یظهر فیه الکمالات الأـهیَّة لکن غیْر القسْم الأوّل منَ الأقسام الثّلاثة المذکور فی تفسیر الفاتحة اعنی غیر ما یختصّ بجناب الحقّ تعالی کوجُوب الوُجود وَ الأزلیّة وَ الأاطة...».
قوله: غیر القسْم الأوّل الی قوله: غیْر ما یختصّ بجناب الحقّ
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1058
تعالی، اقول وَ عنْدنا انّ وجُوبَ الوُجُود وَ ما بعْده کلّها ثابتَة للأسان الکامِل وَ المظهر الأتمّ و الفرق بیْنها وَ بَینَ ما ثبَت لله تَعالی فی مقامِ احَدیّة الذّات هُوَ الفَرق بَیْن الظّاهِر وَ المظهر و بَین الغیْب وَ الشّهادَة و بَین الجمْع وَ الفرق فجَمیع الأسْماء الأـهیَّة ذاتیّة کانتْ اوْ غیرها ظاهِرة فِی المظهر الأتمّ وَ الأْم المُستَأثر فی الحقیقةِ لیسَ مِنَ الأسْماءِ فَلاظهوُر لَه و لامظهر وَ امَّا الأسْماء الذّاتیَّة حَتّی الهُویَّة الصّرفة وَ الغیْب الأحَدی فَلها ظهُور بمعْنی آخر بَل لَها ظهُور فی کُلّ مَوْجُود بمعْنی غیْبی اَحَدی سِرّی لایعرفه الاّ الله الا تری قوله تعالی ما مِنْ دابّة الاّ هو آخذ بناصیتها انّ ربّی علی صراط مُستقیم فهذا هو الوجْه الخاصّ بلاواسطة اسْم منَ الأسماء اوْ مظهر مِنَ المظاهِر.(563)
* * *
ودیعه، مسمیات اسما در طینت انسان کامل
(عَلَّمَهُ الْبَیَانَ) فإنّ المُراد بالتعلیم ـ حسبما عرفت سابقاً ـ هو
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1059
فی الخمیرة والاستجنان فی الطینة کما أنّ المُراد بالبیان ـ حسبما قلنا فی الحواشی السالفة ـ هو مُسمّیات الأسماء الّتی علّمها الله تعالی أبینا آدم علیه السلام. فالإنسان الکامل المُودع فیه حقائق الأسماء ومُقتضیاتها من اللّطف والقهر، والرحمة والغضب، والهدایة والإضلال، والظهور والبطون، مُتحقّق فیه هذه الحقائق بطریق اللّف والبساطة.(564)
* * *
وابستگی ظهور موجودات به ظهور انسان کامل
ولی مطلق، سرّ روح و نفس و جسم کامل
أنّ للإنسان الکامل والولیّ المُطلق مقام المشیّة المُطلقة الّتی بها ظهرت الموجودات وتحقّقت الحقائق وتذوّتت الذوات، فهو بمنزلة الأصل وسائر الخلق فروعه، وله الحیطة علی مراتب الوجود ومنازل الغیب والشهود، فله أن یقول: «نحن» ویرید کافّة الموجودات من بادئ بدایة الثابتات الأزلیّة وخاتم ختام الزائلات الداثرة البالیة، فإنّها القشر وهو لبّها، والصورة وهو معناها، والظاهر وهو باطنها، بل هو الصورة والمعنی والقشر والّلبّ والظاهر والباطن، فروح الولیّ روح الکلّ ونفسه نفس الکلّ وجسمه جسم الکلّ کما ورد: (أرواحکم فی الأرواح ونفوسکم فی النفوس وأجسامکم فی الأجسام).
وبعبارة اُخری: من سلک سبیل الحقّ، وخرج عن الأنانیّة بقولٍ مُطلق، وفنی ذاتاً وصفةً وفعلاً وشأناً فی الرّب المُتعال، وسلّم
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1060
مملکة وجوده إلی القیّوم ذی الجلال، وأتی الله بقلبٍ سلیمٍ، ووصل إلی مقام العبودیّة بالطریق المُستقیم، وتحقّق بحقیقة «لا موجود سوی الله ، ولا هو إلاّ هو» ربّما شملته الرحمة الواسعة الإلهیّة والفیوضات الکاملة الربوبیّة، بإرجاعه إلی مملکته وإبقائه بعد فنائه، فیرجع حین یرجع رابحاً فی تجارته غیر خاسرٍ فی مُعاملته، فإنّه تعالی أکرم المُتعاملین و أجود المُتبایعین، فأعطاه تعالی فی مُقابل تسلیم روحه الجزئیّة روح الکلّ، وفی مُقابل نفسه الجزئیة نفس الکل وفی مُقابل جسمه الجزئی جسم الکلّ، فیصیر عالم الوجود مملکة وجوده ومقرّ سلطنته ومسند أمارته.
فإذا علمت ما تلونا علیک فاعلم أنّ قوله: «بینا أنت أنت صرنا نحن نحن» علی وزان قوله: «أیش تقول... إلی آخره» وأ نّه علیه السلام أراد أن یُفهم السائل بطریقٍ آخر أنّ سؤاله فی غیر محلّه، وأنّ مراتب الوجود مشهوداته بل مُتدلّیات بذاته وهی قیّوم علی کلّ نفس، وسلسلة الکائنات من الغائبات والشاهدات من أجزاء مملکته وتوابع سلطانه، فقال: «بینا أنت أنت» أی فی حجاب التعین وسجن التقیّد «صرنا نحن نحن» أی خرجنا عن قید التعیّن ووصلنا إلی المقام الإطلاقی، وهو مقام القیام علی کلّ نفس والإحاطة لکلّ شیءٍ ، فقوله: «أنت» إشارة إلی تعیّن السائل وضیق وجوده، و«نحن» إشارة إلی إحاطته علیه السلام وسعة وجوده، وقوله: «صرنا» إشارة إلی أنّ هذا المقام تحصیلی یحصل للسالکین بقوّة السلوک والفناء التامّ والتسلیم التمام.(565)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1061
ولیّ مطلق، مفتاح و ختام سلسله وجود
فإنّ لهم علیهم السلام مقام إطلاق المشیّة ولسائر الخلق مقام تعیّناتها، والمُقیّدات تنزّلات المشیّة المُطلقة ومظاهرها، کما ورد من طریقهم علیهم السلام: (خلق الله من نورنا العرش والکرسی والجنّة والنار والشمس والقمر) وورد: (بکم فتح الله وبکم
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1062
یختم)...
فمقام ولایة الله المُطلقة مظهر اسم الله الأعظم مفتح سلسلة الوجود ومختمها وأوّلها وآخرها، فهی کنقطة سیّالة فی مراحل الوجود منها البدو وإلیها الرجوع، وقوله علیه السلام: (نحن صنائع الله والخلق صنائع لنا) وإن کان یفید الغایة لمکان الّلام، إلاّ أنّ الغایة والفاعل مُتّحدان، خصوصاً فی الفواعل المُقدّسة عن کدورة المادّة ولواحقها، کما هو المُبیّن فی محلّه والمُتحقّق عند أصحاب الحکمة المُتعالیة.(566)
* * *
مظاهر تامه و آیات جمال و جلال حق
آن بزرگواران از انوار غیبیۀ الهیه و مظاهر تامه و آیات باهرۀ جلال و جمال اند، [و] در سیر معنوی و سفر الی الله به غایة القصوای فنای ذاتی و منتهی العروجِ «قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی» رسیده اند.(567)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1063
آینه های تجلی ذاتیِ اولی
اولیایی که حق تعالی با دو دست قدرت جمال و جلال خود تخمیر طینت آنها را کرده و در تجلی ذاتی اوّلی، به جمیع اسما و صفات و مقام احدیت جمع در مرآت کامل آنها ظهور نموده.(568)
* * *
اولین ظهور و اولین مخلوق
ترتیب امهات مراتب وجود
تقدم نور مقدس اولیاء(ع) بر عالم وجود
مراتب ظهور حضرات معصومین در عوالم پایین
إنّ الأحادیث الورادة عن أصحاب الوحی و التنزیل فی بدء خلقهم، علیهم السلام، وطینة أرواحهم، و أنّ أوّل الخلق روح رسول الله و علّی، صلّی الله علیهما و آلهما، أو أرواحهم، إشارة ألی تعیّن روحانیّتهم الّتی هی المشیئة المطلقة و الرحمة الواسعة تعّیناً عقلیّاً. لأنّ أوّل الظهور هو أرواحهم، علیهم السلام. و التعبیر ب«الخلق» یناسب ذلک؛ فإنّ مقام المشیئة لم یکن من «الخلق» فی شی ء بل هو «الأمر» المشار إلیه بقوله: «ألا لَهُ الخَلقُ و الأمرُ.» و إن یطلق علیه «الخلق» أیضاً؛ کماورد منهم (ع): خَلَقَ الله الأشیاءَ بالمشیئةِ و المشیئةَ بنفسِها. و هذا الحدیث الشریف أیضاً من الأدلّة علی کون المشیئة المطلقة فوق التعیّنات الخلقیّة من «العقل» و ما دونه.
و نحن نذکر روایة دالّة علی تمام المقصود الّذی أقمنا البرهان الذوقی علیه، بحمدالله ، تیمّناً بذکره و تبرّکاً به. فی الکافی الشریف، عن أحمدبن علیّ بن محمّدبن عبدالله بن عمربن علیّ بن أبی طالب(ع)، عن أبی عبدالله ، علیهم السلام،
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1064
قال:
إنَّ الله کانَ إذ لا کانَ؛ فَخَلَقَ الکانَ وَ المَکانَ؛ و خَلَقَ الأنوارَ؛ و خَلَقَ نُورَ الأنوارِ الَّذی نُوِّرَت مِنهُ الأنوارُ؛ و أَجرَی فیِهِ مِن نُورِهِ الّذی نُوِّرَت مِنهُ الأنوارُ؛ وَ هُوَ النّورُ الَّذی خَلَقَ مِنهُ مُحَمّداً وَ عَلیّاً. فَلَم یَزالا نُورَین أَوَّلینِ، إذ لا شی ءَ کُوِّنَ قَبلَهُما. فَلَم یَزالا یَجریانِ طاهِرَیْنِ مُطَهَّرَیْنِ فی الأصلابِ الطاهِرَةِ حَتّی افتَرَقا فی أَطهَرِ طاهِرَیْنِ فی عَبدِالله و أبی طالِب.
صدق ولیّ الله ، صلوات الله علیه. ولسنا بصدد شرح الحدیث الشریف؛ فإنّ شرحه مع عدم کونه فی عهدة مثلی طویل الذیل؛ ولکن نشیر إلی بعض إشاراته الّتی تشیر إلی مقصودنا.
فنقول، و بالله التوفیق: لعلّ قوله (ع): کان إذ لا کان. إشارة إلی تقدّمه، تعالی شأنه، بالحقیقة علی الموجودات، و الآن کما کان؛ کما قال جنید البغدادی حین سمع کان الله و لَم یَکُن مَعَه شَی ء: الآن کما کان. و فی توحید صدوق الطائفة:
إنَّ الله ، تَبارَکَ و تَعَالی، کانَ لَم یَزَل بلا زَمان و لا مَکان؛ وَ هُوَ الآنَ کَما کانَ.
و قوله: فخلق الکان و المکان إلی قوله: منه الأنوار إشارة إلی ترتیب أمّهات مراتب الوجود من النازل إلی الصاعد. فإنّ «الکان» و «المکان» هو الکائنات و المکانیّات الطبیعیّة و الأجرام السماویّة و الأرضیّة أو مطلق ما ظهر فی عالم الطبیعة و کان طالعاً عن بحر
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1065
الهیولی المظلمة حتی یشمل النفس الّتی هی بذاتها من عالم الأنوار ولکنّها طالعة عن مطلع المادّة ظاهرة فی الکائنات النازلة. و «الأنوار» فی العالم التعقّلی بقضّها و قضیضها؛ أو هو مع العالم النفسی باعتبار أصل حقیقتها الّتی هی الأنوار. و «نور الأنوار» هو الفیض المنبسط و الوجود المطلق الّذی منه الحقائق العقلیّة و غیرها و العوالم الصاعدة و النازلة. و تخصیص خلق «الأنوار» منه بالذکر، مع أنّ جمیع مراتب الوجود منه، للتناسب الواقع بینهما؛ أو لکون العقل أوّل ظهور المشیئة المطلقة؛ أو لأنّ صدور الکائنات لایحتاج إلی الذکر بعد ذکر صدور الأنوار منه؛ فإنّ صدور الأنوار إذ کان من شی ء، کان صدور الأکوان منه أیضاً بحسب ترتیب سلسلة الوجود و قوسی النزول و الصعود.
و الضمیر المجرور فی قوله: و أجری فیه إمّا راجع إلی الکان و المکان، و فیه إشارة لطیفة إلی ظهور نوره فی السموات و الأرض؛ کما قال تعالی: «الله نورُ السَّمواتِ و الارضِ.» و إمّا راجع إلی الأنوار إشارة إلی أنّ المقیّدات الّتی هی الأنوار عین المطلق الّذی هو نور الأنوار. و یمکن أن یکون راجعاً إلی نور الأنوار. فعلی هذا، یکون المراد من نور الأنوار هو العقل المجرّد الأوّل؛ و من الأنوار النفوس الکلّیّة؛ أو هی مع سائر العقول غیر العقل الأوّل.
و یکون المراد من نوره الّذی نوّرت منه الأنوار هو الفیض المنبسط. و هذا مناسب للعبارة من جهتین:
الأولی، نسبة الخلق إلی نور الأنوار. قد عرفت مراراً أنّه من عالم الأمر، لا الخلق، و إن أضیف إلیه أحیاناً؛ کما فی الحدیث الشریف المتقدّم ذکره.
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1066
الثانیة، إضافة «النور» إلی ذاته تعالی فی قوله: و أجری فیه من نوره. فإنّها إشارة إلی اتّحاد الظاهر و المظهر؛ و إن جاز إضافة نور سائر الأنوار إلی ذاته تعالی أیضاً باعتبار، لکنّ الأنسب ذلک.
و ایّاک و أن تفهم من «الإجراء» ما هو المتفاهم العرفی منه، کجریان النور الحسّی فی المستنیر! بل هو بمعنی الظهور و الإحاطة القیّومیّة؛ کما لا یکون «النور» هو النور الحسّی.
و قوله (ع): و هو النور الّذی خلق منه محمّداً(ص) و علیّاً(ع) أی، من نور الأنوار الّذی هو الوجود المنبسط، الّذی قد عرفت أنّه الحقیقة المحمّدیّة(ص) و العلویّة(ع) بنحو الوحدة و اللاتعیّن، خلق نورهما المقدس. هذا صریح فیما ذکرنا. فتفکّر فیه حتّی ینفتح علیک الأسرار.
و قوله(ع): فلم یزالا نوریْن أوّلین إذ لا شی ء کوِّن قبلهما. یعنی به أنّ نورهما المقدّس المنشأ من نوره، هو العقل المجرّد المقدّم علی العالم الکونی.
و قوله (ع): فلم یزالا إلی آخره، إشارة إلی ظهوره فی العوالم النازلة، من صلب عالم الجبروت إلی بطن عالم الملکوت العلیا؛ و من صلبه إلی بطن عالم الملکوت السفلی؛ و من صلبه إلی بطن عالم الملک؛ ثّم ظهر فی خلاصة العوالم و نسختها الجامعة، أی الإنسان الّذی هو أبوالبشر؛ و انتقل منه إلی أن یفترق فی أطهر طاهرین، عبدالله و أبی طالب، علیهما السلام.
و السرّ فی التعبیر عن کلّ عالم صاعد بالنسبة إلی الهابط منه ب«الصلب»، و عن کلّ عالم نازل بالنسبة إلی الصاعد منه ب«البطن»،
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1067
ظاهر لایحتاج إلی التفصیل.(569)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1068
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1069
اولین تعین در عالم خلق
جایگاه رسول الله (ص) نسبت به سایر مظاهر حق
أنّ قوله، صلّی الله علیه و آله: ما خلق الله خلقاً أفضل منّی إشارة
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1070
إلی أفضلیّته ـ صلّی الله علیه و آله ـ فی مقام تعیّنه الخلقی. فإنّه فی النشأة الخلقیّة أوّل التعیّنات و أقربها إلی الإسم الأعظم، إمام أئمّة الأسماء و الصفات؛ و إلاّ فهو بمقام ولایته الکلیّة العظمی و برزخیّته الکبری و الهیولویّة الأولی، المعبّر عنها ب «دنی فتدلّی» و «الوجود الإنبساطی الإطلاقی» و «الوجه الدائم الباقی» المستهلک فیه کلّ الوجودات و التعیّنات و المضمحلّ لدیه جمیع الرسوم و السمات، لانسبة بنیه و بین شی ء، لإحاطته القیّومیّة بکلّ ضوء و فی ء. فلایستصح الأکرمیّة و الأفضلیّة، و لا یتصوّر الأوّلیّة و الآخریّة؛ بل هو الأوّل فی عین الآخریّة؛ و الآخر فی عین الأوّلیّة؛ ظاهر بالوجه الّذی هو باطن؛ و بالوجه الّذی هو ظاهر کامن. کما قال: نَحُن السّابِقونَ الأوَّلوُنَ.
قوله(ع): فأنت أفضل أم جبرئیل؟... فإنّ لرسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ أحدیّة جمع الحقائق الغیبیّة و الشهادتیّة؛ و هو أصل اصول المراتب الکلّیة و الجزئیّة. و نسبته إلی رعیّته نسبة الإسم الأعظم فی الحضرة الجمعیّة إلی سائر الأسماء و الصفات. بل هو
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1071
الإسم الأعظم المحیط بسائر الأسماء الإلهیّة فی النشأة الخلقیّة و الأمریّة.(570)
* * *
وسایط میان حق و خلق در اصل و کمالات وجود
قوله(ص): لولا نحن، ما خلق الله آدم... إلی آخره. لأنّهم وسائط بین الحقّ و الخلق، و روابط بین الحضرة الوحدة المحضة و الکثرة التفصیلیّة. و فی هذه الفقرة بیان وساطتهم بحسب أصل الوجود، و کونهم مظهر الرحمة الرحمانیّة؛ الّتی هی مفیض أصل الوجود؛ بل بحسب مقام الولایة هم الرحمة الرحمانیّة بل هم الإسم الأعظم الّذی کان «الرّحمن الرّحیم» تابعین له. کما أنّ الفقرة الآتیة، أی قوله(ص): کیف لانکون أفضل من الملائکة بیان کونهم وسائط بحسب کمال الوجود، و کونهم مظهر الرحمة الرحیمیّة الّتی بها یظهر کمال الوجود. فبهم یتّم دائرة الوجود و یظهر الغیب و الشهود
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1072
و یجری الفیض فی النزول و الصعود. قال الشیخ محیی الدین فی فتوحاته: ظهر الوجود ببسم الله الرّحمن الرّحیم. فتمام دائرة الوجود تحت هذه الأسماء الثلاثة، جمعاً فی الأوّل منها، و تفصیلاً فی الأخیرین.(571)
* * *
رابط بین حادث و قدیم و موجِد رابطه کونیه نزولیه
وسایط رابطۀ روحانیه عروجیه
در ربط حادث به قدیم و متغیّر به ثابت، محتاج به واسطه و رابطه ای است که وجهۀ ثبات و تغیّر و قدم و حدوث داشته باشد که اگر آن واسطه نباشد فیض قدیمِ ثابت عبور به متغیرِ حادث در سنّت الهیّه نکند و رابطۀ کونیّۀ وجودیّه حاصل نشود ـ و در رابط بین این دو، انظارِ علمیِ اربابِ علومِ برهانی مختلف است، چنانچه ذوق عرفانی را اقتضای دیگری است که تفصیل آن از عهدۀ این اوراق خارج است، و در ذوق عرفانی رابطْ فیض مقدّس و وجود منبسط است که مقام برزخیّت کبری و وسطیّت عظمی را دارد و آن بعینه مقام روحانیت و ولایت رسول ختمی که متّحد با مقام ولایت
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1073
مطلقۀ علویّه است می باشد و تفصیل آن در رسالۀ مصباح الهدایه نویسنده داده شده ـ همینطور، در رابطۀ روحانیّۀ عروجیّه، که عکس رابطۀ کونیّۀ نزولیّه است و بعبارة اخری قبض وجود و رجوع الی ما بدء است، محتاج به واسطه است که بدون آن واسطه صورت نگیرد، و ارتباط قلوب ناقصۀ مقیده و ارواح نازلۀ محدوده به تامّ فوق التّمام و مطلق من جمیع الجهات بی واسطه های روحانی و رابطه های غیبی تحقق پیدا نکند.
و اگر کسی گمان کند که حق تعالی با هر موجودی قیّوم و به هر یک از اکوان محیط است بی واسطۀ وسایط، چنانچه اشاره به آن شده در آیۀ شریفۀ ما مِنْ دابَّةٍ اِلاّ هُوَ آخِذٌ بِناصِیتَها، اختلاط بین مقامات و اشتباه بین اعتبارات نموده و مقام کثرتِ مراتبِ وجود را با فنای تعیّنات به هم خلط نموده. و این بحث را بدین رساله چندان ارتباطی نیست و این قدر نیز از طغیان قلم واقع شد.(572)
* * *
مقام برزخیت و جامع وحدت و کثرت
المقام المحمّدیّ فهو مَقام البرْزخیَّة الْکبْری و الجامعَة للوَحْدة وَ الکثرة و الحقّ وَ الخَلق وَ هو الأوّل وَ الآخر وَ الظّاهِرُ وَ الباطِن.(573)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1074
صاحب مقام اقدم در مقام جمع اسمایی
صاحب المقام الأقْدَم الأحَد فی التّجَلّی الأقدَس وَ مقام جمعِ الأسْمائی فیِ الحضْرة الواحدیّة هوَ النّبیّ الختمیّ الّذی له الأوّلیَّة و الآخریّة و الظّاهِریَّة و الباطِنیّة.(574)
* * *
حیطه وجود رسول اکرم(ص)
انّ رَسُول الله صَلّی الله عَلَیْه و آله لمّا کان متحقِقاً بتمامِ دائِرة الوُجوُدِ وَ مُسْتجْمعاً لِلکمالات الّتی فی جمیع عَوالم الغَیْب و الشّهوُد وَ له الْبرزخیّة الکلّیّة و هوَ المشیّة المطْلقة وَالفیْض المُقدّس الإطلاقی لمْ یکن کمال و لا وجُود خارجاً عَنْ حیطةِ کماله وَ وجُوده فهوَ کلّ الوُجوُد الظلّی و کلّه الوُجوُد وَ لیْسَ وُجوُد وَ لا کمال وجوُد خارِجاً عنْ وُجوُده و کمال وُجوُده.(575)
* * *
اشتمال عین ثابت و عین خارجی رسول اکرم(ص) بر جمیع اعیان
قوله: کما انَّ نَبیّنا نَبیّ ازلاً الخ، فانَّ عیْنهُ الثّابتة جامِعَة لجَمیع اعْیان الموْجودات منهُم المشرّعینَ عَلیْهم السَّلام فاعْیانهمْ مظاهر عیْنِه صَلّی الله عَلیه وآله وَ سَلّم فی الحَضْرة العْلمیَّة و اعیانهم الخارجیَّة مَظاهِر هُویّته الّتی هیَ الفِیض المقدّس و النّفْس الرّحمانی.(576)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1075
واسطه فیض حق و رابطۀ حق و خلق
تمام دائرۀ وجود از عوالم غیب و شهود تکویناً و تشریعاً وجوداً و هدایتاً ریزه خوار خوان نعمت آن سرور هستند؛ و آن بزرگوار واسطۀ فیض حق و رابطۀ بین حق و خلق است. و اگر مقام روحانیّت و ولایت مطلقۀ او نبود، احدی از موجودات لایق استفاده از مقام غیب احدی نبود و فیض حق عبور به موجودی از موجودات نمی کرد و نور هدایت در هیچ یک از عوالم ظاهر و باطن نمی تابید.(577)
* * *
عالم، ظهور حقیقت محمدی(ص)
امیرالمؤمنین، لوح و قلم و عرش و کرسی
فالحقیقة المحمدیة هی التی تجلت فی العوالم من العقل الی الهیولی؛ والعالم ظهورها وتجلیها؛ وکل ذرة من مراتب الوجود تفصیل هذه الصوره. وهذه هی الاسم الاعظم. وبحقیقتها الخارجیة عبارة عن ظهور المشیئة التی لا تعین فیها، وبها حقیقة کل ذی حقیقة وتعیُّن کل متعین: «خلق الله الاشیاء بالمشیئة والمشیئة بنفسها.» وهذه البنیة المسماة بمحمد بن عبدالله ، صلی الله علیه وآله، النازلة من عالم العلم الإِلهی الی عالم الملک، لخلاص المسجونین فی سجن عالم الطبیعة، مجملة تلک الحقیقة الکلیة؛ وانطوی فیها جمیع المراتب انطواء العقل التفصیلی فی العقل البسیط الإِجمالی.
وفی بعض خطب امیرالمؤمنین ومولی الموحدین سیدنا ومولانا علی بن ابیطالب، صلوات الله وسلامه علیه: «انا اللوح، انا القلم، انا العرش، انا الکرسی، أنا السماوات السبع، انا نقطة باء بسم
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1076
الله .» وهو، سلام الله علیه، بحسب مقام الروحانیة متحد مع النبی، صلّی الله علیه وآله؛ کما قال، صلّی الله علیه وآله: «أنا وعلی من شجرة واحدة.» وقال: «انا وعلی من نور واحد.» إلی غیر ذلک من الأخبار الکثیرة الدالة علی إتحاد نورهما، علیهما السلام وعلی آلهما.(578)
* * *
ولایت، تعین اول حق
روایتی هست از حضرت امیر ـ سلام الله علیه ـ که: أنَا النُقْطَةُ الَّتی تَحْتَ الْباءِ، اگر این وارد شده باشد، تعبیرش این است که «باء» به معنای ظهور مطلق است، تعین اول، عبارت از مقام ولایت است. ممکن است مقصود امیر ـ علیه السلام ـ این معنا باشد که مقام ولایت، به معنای واقعی ولایت، ولایت کلی، این تعین اول است. اسم، تجلی مطلق است؛ اولین تعین، ولایت احمدی علوی است؛ و اگر هم وارد نشده باشد، مسأله اینطور هست که تجلی
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1077
مطلق، تعین اولش عبارت از مرتبۀ اعلای وجود است، که مرتبۀ ولایت مطلقه باشد.(579)
* * *
مشیّت:
صادر اول واسطه خلق موجودات
یگانه موجود حقیقی در مراتب خلقت
معنای شمول مشیت
ان سلسلة الوجود من عوالم الغیب والشهود من تعینات المشیئة ومظاهرها؛ ونسبتها الی جمیعها نسبة واحدة، وان کانت نسبة المتعینات الیها مختلفة. وهی أولی الصوادر علی طریقة العرفاء الشامخین، رضوان الله علیهم؛ وسائر المراتب موجودة بتوسطها؛ کما فی روایة الکافی عن ابی عبد الله ، علیه السلام، قال: «خلق الله المشیئة بنفسها ثم خلق الأشیاء بالمشیئة».
بل التدقیق فی مضمون الروایة والتحقیق عند اصحاب السر والحقیقة وارباب السلوک والطریقة [هو] ان لا موجود فی المراتب الخلقیة إلا المشیئة المطلقة الإِلهیة. وهی الموجودة بالذات والمجردة عن کل التعینات والتعلقات؛ ولها الوحدة الحقة الظلّیة ظلُّ الوحدة الحقّة الحقیقیة. واما التعینات فلم تستشم رائحة الوجود، بل کسراب بقیعة یحسبه الظمآن ماءً: إِنَّ هِیَ إلاَّ أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَآباؤُکُمْ مَا أَنْزَلَ الله ُ بِها مِنْ سُلْطان و کلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إلاَّ وَجْهَه.
فهذا القرطاس الذی اکتب علیه، والقلم الذی اسطر به والعضلة المسخرة لهما، والقوة المنبثّة فیها، والارادة المنبعثة عن الشوق المنبعث عن العلم القائم بالنفس کلُّها من شؤون المشیئة الإِلهیة
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1078
وظهوراتها؛ والتعینات إعتباریة خیالیة؛ کما قال الشیخ الکبیر: «العالم خیال فی خیال.» فلا ظهور إلا ظهورها ولا شأن الا شأنها.
وهذا معنی شمول المشیئة وسریان الوجود واطلاق الهویة الإلهیة وبسط الرحمة ومقام الإلهیة.
بسط و احاطۀ مشیت و عینیت آن با فعل حق
تعابیری از مقام مشیت
واذ تحقق لک ان الموجودات علی مراتبها العالیة والسافلة وتخالفها فی الشرف والخسة، وتغایرها فی الأفعال والذوات وتباینها فی الآثار والصفات یجمعها حقیقة واحدة الهیّة هی المشیئة المطلقة الإِلهیة، والموجودات بدرجاتها المختلفة وطبقاتها المتفاوتة مستهلکة فی عین المشیئة، وهی مع غایة بساطتها وکمال وحدتها وأحدیّتها کل الأشیاء، وبالتکثر الإِعتباری لا ینثلم وحدتها بل [هذا] یؤکدها، وینفذ نورها فی الأرضین السفلی والسماوات العلا، ولا شأن لحقیقة من الحقائق إلا شأنها ولا طور إلا طورها؛ وتحقق لک [أیضاً] أن لا عصیان فی الأمر التکوینی، وإن من شیء إلا وهو مسخر تحت کبریائه، وإذا اراد الله شیئاً انما یقول له: کن، فیکون، بلا تأب عن الوجود وقدرة علی التخطی والعصیان، وکل المهیات مؤتمرات بامره مخذولات تحت سلطنته: مَا مِنْ دَابَّةٍ إلاَّ هُوَ آخِذٌ بِنَاصِیَتِها؛ وتدبرت فی خلق السماوات والأرض وآمنت بصنوف الملائکة السماویة والأرضیة وصفوفها وطوائف جیوش الله ـ کل ذلک بشرط الخلوص التام من الأنانیة، وکسر اصنام کعبة القلب بتجلی الولایة العلویة، وخرق الحجب الظلمانیة: «توخود حجاب خودی حافظ`` از میان برخیز» ـ ینکشف لک
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1079
حقیقة نفوذ المشیئة الإلهیة ومضیها وبسطها واحاطتها، ویتحقق لک حقیقة خلق الله الأشیاءَ بالمشیئة، وأنْ لا واسطة بین المخلوقات وخالقها، وأن فعلَه مشیئتُه وقولَه وقدرته وارادته ایجادُه، وبالمشیئة ظهر الوجود، وهی اسم الله الاعظم؛ کما قال محیی الدین : «ظهر الوجود ببسم الله الرحمن الرحیم.» وهی الحبل المتین بین سماء الإِلهیة والأراضی الخلقیة، والعروة الوثقی المتدلیة من سماء الواحدیة. والمتحقق بمقامها والذی أُفقه أُفقها، هو السبب المتصل بین السماء والارض الذی به فتح الله وبه یختم، وهو الحقیقة المحمدیة والعلویة، صلوات الله علیهما، وخلیفة الله علی اعیان المهیات، ومقام الولایة المطلقة والاضافة الاشراقیة التی بها شروق الاراضی المظلمة، والفیض المقدس الذی به الافاضة علی المستعدات الغاسقة، وماء الحیاة الساری: وَجَعَلْنَا مِن الماءِ کُلَّ شَیءٍ حَیّ، والماء الطهور الذی لا ینجّسه شیء من الأرجاس الطبیعیة والأنجاس الظلمانیة والقذارات الإمکانیة. وهو نور السماوات والأرض: الله ُ نورُ السَّمـواتِ والأرْض؛ وله مقام الإِلهیة: وهُوَ الَّذی فی السَّماءِ إِلـهٌ وَفی الأرْضِ إله؛ وهو الهیولی الأولی ومع السماء سماء ومع الأرض ارض؛ وهو مقام القیومیة المطلقة علی الأشیاء: ما مِنْ دَابَّةٍ إِلاَّ هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها؛ والنفس الرحمانیة: وَنَفَخْتُ فیه مِنْ رُوحی؛ والفیض المنبسط، والوجود المطلق، ومقام قاب قوسین ومقام
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1080
التدلی، والأفق الأعلی، والتجلی الساری، والنور المرشوش، والرق المنثور، والکلام المذکور، والکتاب المسطور، وکلمة «کن» الوجودی، ووجه الله الباقی: کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ. وَیَبْقَی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الجَلالِ والإِکْرام؛ إلی غیر ذلک من الألقاب والإشارات:
عباراتنا شتّی وحسنک واحد
وکلّ الی ذاک الجمال یشیر
ونعم ما قیل:
ألا إنّ ثوباً خیط من نسجِ تسعة
وعشرین حرفاً من مَعالیه قاصر.(580)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1081
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1082
جهان پرتو مشیت
تمام مراتب وجود و مَشاهد غیب و شهود پرتو فیض تجلی ذات اقدس هستند، و از اخیرۀ عالم طبیعت تا سرچشمۀ ملکوت اعلی و جبروت اعظم به یک طور و یک نحو حاضرند در پیشگاه مقدسش، و همه پرتو جلوۀ مشیّت هستند؛ چنانچه در حدیث شریف کافی وارد است: عَنْ أَبِی عَبْدِ الله، علیه السّلام: خَلَقَ الله الْمَشِیَّةَ بِنَفْسِهَا، ثُمَّ خَلَقَ الْأَشْیَاءَ بِالْمَشِیَّةِ. پس مشیّت بنفس ذاتها جلوۀ ذات است، و دیگر موجودات به واسطۀ آن مخلوق اند.(581)
* * *
خلق بی واسطه مشیت و وساطت مشیت در خلق جهان
قالَ عَلَیْهِ السَّلامُ: «خَلَقَ الله الْمَشِیْئَةَ بِنَفْسِها ثُمَّ خَلَقَ الْأَشْیاءَ بِالْمَشِیْئَةِ».
مقصود از «مشیّت» در این حدیث شریف، شاید همان فیض اشراقی منبسط باشد که آن نور سماوات و ارض است، و «بنفسها» تجلّی ذاتیّ بلاواسطۀ حق است؛ زیرا که حقایق مُتعیّنه عقلیّه یا غیر عقلیّه نتواند مرتبط به ذات مقدس از جمیع تَعیُّنات و تَقیُّدات باشد؛ زیرا که این ربط ذاتی که مصحِّح مخلوقیت است، در صورت تقیّد و تعیّن، مستلزم تعیّن در متجلی و خالق شود ـ تعالی الله عن ذلک.
پس تجلی ذاتی حق و نور ظهوری جمال جمیل مطلق، همین فیض مطلق و مشیت اشراقیّه است و این همان نور است، به حسب این بیان و احتمال که در این حدیث می فرماید:
«إنَّ الله خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أوَّلُ خَلْقٍ مِنَ الرُّوْحانِیِّینَ عَنْ یَمِینِ
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1083
الْعَرْشِ مِنْ نُوْرِهِ»؛ أی من نوره الإشراقی و فیضه المنبسط الإطلاقی.
و به این بیان، رفع شبهه ای که به حدیث شریف «خَلَقَ الله الْمَشِیئَةَ بِنَفْسِها» وارد شده است، می شود و محتاج به توجیه بعید محقق عظیم الشأن «[میر ]داماد» ـ نَضَّر الله وجهه ـ و تأویل غریب محقق بزرگوار «فیض» و تأویل عجیب محدِّث خبیر «مجلسی» ـ علیهما الرحمه ـ نباشیم.
و عجب آن است که فیلسوف کبیر اسلامی، «صدرالمتألهین» ـ قدّس سرّه ـ نیز در این حدیث از تحقیق اهل معرفت و اصحاب قلوب، صرف نظر فرموده و به طور دیگر تأویل فرموده است این حدیث را، که شاهد بزرگ آن مشرب و مسلک است. و ما در رسالۀ «مصباح الهدایة» تحقیق این مقصد را با حکومت بین عرفای شامخ و حکمای عظام، راجع به «اوّل ماصدر»، به طور وافی نمودیم؛ هر کس خواهد به آن رجوع کند تا جلیّه حال معلوم گردد.(582)
* * *
حقیقت خلق بنفسه مشیت
در حدیث شریف کافی فرماید: «خداوند خلق فرمود «مشیّت» را بنفسها؛ پس خلق فرمود اشیاء را به مشیّت.» و از برای این حدیث شریف هر کس به حسب مسلک خود توجیهی نموده؛ و ظاهرتر از همه آن است که مطابق می شود با این مسلک. و آن این است که مراد از «مشیّت» مشیّت فعلیّه است که عبارت از «فیض منبسط»
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1084
است. و مراد از «اشیاء» مراتب وجود است که تعیّنات و تنزّلات این لطیفه است. پس، معنی حدیث چنین شود که خدای تعالی مشیّت فعلیّه را، که ظلّ مشیّت ذاتیّۀ قدیمه است، بنفسها و بی واسطه خلق فرموده؛ و دیگر موجودات عالم غیب و شهادت را به تبع آن خلق فرموده.(583)
* * *
مشیت فعلیه و مشیت ذاتیه
احاطه قیومیه مشیت فعلیه مطلقه
بِالسَّنَدِ الْمُتَّصِلِ إلی عِمادِ الإِسْلام وَالْمُسْلِمینَ، مُحَمَّدِبْنِ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیّ، رضوان الله علیه، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی، عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ [بْنِ مُحَمَّدِ] بْنِ أَبِی نَصْرِ، قَالَ، قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا، علیه السّلام: قَالَ الله: یَا ابْنَ آدَمَ، بِمَشِیئَتِی کُنْتَ أَنْتَ الَّذِی تَشَاءُ لِنَفْسِکَ مَا تَشَاءُ؛ وَ بِقُوَّتِی أَدَّیْتَ فَرَائِضِی، وَ بِنِعْمَتِی قَوِیْتَ عَلَی مَعْصِیَتِی. جَعَلْتُکَ سَمِیعاً بَصِیراً قَوِیّاً؛ مَا أَصَابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ الله؛ وَ مَا أَصَابَکَ مِنْ سَیِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِکَ. وَ ذلکَ أَنِّی أَوْلَی بِحَسَنَاتِکَ مِنْکَ؛ وَ أَنْتَ أَوْلَی بِسَیِّئَاتِکَ مِنِّی. وَ ذَاکَ أَنَّنِی لاَ أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْأَلُونَ.
ترجمه: «فرمود حضرت رضا، سلام الله علیه: خدای تعالی فرمود: "ای پسر آدم، به خواست من تو آنی که می خواهی برای خود آنچه می خواهی؛ و به توانایی من به جا آوردی واجبات مرا؛ و به نعمت من توانا شدی بر معصیت من. قرار دادم تو را شنوا، بینا و توانا. آنچه برسد تو را از نیکویی از خداوند است؛ و آنچه برسد تو را از بدی از خود تو است؛ برای اینکه من اولی هستم به نیکوییهای تو از تو؛ و تو اَولی هستی به زشتیهای خودت از من؛
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1085
زیرا که من پرسش نشوم از آنچه می کنم و آنها پرسش شوند"».
شرح در این حدیث شریف مطالب عالیه و مسائل مهمه ای است از علوم عالیۀ ماقبل الطبیعة که با تفصیل مقدمات اگر ذکر شود، خارج از طور این اوراق و موجب تطویل است؛ پس، ناچار به طریق توسط و اقتصار مشی کرده بعضی از آن مسائل را به طریق نتیجة البرهان مذکور می داریم در ضمن فصولی چند. و عَلَی الله التُّکْلانُ.
بدان که از برای مشیت حق تعالی جلّت عظمتُه، بلکه از برای سایر اسماء و صفات از قبیل علم و حیات و قدرت و غیر آن، دو مقام است:
یکی، مقام اسماء و صفات ذاتیه است؛ که به برهان پیوسته است که ذات مقدس واجب الوجود به حیثیت واحده و جهت بسیطۀ محضه کل کمالات و مستجمع جمیع اسماء و صفات است، و جمیع کمالات و اسماء و صفات جمال و جلال رجوع کند به حیثیت بسیطۀ وجودیه، و هر چه ماورای وجود است نقص و قصور و اعدام است. و چون ذات مقدسش صرف وجود و وجود صرف است، صرف کمال و کمال صرف است: عِلْمٌ کُلُّهُ، قُدْرَةٌ کُلُّهُ حَیاةٌ کُلُّهُ.
و دیگر، مقام[ اسماء] و صفات فعلیه است، که مقام ظهور به اسماء و صفات ذاتیه است و مرتبۀ تجلی به نعوت جلالیه و جمالیه است. و این مقام مقام «معیّت قیّومیه» است: «هُوَ مَعَکُمْ.» و «ما یکون مِنْ نَجْوی ثَلثَةٍ إِلاّ هُوَ رابِعُهُمْ...» و مقام «وجه الله » است: «أَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ الله.» و مقام «نوریّت» است: «الله نُورُ السَّمواتِ وَ
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1086
الْأَرْضِ.» و مقام «مشیّت مطلقه» است: «وَ ما تَشاؤُنَ إِلاّ أَنْ یَشاءَ الله». خَلَقَ الله الأشْیاءَ بِالْمَشِیَّةِ وَ خَلَقَ الْمَشِیَّةَ بِنَفْسِها. و از برای آن در لسان اهل الله اصطلاحات و القاب دیگری است. و به هر دو مقام اشاره شده است در آیۀ شریفۀ کتاب الهی بقوله: هُوَ الْأَوَّلُ وَ الآخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الْباطِنُ. به بعضی وجوه.
بالجمله، مقام مشیت فعلیۀ مطلقه احاطۀ قیومیّه دارد به جمیع موجودات مُلکیه و ملکوتیه؛ و جمیع موجودات به وجهی تعینات آن هستند، و به وجهی مظاهر آن می باشند. و به حسب این مقام از مشیت فعلیه و مظهریت و فنای مشیت عباد در آن، بلکه مظهریت و مرآتیت خود عباد و جمیع شئون آنها از آن، در این حدیث شریف فرموده است: ای پسر آدم، به مشیت من تو آن کسی هستی که مشیت می کنی؛ ذات تو و کمالات ذات تو به عین مشیت من است؛ بلکه تو خود و کمالاتت از مظاهر و تعینات مشیت منی: وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ الله رَمی. و از برای این مطلب عرفانی شواهد کثیره از اخبار و آیات است که ذکر آن لزومی ندارد.
و شیخ جلیل اشراقی، قدّس سره، علم تفصیلی حق تعالی را به اشیا عبارت از همین مقام علم فعلی می داند؛ و محقّق طوسی، قدس سرّه، در این باب از او تبعیت فرموده. و حضرت صدرالمتألّهین، قدس سرّه، علم تفصیلی را همان مقام ذات بسیط می داند. و کلام این دو بزرگوار به طور اطلاق مرضیّ ایشان
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1087
نیست. و نویسنده روح کلام آنها را به یک امر راجع می دانم و نزاع را لفظی می دانم به بیانی که مناسب این مقام نیست.
و از این بیان معلوم شد که هرچه در دار تحقق متحقق گردد، چه از جواهر قدسیۀ الهیه، یا مُلکیۀ طبیعیه، یا اَعراض، و چه ذوات و اوصاف و افعال ـ تمام آنها به قیومیت و نفوذ قدرت و احاطۀ قوّت حق متحقق شوند. پس، درست شد که بِقُوَّتِی أَدَّیْتَ فَرَائِضِی. و همین مقام مشیت مطلقه مقام رحمت واسعه و نعمت جامعه است، چنانچه فرماید: وَ بِنِعْمَتِی قَوِیتَ عَلَی مَعْصِیَتِی.(584)
* * *
مشیت در مقام لاتعین و وحدت و مقام تعین و کثرت
إنّ للمشیئة المطلقة مقامین: مقام اللاتعیّن و الوحدة، لا الظهور بالوحدة؛ و مقام الکثرة و التعیّن بصورة «الخلق» و «الأمر».
و هی بمقامها الأوّل مرتبطة بحضرة الغیب؛ أی، الفیض الأقدس. و لا ظهور لها بذلک المقام.
و بمقامها الثانی ظهور کلّ الأشیاء ؛ بل هی الأشیاء کلّها أوّلاً و آخراً و ظاهراً و باطناً.(585)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1088
دو مقام مشیت مطلق
اسم الله ، که مقام مشیّت مطلقه و اسم اعظم الهی است و دارای مقام مشیّت رحمانیّه، که بسط وجود مطلق است، و مشیّت رحیمیّه، که بسط کمال وجود است [می باشد].(586)
* * *
مشیت رحمانی و رحیمی، مشیت ربوبی و مالکی
«المراد بالحکْمة الرَّحمانیَّة بیان اسْرار الرّحمتیْن الصّفاتیّتین النّاشئتین منَ الرّحمتیْن الذّاتیّتیْن المشار الیْهما بقوله تعالی انّهُ مِنْ سُلیمان وَ انَّهُ بِسْمِ الله الرَّحمن الرَّحیم».
قوله: الْمشار الیْهما بقوله تعالی الخ، قال شیخنا العارف الکامل الشّاه آبادی مدّ ظلّه انّ الرّحمن الرّحیم فی قوله تعالی بِسْمِ الله ِ الرَّحمنِ الرَّحیم. صفتان للإسْمِ لا لله ِ تعالی و هما لیْستا منَ الرّحمتیْن الذّاتیّتیْن فَانّهما منْدَرجَتان فی اسم الجَلالة فحاصِل مفاد التّسْمیَة انّه بالمشیّة الرّحمانیّة وَ الرّحیمیَّة منَ الله تَعالی ظهَر الحمْد ای عالم الحمْد الّذی هُوَ العالم العقلی الجبَروُتی فَانّ حقیقَتها محامد الهیَّة وَ بمشیّته الرّبوُبیّة ظهر العالمونَ اَی العالم الملک الّذی یکونُ فی صراطِ التّربیَةِ و التّرقی وَ غایة التّرقی هوَ الوُصوُل الی المشیَّة الرَّحمانیّة و الرّحیمیّة وَ لذا اعادَهما الله تعالی فی الفاتحة وَ امَّا المشیّة المالکیّة فهیَ فی مقابلة المشیّة الرَّحْمانیّة فانّها لقبض الوُجوُد کما انّ الرّحمانیّة لبسْطه... .(587)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1089
مشیت مطلقه، مقام تدلی
انّ مقامَ المشیَّة المطْلقة مقام التّدلّی وَ فوقَه او ادنی الّذی هُوَ الأمحلال فی الأحدیّة و البقاء بالواحدیّة.(588)
* * *
مشیت مطلق، ظهور ذات احدی در ممکنات
مشیت مطلقه معنای حرفی
حضرة المشیئة المطلقة لفنائها فی الذات الأحدیّة و اندکاکها فی الحضرة الأولوهیّة و استهلاکها تحت سطوع نور الربوبیّة، لا حکم لها فی نفسها؛ بل لا نفسیّة لها أصلاً. فهی ظهور الذات الأحدی فی هیاکل الممکنات علی قدر استحقاقها؛ و بروز الجمال السرمدی فی مرآة الکائنات علی قدر صفائها. و بها یکسو کسوة الإمکان و یتلبّس بلباس الأکوان؛ فظهر، واستتر، و برز، و ضمر، و تجرّد، و تمثّل، و توحّد، و تکثّر.
فلقد أشار إلی ذلک، بکمال اللطافة، و أرمز، حق الرمز، بقوله تعالی: «الله نورُالسَّمواتِ و الأرض.»... فقال: إنّه تعالی ظهور السموات و الأرض. أی، عالم الغیب والشهادة، والأرواح و الأشباح. فهو تعالی بکمال تقدّسه ظاهر فی مرائیها؛ و ظهورها هو ظهوره تعالی. فانظر کیف مثَّل نوره بالمصباح المجلُوّ من خلف الزجاجة الرقیقة علی البساط... .
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1090
و أنت بما تلونا علیک من البیان و رفعنا الحجب عن بصیرتک بالعیان تقدر، بحمدالله القادر المنّان، علی توفیق کلمات أصحاب الکشف و المعرفة الذوقی، و أرباب الحکمة والطریق البرهانی. ألا، و إنّها غیر متخالف الحقیقة، و إن کان القائل بها متفاوت الطریقة. فإنّ السلوک إلی الله بعدد أنفاس الخلائق، و إن کان المقصد هوالله الخالق. حیث قال الطائفة الأولی فی ذلک المقام إنّه، تعالی قدسه، ظهر فی مرائی التعیّنات و ملابس المخلوقات، و مجلی الحقائق و مهبط الرقائق؛ کما قال تعالی: «هُوَ الَّذی فی السَّماءِ إلهٌ و فی الأرض إلهٌ.» و عن النبی، صلّی الله علیه و آله و سلم: لَو دُلِّیتُم بِحَبلٍ إلی الأَرضِ السُّفلَی، لَهَبَطتُم علَیَ الله . وورد إشارة إلی ذلک أنّ معراج یونس، علی نبیّنا و آله و علیه السلام، کان فی بطن حوت؛ کما أنّ معراج رسول الله (ص) بعروجه الی فوق الجبروت.
و قال الطائفة الأخری إنّ سلسلة الموجودات من عالمی «الأمر» و «الخلق» مراتب فعله و مدارج خلقه و أمره و أنّه، تعالی قدسه، منزّه عن العالمین و مقدّس عن النزول فی محفل السافلین: و أین التراب و ربّ الأرباب! و أنت قد عرفت، بتأیید رحمانی من ناحیة النفَس الرحمة من جانب یَمن القدس، أنّ مقام المشیئة المطلقة و الحضرة الألوهیّة لمکان استهلاکها فی الذات الأحدیّة و اندکاکها فی الإنّیّة الصرفة لا حکم لها؛ فهی معنی حرفیّ معلّق بعزّ قدسه تعالی.
والآن تعلم أنّ الوجودات الخاصّة فی کلّ نشأة من النشآت ظهرت و الأنوار المتعیّنة فی کلّ مرتبة من المراتب برزت مستهلکات فی الحضرة الألوهیّة. فإنّ المقیّد ظهور المطلق، بل
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1091
عینه؛ و القید أمر اعتباری. کما قیل: «تعیّنها امور اعتباریست» والعالم هو التعیّن الکلّ. فهو اعتبار فی اعتبار و خیال فی خیال عند الأحرار. والوجود من صقعه و حضرته لا حکم له بذاته؛ فلابدّ للحکیم المتألّه أن یستهلک التعیّنات فی الحضرة الأحدیّة؛ و لا یغضّ عینه الیمنی و ینظر بالیسری. کما أنّه لا بدّ للعارف المشاهد أن یتوجّه إلی الکثرات و ینظر بالیسری إلی التعیّنات.
و بالجملة، أنّ مغزی مرامهم و إن کان أمراً واحداً و مقصداً فارداً، إلاّ أنّ غلبة حکم الوحدة و سلطانها علی قلب العارف تحجبه عن الکثرة، فاستغرق فی التوحید و غفل عن العالمین و مقامات التکثیر؛ و حکم الکثرة، علی الحکیم یمنعه عن إظهار الحقیقة، و یحجبه عن الوصول إلی کمال التوحید و حقیقة التجرید. و کلاهما خلاف العدل الّذی به قامت سموات لطائف السبع الإنسانیّة. فإن کنت ذا قلب متمکّن فی التوحید و حصل لک الإستقامة الّتی قال النبی، صلّی الله علیه و آله، فیها: شَیَّبَتْنی سورةُ «هودٍ» لِمکانِ هذِهِ الکریمَةِ. لنقصان أمّته و تکفّله لهم، فاتّبع الحقّ الحقیق و الحقیقة الحریّ بالتصدیق. و هو أنّ حضرة المشیئة المطلقة المستهلکة فی الذات التی هی ظلّ «الله » الأعظم و حجابه الأقرب الأکرم و ظهوره الأوّل و نوره الأتمّ، بحقیقتها مستهلکة فی الحضرة الأحدیّة، نازلة إلی العوالم السافلات و بیداء الظلمات؛ و هی مقام الوهیّة الحقّ الأوّل فی السموات العلی و الأرضین السفلی. ولا حکم لها بنفسها؛ بل لا نفسیّة لها. فإنّ قلت إنّ الله تعالی ظاهر فی الأکوان و متلبّس بلباس الأعیان، صدقت. و إن قلت إنّه تعالی مقدّس عن العالمین، صدقت.
فعلیک بتحکیم هذا الأساس و التحقّق بهذا المقام، فإنّه من
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1092
العلم النافع فی أولیک و أخراک.
و بالحریّ أن نشیر إلی أصل الحقیقة بخرق الحجاب، بلسان أصحاب السلوک العلمی من ذوی اللباب؛ فإنّ طریقهم سهل المأخذ عند جمهور أهل الخطاب؛ و إن کان طریق أهل الله أقرب إلی الصواب، لکونهم رافضین للنقاب.
غیریت فواعل ممکن با فعل و اثرشان
عدم ورود نقصان به عالم عقل و مجردات
ظهور حق در اشیاء و بطون او در آنها
فنقول: لمّا کان الحقّ، تعالی شأنه، فی کمال التقدّس عن الأوضاع و الجهات و تمام التنزّه عن المکان و المکانیّات و نصاب الترفع عن الزمان و الزمانیّات، لم یکن نسبته تعالی مع فعله کنسبة سائر الفواعل مع أفعالها: فإنّ سائر الفواعل، أیّ فاعل کان حیث کان، فی قیدالماهیة و أسر التعیّن؛ فمقام ماهیّته و ذاتیّته یصحّح الغیریّة مع أثره و فعله؛ فالفواعل الغیر الواجبة بحسب مقام ذاتها الّتی هی التعیّن و الماهیّة منفصل الذات عن الفعل و الأثر، منعزل الحقیقة عن الّذی فیه أثر؛ و إن کان فی هذه الفواعل أیضاً مراتب فی النوریّة و الکمال و درجات فی الشدّة و الضعف. فإنّ فواعل عالم الملک و الطبیعة لکونها تحت حکومة الأبعاد المکانیّة و سلطان الجهات الإمکانیّة، و لأسرها بقید الهیولی و الهیولانیّات و تقیّدها بقیود المادّة و المادّیّات و سلاسل الزمان و الحرکات، صارت آثارها منعزل الوجود عنها وضعاً، و منفصل الهویّة عنها مکاناً. و هذا أعلی مراتب العزل والإنفصال. و ذلک لتشابک وجوداتها مع الأعدام و بُعدها عن ساحة قدس الملک العلاّم.
و امّا موجودات عالم العقل و مقام التجرّد و محلّ الأنس و موطن التفرّد، لتنزّهها عن تلک القشور و قربها من عالم النور، بل کونها من أصل النور و نوراً علی نور، و اندکاک جهات إمکانها فی وجوب الأحدی و جبر نقصان ماهیّاتها بالوجود السرمدی ـ و لهذا یقال بالوعاء الذی هی فیه عالم «الجبروت»، لجبر نقصانها و رفض
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1093
إمکانها ـ کانت مقدّسة عن الأوضاع مع منفعلها، و منزّهة عن جهات هذا العالم الأدنی. ولقد صحّ عن الأوائل أنّ العالم العقلی کان کلّها فی الکلّ؛ لا حجاب مسدول بینها، و لا وضع لبعضها مع بعض و لا مع غیرها. هذا؛ مع أنّ النقطة السوداء الإمکانیّة علی وجهها و ذُلّ الفقر الذاتی علی ناصیتها.
فإذا کان حال العالم العقلی مع الإمکان الذاتی کذلک، فانظر ماذاتری فی حق مبدأ الوجود المنزّه عن کلّ تعیّن و کثرة وجهة والمقدّس عن الماهیّة و جهات الغیریّة. فهو تعالی ظاهر بظهور الأشیاء لا کظهور الأجسام بالأنوار الحسّیّة، و لا کظهور شی ء بشی ء؛ و باطن فیها، لا کبطون شی ء فی شی ء؛ و مع ذلک ظهوره بهاأشدّ من ظهور کلّ ذی ظهور؛ و بطونها فیها أتمّ من بطون کلّ محجوب و مستور. فهو تعالی بعین الظهور بطون؛ و بعین البطون ظهور. کما صرّح به سیّدنا و مولانا، القائم، عجل الله فرجه الشریف، فی التوقیع الخارج علی ید الشیخ الکبیر، أبی جعفر،محمّدبن عثمان بن سعید، رضی الله عنه؛ فقال فی ما قال: یا باطِناً فی ظهوره، و ظاهِراً فی بُطونه و مَکنونه. صدق ولیّ الله روحی فداه. و قال الشیخ، محیی الدین، فی فتوحاته، فی الفصل الأوّل من أجوبة الترمذی:
و أمّا ما تعطیه المعرفة الذوقیّة فهو أنّ الحقّ ظاهر من حیث ما هو باطن؛ و باطن من حیث ما هو ظاهر. و أوّل من حیث ما هو آخر؛ و آخر من حیث ما هو أوّل.
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1094
إنتهی کلامه.
فهذا مقام العائذ به تعالی من قصور الإدراک، فیقال: «چه نسبت خاک را با عالم پاک».(589)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1095
واحد متکثر
أنّ الواحد المُتکثّر هو المشیّة المُطلقة والفیض المُقدّس عند نظری القاصر.(590)
* * *
ظهور و تجلی وحدت حق در کثرت موجودات
مشیت مطلقه، واحد متکثر
أنّ الوحدة کلّها والفردانیّة جلّها من عالم الوجوب والوجود مُودعة ممّا وراء الغیب علی الغیب والشهود، خارجة عمّا وراء الأستار إلی
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1096
الأنظار، وإلاّ فجمیع العوالم الّتی کتب علی نواصیها التعیّن والتقیید، واُلبس علیهم لباس التقدّر والتحدید، وقُدّر علیهم قدر معلوم، ورسم علی وجوههم رسم مرسوم، من ذاتها التکثّر والغیریّة، ومن حقیقتها الحیث والحیثیّة، لا یحوم حولها الوحدة إلاّ إیداعاً، ولا تدخل فی دار الهوهویّة إلاّ إیداعاً.
ولکنّها مع الکثرة والتفرّق من جبّلة کل منها المیل إلی عالم الوحدة والعشق بدار الاُنس وموطن الفردانیّة، وکتب علیها الفرار عن دار الفراق، والوحشة والخلاص عن محلّ الظّلمة والکدورة، وهذا أیضاً من مودعات حضرة الجمع والأحدیّة کما قال الشیخ «صاحب الفتوحات»: والقابل من حضرة الجمع.
والقیّوم جلّ برهانه وعظم شأنه وسلطانه حیثما أحبّ بالحب المُستکنّ فی ذاته المُقدّسة إظهار الکنوز المُختفیة من حضرة الغیب إلی الشهادة، ومن مقام الجمع إلی التفصیل ؛ لرؤیة ذاته المُقدّسة فی المرائی الخلقیّة، وشهود الظاهر المُبدع فی المظاهر المُبدعیّة، تجلّی بالفیض المُقدّس الإطلاقی والاسم الأعظم المُعبّر عنه تارة بالمشیّة المُطلقة، واُخری بالولایة الکلیّة، وثالثة بالرحمة الواسعة، ورابعة بالحقیقة المحمدیّة، وخامسة بعلویّة علیّ علیه السلام، وسادسة بنفس الرحمن ومقام حضرة العلمیّة، إلی غیر ذلک من الإشارات والعبارات حسب اختلاف المقامات.
عباراتنا شَتّی وحُسنک واحدٌ
وکلٌّ إلی ذاک الجمالِ یشیرُ
وهذا الفیض النازل من حضرة الجمع هو الواحد المُتکثّر، والدلیل علی ذلک من وجهین نقلی وعقلی:
أمّا النقلی: فقوله تعالی شأنه وعظمت قدرته: (أنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَالَت أوْدِیَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رَابِیاً) حیث عبّر
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1097
عن حضرة الجمع والهویّة الغیبیّة بالسماء لسموّ مرتبته وعلوّ شأنه، وتنزّهه عن جمیع النقائص، وتقدّسه عن قاطبة الکثرات، وعن تجلّیه تعالی فی هیاکل المُمکنات وظهوره فی مظاهر الموجودات وعبور فیضه عن عوالم المُجرّدات إلی غواسق المادیّات ومن عوالی عالم الجبروت إلی سوافل عالم الناسوت بالنزول، وعن الفیض النازل من سماء الأحدیّة إلی الأراضی الخلقیّة والعطاء المُفاض علی العباد والرحمة الواسعة فی البلاد بالماء الذی به حیاة الأشیاء، وعن هیاکل الماهیّات وشیئیّات المُتعیّنات بالأودیة، وعن اختلاف مراتب استعداداتها وتشتّت منازل قبولها بالقدر.
ومعلوم أنّ الفیض الواحد النازل فی تلک المنازل المُتعدّدة، الراحل فی هذه المراحل المتشتّتة یتکثّر بتکثّرها ویتطوّر بتطوّرها ویتعیّن بتعیّنها، فأفاد تعالی جدّه وحدة الفیض النازل ذاتاً وتکثّره عرضاً فی أودیة الماهیّات بأحسن بیان وأجمل تبیان. وفی آثار أهل بیت النبوّة ومعدن العلم والحکمة إشارات ورموزات وتلویحات وتصریحات إلی ما ذکرنا أکثر من أن تحصی.
وأمّا العقلی: فلما حُقّق فی مدارک أرباب الحکمة المتعالیة أنّ الوجود مع وحدته ذو مراتب متفاوتة طولاً وعرضاً بالعرض، وهذا ممّا صدّقه البرهان، ووافقه کشف أصحاب القلوب والعرفان، فلیس التکثّر فی الوجود بحسب الذات والحقیقة، ولیس فیه حیث وحیثیّة ولاتفرّق وغیریّة فی أیّ منزل من المنازل کان، وفی أیّ صورة من الصور بان، وفی کلمات أصحاب القلوب والمعرفة وأرباب السلوک والطریقة ما یفید ما ذکرنا تلویحاً وتصریحاً أکثر من أن تحصی ولم یحضرنی الآن من کتبهم فمن أراد فلیرجع إلیها.
وأمّا سائر الموجودات المُتعیّنة حتّی القاطنین فی عالم العقل والمتوطّنین فی وعاء الدهر لیست من ذاتها الوحدة والتفرّد
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1098
ویعرض لها التکثّر.(591)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1099
تکثر مشیت مطلقه
العالم العقلی والتعین الأوّلی مع شدّة نوریّته، وکمال ذاته وتمامیّته، وخلوصه عن لواحق المادة، ومحوضه عن لوازم المدّة، لا یخلو عن التکثّر فی الذات، ویعانقه الجهات والحیثیّات ؛ لأ نّه فی حجاب التعیّن والتقیید وبرقع التقدّر والتحدید، وله قدر معلوم وحدّ محتوم.
ولکنّه لتنزّهه عن الهیولی والاستعداد وتقدّسه عن التعلّق والامتداد، خروجه عن تصرّف المکان والمکانیّات وخلوصه عن سلطان الزمان والزمانیّات، وصفاء مرآته للتجلّی الربّانی، وصقالة ذاته لانعکاس النور الرّحمانی، إذا اُفیض علیه الفیض من حضرة الکریم، وتجلّی علیه القیّوم القدیم، جبر نقصه بتمامیّة فاعله، وتوحّد کثرته بوحدانیّة جاعله، واندکّت ذاته فی نور ربّه اندکاکاً، وانقهر فی سلطان کبریائه انقهاراً، فلایبقی لذاته حکم ولا أثر، ولا للازمها أصل ولا خبر، والکثرة الّتی من الذاتیّات لاحکم لها مع عدم الذات، فإنّها مرفوع الحکم برفع ملزومها، محکوک الأثر بحک مخدومها، فجلس سلطان الوحدة إلی مقرّه ورجع الأمر کلّه إلی أمره.
ومن هذا یحدس اللبیب أنّ المُتکثّر المُتوحّد هو الموجود العقلی الذی هو مُتکثّر فی الذات وله حیث وحیثیّات ومتوحّد بتجلّی الواحد المحض علیه، وتوجّه الفرد الأحد إلیه، ویعلم العاقل
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1100
وجه تقدیم المُتکثّر علی المُتوحّد ووجه تقدیم الواحد علی المُتکثّر فیما سبق.
وفی التعبیر بصیغة التفعّل فی قوله: «المُتکثّر المُتوحّد» مع کون الکثرة ذاتیّة إشارة خفیّة إلی أنّ الذات بعد التجلّی الربوبی یصیر حکمها حکم العرضیّات، ویرجع الأمر کلّه إلی المُتجلّی بالذات والصفات.
وسرّ التعبیر عن مقام المشیّة المُطلقة بالواحد المُتکثّر، وعن الموجود العقلی بالمُتکثّر المُتوحّد هو، أنّ المشیة لها الوحدانیة الذاتیة الحقیقیّة ظلّ الوحدانیّة الحقّة الحقیقیّة، ولیس فیها تکثّر بحسب الذات ولاتعدّد الجهات والحیثیّات، وهی الأمر الواحد المُشار إلیه بقوله تعالی: (وَمَا أمْرُنَا إلاّ وَاحِدَةٌ) وإنّمَا التکثّر باعتبار تلبّسه بلباس التعیّنات وتنزّله فی منازل المُقیّدات، وهذا هو التکثّر العرضی، ولا تکثّر فی نظر أرباب المشاهدات، وهو مقام الاُلوهیّة والربوبیّة والقیّومیّة والقدوسیّة ومقام الأسماء والصفات والرحمانیّة والرحیمیّة الفعلیّة، وأمّا الموجود العقلی فقد عرفت حاله ومرجعه ومآله.(592)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1101
مشیت مطلق، مقام فاعلیت حق
أنّ العلّة صورة تمامیّة المعلول وشیئیّة الشیء بصورته التامّة، فالجواب عن الواحد المتکثّر ـ الذی هو مقام العقل علی تحقیق هذا العارف الکامل، ومقام المشیّة المطلقة علی رأی هذا الفقیر العاطل ـ جواب عن سائر الحقائق المسؤول عنها.
امّا علی طریقنا فظاهر، فإنّ المشیّة المُطلقة مقام فاعلیّة الحقّ المُتعال وإلهیّة القیّوم ذی الجلال، وقد ورد من طریق أهل بیت الوحی والتنزیل علیهم صلوات الربّ الجلیل: (خلق الله الأشیاء بالمشیّة والمشیّة بنفسها).
وأمّا علی طریقته ـ قدّس الله نفسه ـ فلأنّ العقل أوّل صادر من ربّ العزّة وأوّل ظهور من مظاهر المشیّة، علی ما ساق إلیه البراهین العالیة، وحقّق کمال التحقیق فی الحکمة المُتعالیة وسائر مراتب الوجود من أنوار عالم الغیب والشهود صدورها بتوسّطه، بل العقل صورة جمیع العوالم وفعلیّتها، فالعلم بها علم بجمیع العوالم، فافهم
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1102
وکن من الراشدین.(593)
* * *
استهلاک تعینات فعلی در مشیت مطلق
یکسان بودن نسبت مشیت به جمیع اسما
اذا کان المنظور التجلیات الخلقیة والمظاهر الحسنی الفعلیة، فالعروج الی مقام التحقق بالمشیئة المطلقة، المستهلکة فیها التعینات الفعلیة لا یمکن الا بعد التدرج فی مراتب التعینات: فمن عالم الطبیعة یعرج الی عالم المثال والملکوت متدرجاً فی مراتبها، ومنها الی عالم الارواح المقدسة بمراتبها، ومنه الی مقام المشیئة المستهلک فی عینها جمیع الموجودات الخاصة والتعینات الفعلیة. وهذا هو مقام التدلی فی قوله تعالی دَنَی فَتَدَلَّی. فالمتدلی بذاته لم یکن له حیثیة الا التدلی، ولم یکن ذاتاً یعرض لها التدلی.
والفقر الذی هو الفخر المطلق، هو المشیئة المطلقة المعبر عنها بالفیض المقدس والرحمة الواسعة والاسم الاعظم والولایة المطلقة المحمدیة والمقام العلوی. وهو اللواء الذی آدم ومن دونه تحته، والمشار الیه بقوله «کنت نبیاً وآدم بین الماء
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1103
والطین» او «بین الروح والجسد»، ای: لا روح ولا جسد. وهو العروة الوثقی والحبل الممدود بین سماء الا لهیة واراضی الخلقیة.
وفی دعاء الندبة: «أین باب الله الذی منه یؤتی، أین وجه الله الذی الیه یتوجه الأولیاء، أین السبب المتصل بین الأرض والسماء».
وفی الکافی عن المفضل، قال: «قلت لأبی عبدالله ، علیه السلام: کیف کنتم حیث کنتم فی الاظلة؟ ``فقال: یا مفضل، کنا عند ربنا، لیس عنده احد غیرنا، فی ظلة خضراء، نسبحه ونقدسه ونهلّله ونمجده. وما من ملک مقرب ولا ذی روح غیرنا. حتی بدا له فی خلق الأشیاء، فخلق ماشاء کیف شاء من الملائکة وغیرهم. ثم انهی علم ذلک الینا.``» والاخبار من طریق اهل البیت، علیهم السلام، بهذا المضمون کثیرة.
فشهود هذا المقام او التحقق به، لایتیسر الا بعد التدرج فی مراقی التعینات. فقبل الوصول الی هذا المقام، یری السالک بعض الأسماء الإِلهیة ابهی من بعض، کالعقول المجردة والملائکة المهیّمة، فیسأل بابهی واجمل واکمل. فاذا وصل الی مقام القرب المطلق، وشهد الرحمة الواسعة والوجود المطلق والظل المنبسط والوجه الباقی، الفانی فیه کل الوجودات، والمستهلک فیه کل العوالم من الاجساد المظلمة والارواح المنورة، یری ان نسبة المشیئة الی کلها علی السواء. فهی مع کل شیء: أَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1104
وَجْهُ الله ، وَهُوَ مَعَکُم، وَنَحْنُ أَقْرَبُ إلیه مِنْکُم، وَنَحْنُ أَقْرَبُ إلیهِ مِنْ حَبْلِ الوَرید. فعند ذلک ینفی الافضلیة ویقول: «وکل بهائک بهی. وکل جمالک جمیل».(594)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1105
مشیت و عرش
«فالمشیَّة سُلْطانها عظیم وَ لهذا جَعلها ابوطالب عرش الذّات».
انْ کانَ المراد بها هِیَ المشیَّة الذّاتیَّة الّتی یعبَّر عنْها غالباً بالإرادَةِ تکونُ عرش الذّات الأحَدیّ الجمْعیّ وَ مستواهُ وَ انْ کانَ المراد بهَا المشیَّة المصْطَلحَة ای الفیْض المقدّس الألاقی تکون عَرش الذّات الأهیّ وَ بالأوّل یظهر الوُجوُد العِلْمی فی النّشْأة العِلمیَّة وَ حَضْرة الأعْیان و بالثّانی الوُجوُد العیْنی فی النّشْأة الْکوْنیَّة وَ حَضْرة الأْکان.(595)
* * *
مجهول بودن کنه مشیت در عین ظهور
ان المشیئة وان کانت مقام ظهور حقیقة الوجود ـ وهی مشهودة لکل عین وبصیرة بل لکل مدرک من المدارک، ولا مدرک ولا مشهود إلا هی ولا ظهور إلا ظهورها ـ فهی مع ذلک محجوبة فی ملابس التعینات، مجهول کنهها مخفیة حقیقتها. حتی أنّ ظهور الحقائق العلمیة فی مدارک العلماء بها؛ وهی نفسها غیر معلومة لهم ولا منکشفة عندهم بحسب الحقیقة والکنه؛ وان کانت مشهودة بحسب الهویة والوجود. ولم تکن مشهودة لکل احد باطلاقها وسریانها وبسطها وفیضانها، بل الشهود بقدر الوجود، والمعرفة
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1106
بقدر مقام العارف.(596)
* * *
عینیت مشیت با اراده در مقام ظهور
قد تحقق مما سلف ان المشیئة هی مقام ظهور حقیقة الوجود واطلاقها وسریانها وبسط نورها وسعة رحمتها؛ وأنها بعینها ارادتها فی مقام الظهور والتجلی. کما قد تحقق ان مراتب التعینات من العقول المقدسین والملائکة المقربین، الی القوی الطبیعیة والملائکة الأرضیة المدبّرة کلَّها من مراتب المشیئة وحدود الإِرادة فی مقام التجلی والفعل.
وهذا لا ینافی أن تکون لله تعالی ارادة هی عین ذاته المقدسة وهی صفة قدیمة؛ والارادة فی مقام الفعل باعتبار التعینات حادثة زائلة؛ وان کانت بمقام اطلاقها ایضاً قدیمة، لاتحاد الظاهر والمظهر. وبهذا تنحل العقدة عما روی عن ائمتنا المعصومین، علیهم صلوات الله رب العالمین، من ان الارادة حادثة ومن صفات الفعل لا من صفات الذات.
فمن طریق الشیخ الأجل محمد بن یعقوب الکلینی فی الکافی باسناده عن عاصم بن حمید عن ابی عبدالله ، علیه السلام، قال: «قلت: لم یزل الله تعالی مریداً؟`` قال: ان المرید لا یکون الا المراد معه. ولم یزل الله تعالی قادراً عالماً ثم اراد.``» وفیه ایضاً عن
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1107
ابی عبدالله ، علیه السلام، قال: «المشیئة محدثة».
ومن المستبین ان المراد بهذه الارادة والمشیئة هی الارادة فی مقام الظهور والفعل؛ کما یشهد له قوله فی روایة اخری «خلق الله المشیئة بنفسها ثم خلق الاشیاء بالمشیئة».
وفی روایة اخری عن ابی الحسن علیه السلام: «الارادة من الخلق الضمیر؛ وما یبدو لهم بعد ذلک من الفعل. واما من الله فإرادته إحداثه».
فکما ان العلم له مراتب منها مفهوم مصدری ومنها عرض ومنها جوهر ومنها واجب قائم بذاته موجود لذاته، کذلک الارادة.
واما تخصیص المشیئة بأنها محدثة ومن صفات الفعل، والعلم والقدرة بانهما قدیمتان ومن صفات الذات، مع انهما من واد واحد، بعض المراتب منها محدثة وبعضها قدیمة، فباعتبار فهم السائل والمخاطب. فإن السؤال فی العلم والقدرة عن الصفة الذاتیة، لتوجه الأذهان إلیها فیهما بخلاف الارادة؛ فإن السؤال عن المشیئة المتعلقة بالأشیاء الخارجیة، والجواب علی مقدار فهم المخاطب ومقام عرفانه.(597)
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1108
مشیت، ظهور حضرت جمع
إنّ الحضرة المشیئة لکونها ظهوراً لحضرة الجمع تجمع کلّ الأسماء و الصفات بأحدیّة الجمع. و هذه مقام تجلّی العلمی فی نشأة الظهور والعین: فلا یعزب عن علمه مثقال ذرّة فی السموات و الأرضین.(598)
* * *
عدم تکرار در تجلی
تکرار تجلّی یا استمرار فیض
خدای تبارک و تعالی را که همه چیز از او است و اگر عنایت رحمانیش از موجودات سراسر عالم وجود لحظه ای منقطع شود اثری، حتی از انبیاء مرسلین و ملائکۀ مقربین باقی نخواهد ماند چون همۀ عالم جلوۀ رحمانیت او جل و علا است و
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1109
رحمت رحمانی او جل و علا بطور استمرار ( با کوتاهی لفظ و تعبیر ) مبقی نظام وجود است . «ولا تکرار فی تجلیه جل و علا» و گاهی تعبیر شود از آن به بسط و قبض فیض علی سبیل الاستمرار.(599)
* * *
عدم تکرار تجلی در یک صورت
«... وَ بتجلّیه الوُجودی ظهرت الخفیات وَ تنزّلت منَ الغیْب الیَ الشّهادَة البرکات مِنْ حیْث اسْمائه الباسِط وَ المبْدی وَ بارْتفاعِ حُکم تدلیهِ تخفی وَ تنعَدِم الموجُودات باسمَیْه القابِض وَ المُعید».
وَ هذا سِرّ قول اصْحاب المعْرفةِ ان لاتکرار فی التّجلّی وَ انَّ الله َ لا یتجلّی فی صُورَة مرّتیْن فهو تَعالی دائماً فِی التّجلّی باسْمائهِ الظّاهِرَة کَالرَّحمن وَ الْمبْدء وَ باسْمائهِ الباطِنَة کَالمالِک وَ القاهِر وَ المُعید وَ الحقائق دائماً فِی الظّهوُر وَ الْبُطوُن فَکُلّ یوْم هُوَ فی شَأنٍ مِنَ الجَمال وَ الظّهوُر وَ الجَلال وَ البُطوُن.(600)
* * *
کل یوم هو فی شأن
اذا اعتَبَر التّجلّیات الظّهوُریَّة وَ البُطونیَّة وَ البسْطیَّة وَ القبْضیّة فی کُلّ
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1110
آن فَانَّهُ تعالی کلّ یوْم فی شَأن فما هُوَ مُجلّی لجَمیع تعیّناتِه الظّاهِرة یخْتفی تحْت نورُ کبْریائه وَ یقْبض بتجلّیات الأسماء الباطنة ثمّ یَصیرُ ثانیاً مجلّی للتّجَلّی الظّاهِری ثمّ الباطِنی ثمّ الظّاهری وَ هکذا.(601)
* * *
تجلی دائمی علی سبیل تجدد
تجلّی در تحت اسماء ظاهره و باطنه، که دائماً علی سبیل تجدّد امثال واقع می شود؛ چنانچه اصحاب معرفت می گویند، و به آن تصحیح حدوث زمانی به وجهی عرفانی در جمیع قاطنین ملک و ملکوت و ساکنین ناسوت و جبروت نمودیم، به طوری که منافات با مقامات مقدّسه عقلیّه نداشته باشد.(602)
* * *
انسان مظهر اسم «کل یوم هو فی شأن»
قد انکشف لبصیرة قلبک وانفتح لباطن سرک وسریرة عقلک، فی ما قد مر علیک مروراً وظهر علیک ظهوراً، أنّ السؤال بالأسماء الالهیة والتوجهَ الی الصفات الجلالیة والجمالیة لا یحصل بحقیقته للسالک إلا بعد ما تجلی له ربُّه باسمه وصفته؛ ورأی بعین البصیرة والمکاشفة القلبیة ربه فی مرآة اسمه وصفته؛ فیتوجه الیه ویخضع لدیه، ویسأله بذلک الاسم وتلک الصفة.
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1111
کما قد تحقق فی ما سبق وبلغ التحقیق بما استحق ان حالات السالک ومقاماته فی سیره وسلوکه مختلفة؛ فإن الإِنسان مظهر اسم «کل یوم هو فی شأن»، ففی کل حال وشأن یظهر له محبوبه باسم ویتجلی له معشوقه ومطلوبه بتجلّی، من اللطف والقهر والجلال والجمال. وقد یتجلی باسم واحد بنحوین من التجلی وطورین من الظهور: جلوة بنحو الکثرة فی الوحدة؛ وجلوة بنحو الوحدة فی الکثرة. فان تجلی له علی النحو الاول یغلب علی قلبه سلطان الوحدة ویجری علی لسانه کلام یناسب حاله فیترنم بما یدل علی الوحدة ویقول: اللهم انی اسألک من قولک بأرضاه، بلفظ المفرد. وان تجلی له علی النحو الثانی یغلب علی قلبه سلطان الکثرة، فیترنم بکلام یناسب حاله ویدل علی الکثرة، فیقول: اللهم انی اسألک من کلماتک باتمها، بلفظ الجمع. وهذا احد الاسرار فی ذکر «القول» و«الکلمات» والتوجه الیهما فی الدعاء الشریف.
لا یقال: ان التجلی بنحو الکثرة فی الوحدة ینافی قوله «بأرضاه»، وکذا قوله «وکلّ قولک رضی .» فإنه یقال: ان تغیر الحالات آنی؛ فیمکن ان یتجلی الحق لعبده باسم [فی آن ] فیتجلی له باسم آخر فی آن آخر، او یتجلی له باسم بنحوین فی آنین. علی ان الدعاء صادر عن صاحب مقام الجمع المقام الاحدی الاحمدی والقلب الباقری المحمدی، صلّی الله علیهم اجمعین؛ ولا غرو فی الجمع بین الکثرة والوحدة فی آن واحد. وهذا ایضاً لا ینافی اختلاف حالاتهم بغلبة الوحدة او الکثرة علیهم. هذا ما عندی.
وسألت شیخی العارف الکامل، ادام الله ظله، عن وجه ذلک،
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1112
فاجاب بما حاصله ان حالات السالک مختلفة؛ فقد یتجلی له ربه باسم بحسب حال من حالاته، ثم یتجلی له باسم آخر بحسب حال آخر، ثم یتجلی له بالاسم الأول بعود الحال الأول؛ فیصیر السؤال فی الحال الأول والثالث متحداً.(603)
* * *
دوام تجدد و تبدل در ملک و ملکوت
لیْسَ الفناء هُوَ العَدَم بَل الرّجوُع مِنَ الملک الیَ الملکوُتِ ففی کُلّ آنٍ یظهَر التّجَلّی مِنَ الملکُوتِ النّازل اِلَی الملْکِ وَ مَن الملْکِ الیَ الملکوُتِ الصّاعد فَدار الوُجوُد بشراشره ملکه وَ ملکوته دائم التّبدّل وَ التّجدّد فَالْعالمُ حادثٌ فی کلّ آنٍ منَ العقلِ الی
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1113
الهیوُلی' تدبّر.(604)
* * *
تجلّی به قلب سالک
تجلی بر حسب مقام فنای سالک
سالک به قدم معرفت پس از آن که فنای فعلی برای او دست داد، حق تعالی تجلیّاتی که به قلب او می کند تجلّیات به اسماء افعال است؛ و پس از فنای صفاتی، تجلّیات صفاتیّه؛ و پس از فنای ذاتی، تجلّیات به اسماء ذات برای او می شود. و اگر قلب او قدرت حفظ داشت پس از صحو، آنچه که از مشاهدات افعالیّه خبر دهد اسماء افعال است؛ و آنچه که از مشاهدات صفاتیّه، اسماء صفات؛ و هکذا اسماء ذات.(605)
* * *
مراتب سلوک و تجلیات سه گانه خداوند
معرفت افعالی... شعب کثیرۀ غیر متناهیه دارد. و مقام توحید در این مرتبه، احدیّت جمع تجلّیات فعلیّه است که مقام «فیض مقدّس» و مقام «ولایت مطلقه» است. و نتیجۀ آن بهشت افعالی است که تجلّیات افعالیّه حق است در قلب سالک. و شادی تجّلی به موسی بن عمران در اول امر که گفت: آنَسْتُ ناراً، به تجلّی افعالی بوده؛ و آن تجلّی که اشاره به آن است قول خدای تعالی:
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1114
فَلَمّا تَجَلّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکّاً وَ خَرَّ مُوسی صَعِقا، تجلّی اسمائی یا ذاتی بوده.
پس، صراط «منعم علیهم» در مقام اوّل، «صراط» سلوک الی ذات الله ، و «نعمت» در آن مقام، تجلّی ذاتی است. و در مقام ثانی، «صراط» سلوک به اسماء الله و «نعمت» در آن مقام، تجلّیات اسمائیه است. و در مقام سوم، سلوک به فعل الله است؛ و «نعمت» آن، تجلّی افعالی است. و اصحاب این مقامات را به بهشتها و لذّتهای عامّه نظری نیست، چه روحانی باشد یا جسمانی؛ چنانچه در روایات برای بعض مؤمنین نیز این مقام را اثبات فرموده است.(606)
* * *
گونه های تجلیات اسمایی بر قلوب اولیا
قلوب اولیا در قبول تجلیات اسما مختلف است؛ چنانچه بعضی قلوب عشقی و شوقی است؛ و حق تعالی در مثل آن به اسمای جمال تجلی فرماید. و آن تجلیْ هیبت مشوب به شوق آورد، و هیبتِ خوفْ از تجلی عظمت و ادراک آن است. دل عاشق در وقت ملاقات می تپد و وحشتناک و خائف شود، ولی این خوف و وحشت غیر از خوفهای معمولی است.
و بعض قلوبْ خوفی و حزنی است؛ و حق تعالی در آن قلوب به اسمای جلال و عظمت تجلی فرماید، و آن تجلی هَیمان آورد مشوب به خوف، و حیرت می آورد مشوب به حزن. و در حدیث است که حضرت یحیی، علیه السلام، دید که حضرت عیسی، علیه السلام، می خندد. با عتاب به او گفت: گویا تو مأمونی از فکر خدا و عذاب او. حضرت عیسی جواب داد: گویا تو مأیوسی از فضل خدا
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1115
و رحمت او. پس خدای تعالی وحی فرمود به آنها که هر یک از شما حسن ظنتان به من بیشتر است، او محبوبتر است پیش من. چون حق در قلب حضرت یحیی به اسمای جلال تجلی فرموده بود، همیشه خائف بود و به حضرت عیسی، علیه السلام، آن طور عتاب نمود؛ حضرت عیسی به مقتضای تجلیات رحمت آن طور جواب داد.(607)
* * *
مراتب تجلی به مقام الوهیت و ظهور اسما و صفات
پس از آنکه سالک الی الله به قدم ریاضت و تقوای کامل از بیت خارج شده و علاقه و تعیناتی همراه برنداشت و سفر الی الله محقق شد، اوّل تجلی که حق تعالی بر قلب مقدسش کند تجلی به الوهیت و مقام ظهور اسما و صفات است. و این تجلی نیز به یک ترتیب منظمی است از اسمای مُحاطه تا به اسمای محیطه رسد، حسب قوّت و ضعف سیر و قلب سایر، به تفصیلی که در این مختصر نگنجد؛ تا آنکه منتهی شود به رفض کل تعیّنات عالم وجود، چه از خود و چه از غیر، که در منازل و مراحل بعد آن نیز از خود است. و پس از رفض مطلق، تجلی به الوهیّت و مقام الله ، که مقام احدیت جمع اسمای ظهوری است، واقع شود، [و] اعْرِفُوا الله بِالله به مرتبۀ نازلۀ اولیّه ظهور پیدا کند.
و در اوّلِ وصول عارف به این مقام و منزل، فانی شود در آن تجلّی. و اگر عنایت ازلی شامل شود، عارف انسی حاصل کند و وحشت و تعب سیر مرتفع گردد و به خود آید و به این مقام قناعت نکند و با قدم عشق شروع به سیر کند. و در این سفر عشقی حق مبدأ سفر و اصلِ سفر و منتهای آن است. و در انوار تجلیات قدم
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1116
زند و تَقَدَّمْ شنود، تا آنکه اسما و صفات در مقام واحدیت بر قلب او به ترتیب منظمی تجلی کند، تا آنکه به مقام احدیت جمعی و مقام اسم اعظم ظهور نماید که اسم «الله » است. و در این مقام اعْرِفُوا الله بِالله به مقام عالی تحقق یابد. و پس از این نیز مقام دیگری است که اکنون از مورد نظر ما خارج است.(608)
* * *
تجلیات جمالیه و جلالیه در قلوب اولیا
چون قلوب اولیاء به حسب فطرت اصلیّه، مختلف و متمیّزند، یک قسم از قلوب است که به افق رحمت نزدیکتر و مناسبتر است، و آن قلوبی است که از اسماء جمال و رحمت، ظاهر شده، و خود ظهور تجلّی رحمت و جمال است؛ چون قلب عیسوی ـ علی نبینا و آله و علیه السّلام. در این قلوب، رجاء غلبه بر خوف دارد، و تجلّیات جمال غالب بر تجلّیات جلال است.
و یک طایفه از قلوب است که به افق جلال و عظمت نزدیکترند و آن قلوبی است که از تجلّی جلال ظاهر شده، و خود ظهور تجلی جلالند؛ چون قلب یحیوی [علیه السلام]. در این قلوب، خوف غلبه بر رجا و تجلّیات جلالیّه غالب بر تجلّیات جمالیّه است.
و یک قسم از قلوب، آنهائی است که جمع بین هر دو تجلی نموده و این نحو قلوب، هر چه به افق اعتدال نزدیکتر باشند،
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1117
کاملترند، تا آن جا رسد که تجلّیات جمال و جلال بر حدّ استواء و اعتدال حقیقی، بر قلب آنها ظاهر شود. نه جلال را بر جمال غلبه باشد و نه جمال را بر جلال. و صاحب این قلبِ جمعیِ احدیِ احمدی، خاتم دائرۀ کمال و جامع ولایت مطلقه و نبوّت مطلقه است. و آن، خاتم نبوّات و مرجع و مآب ولایات است.
و این خوف و رجا که از تجلیات اسمائی است، منقطع شدنی نیست، و به انقطاع دار طبیعت و رجوع نفوس شریفۀ آنان از این عالم منقطع نشود. بلی، در هر نشئه به طوری ظاهر و دارای اثری خاص است.
و این که در شرح اصول [کافی]، فیلسوف عظیم الشأن اسلامی و حکیم بزرگوار ایمانی ـ رضوان الله علیه ـ در ذیل این فقره از حدیث شریف فرمودند که: «خوف، از کمالِ باقیه در عالم آخرت نیست، و منقطع می شود به انقطاع این عالم»؛ مقصود غیر این خوف است که از تجلّیات جلال است؛ زیرا که این تجلّیات بعد از رفع اشتغال از طبیعت، بالاتر و کاملتر است. و هرچه، ارواح و نفوس در غلاف طبیعت باشند از این تجلّیات محرومترند.
و این خوف، از سنخ عذاب و جنس عقاب نیست تا با آن عالم منافات داشته باشد، و شاید در آن عالم نیز نسبت به همۀ نفوس و ارواح کامله، تجلّی لطف و رحمت غلبۀ بر تجلی جلال و عظمت کند. بنابراین، خوف منقطع شود.
ولی تحقیق آن است که پیش اصحاب قلوب و ارباب معرفت ثابت است که هر اسم جمالی را در باطن، جلالی و هر جلالی را جمالی است. و چون پس از تجلّیات جلالیّه انس حاصل شد،
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1118
خوفِ حاصل از عظمت، بدل به طمأنینه و سکون شود. پس خوف ـ که از تجلیات ابتدائیۀ اسماء جلال است ـ منقطع شود و انس و طمأنینه و محبت حاصل شود، والله العالم.(609)
* * *
حال سالک پس از وصول به حق و درک تجلیات
بدان که از برای واصلین به مقام قرب، در اول تجلّیات ـ گرچه تجلّیات حبّیه باشد ـ یک دهشت و هیمانی است که قلوب صافیۀ آنها را متزلزل و مندک کند در تحت انوار تجلی عظمت؛ و اگر قلوب را استعداد و طاقت نباشد، در همان هیمان و دهشت تا آخر بمانند: اِنَّ اَوْلِیائی تَحْتَ قِبابی لایَعْرِفُهُمْ غَیْری. و در ملائکه نیز صنفی چنین یافت شود که آنها را «ملائکۀ مهیّمه» گویند. و اگر استعداد قلوب که از عطیات ابتدائیۀ فیض اقدس است زیاد باشد، پس از این حیرت و همیان و دهشت و وحشت و غَلَق و اضطراب و محو و غشیان و صَعق و مَحق، کم کم حالت سکون و بیداری و طمأنینه و صحو و هشیاری دست دهد؛ تا آنکه حالت صحو تام حاصل شود؛ و در این مقام، که مقام تمکین است، لایق تجلّیات عالیتری گردد. و همین طور، تجلّیات به مناسبت قلوب آنهاواقع شود تا به منتهای قرب و کمال واصل آیند. و اگر از کمّل باشند، حالت برزخیّت کبری برای آنها دست دهد. و آن الهام که از حضرت غیب به قلب تقیّ نقیّ احمدی محمدی صلی الله علیه و آله می شد، شاید تجلّیات لطفیّه بود برای تسکین آن نور پاک از آن غشوۀ تجلّی به عظمت.(610)
* * *
کتابتوحید از دیدگاه امام خمینی (س) (ج. 2)صفحه 1119