متن کامل گزارش کمیته علمی همایش
بسمه تعالی
" قرآن جلوه تامّ خدای تعالی است." ( امام خمینی )
با درود به روح پر فتوح امام امت و ارواح طیبه شهیدان راه حق و عدالت و با آرزوی سلامتی و بهروزی همه قرآن دوستان و پژوهشگران قرآنی بویژه رهبر معظم انقلاب اسلامی، مراجع عظام، مفسران گرام وحضار محترم.
پیش از تقدیم گزارش لازم می دانم به نمایندگی از ستاد برگزاری همایش با حضور عموم خواهران و برادران ، شخصیت های علمی، فرهنگی، سیاسی و مقامات کشوری و لشکری حاضر در این محفل بزرگ قرآنی بویژه عالم وارسته و مبارز نستوه و متفکر قرآن پژوه و یار دیرین حضرت امام حضرت آیت الله هاشمی رفسنجانی که اثر ماندگار قرآنی ایشان در 20 مجلد با نام «تفسیر راهنما» بهترین گواه عشق، علاقه و تحقیقات عمیق و نوآوری های معظم له در عرصه مطالعات قرآنی است خیر مقدم عرض کنم.
در تاریخ اسلام مصلحان بزرگی که به منظور احیای فرهنگ اسلام و بازگشت به قرآن قیام نموده و آثار شایسته و ماندگاری از خود به جای نهاده اند کم نیستند. اما در این میان حضرت امام خمینی(ره) در بعدی وسیع تر و گسترهای جهانی درخشید و توفیقات کم نظیر بلکه بی نظیری را در بیداری مسلمین و باز گرداندن قرآن کریم به صحنه اجتماعی، فرهنگی و سیاسی امت اسلام به دست آورد. آن مصلح بزرگ چاره کار را بر اساس فرموده پیامبر اکرم(ص) (اذا التبست علیکم الفتن کقطع اللیل المظلم فعلیکم بالقرآن) تنها در بازگشت به کتاب الهی می دانست. ایشان همواره از مهجوریت قرآن در بین مسلمین رنج میبرد و در هر فرصت این نکته را دردمندانه گوشزد می کرد، و خود نیز برای رفع مهجوریت از قرآن کریم از هیچ کوششی فروگذار نکرد.
حضورج. 94صفحه 184
امام خمینی علاوه بر تأسیس نظام جمهوری اسلامی -که هم ارکانش بر پایه مبانی قرآنی شکل گرفته و هم منشأ خدمات گسترده و بی شمار در آموزش، حفظ، کتابت و نشر قرآن کریم بوده است - خود نیز در شمار یکی از بزرگترین دانشمندان و محققان در رشته تفسیر و قرآن پژوهی است. ولی با کمال تأسف، ابعاد عمیق علمی و فکری امام، چنان که باید در جامعه شناخته نشده است. شاید یکی از علل آن، موفقیت و عظمت خیره کننده ایشان در بعد تحولات سیاسی و اجتماعی اسلام و ایران بوده است که مانع توجه به ابعاد دیگر از جمله اندیشه های فقهی، اصولی و تفسیری ایشان شده است.
ازاینرو به منظور تبیین اندیشههای قرآنی امام خمینی(ره)، برگزاری همایشی علمی تحت عنوان « قرآن در سیره و اندیشه امام خمینی(ره)» به تصمیم وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی جناب آقای دکتر علی جنتی و اهتمام و حمایت همه جانبه یادگار گرانقدر حضرت امام، آیت الله سید حسن خمینی در دی ماه سال گذشته رقم خورد. و انجام این مسؤولیت به معاونت قرآن و عترت وزارت ارشاد و مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) مشترکاً واگذار گردید. سپس برخی نهادها و مؤسسات از جمله چهار وزارتخانه (وزارت علوم، وزارت آموزش و پرورش، وزارت بهداشت و درمان و وزارت ورزش و جوانان) ونیز دانشگاه آزاد اسلامی و پژوهشکده امام و انقلاب اسلامی و شهرداری تهران در این امر پژوهشی و فرهنگی مشارکت نمودند. و در بعد خارجی چهار نهاد بین المللی (سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلـامی، جامعـه المصطـفی العالمیـه، مجمع جهانی اهل بیت(ع) و مجمع تقریب بین المذاهب) نهایت همکاری و مساعدت را مبذول داشتند. پس از شروع کار ابتدا محورهای بحث بشرح زیر توسـط کمـیته علـمی تعیین و جهـت فراخوان مقاله در اواخر سال گذشته اعلان گردید.
page 185]]]]
الف- اهمیت، جایگاه و ویژگی های قرآن در نگاه امام خمینی
ب- اصول، مبانی و روش تفسیری قرآن از منظر امام خمینی
ج- انسان در قرآن از نگاه امام خمینی
د- جایگاه و نقش قرآن در آراء فقهی، عرفانی و اندیشه های سیاسی و اجتماعی امام خمینی
ه- تجلی قرآن در سیره عملی امام و مدیریت نظام جمهوری اسلامی
و- اخلاق قرآنی در گفتار و رفتار امام خمینی
قابل ذکر است رسانه ملی در حالی که روزانه انواع تیزرهای تبلیغاتی و زیر نویسها را برای معرفی مداحی های خاص بی وقفه تکرار می کرد متأسفانه از پخش حتی یک سطر زیرنویس برای فراخوان مقالات قرآن و امام دریغ ورزید. اما به لطف صاحب قرآن و روح ملکوتی امام، در مدت تعیین شده بیش از 600 مقاله از نویسندگان داخلی و 55 مقاله از محققان خارجی به دبیرخانه همایش واصل شد.
مقالات واصله در کمیته علمی با ریاست آیت الله شیخ عباسعلی روحانی با دقت و سختگیری مورد بررسی قرار گرفت. مقاله هایی که تنها به مباحث قرآنی پرداخته و یا اندیشه های سیاسی و اجتماعی امام را بدون استناد به آیات قرآنی مطرح کرده بودند کنار گذاشته شدند، و تنها مقاله هایی جهت ارزیابی نهایی برگزیده شد که واجد هر دو جنبه بوده ومباحث قرآنی را از نگاه حضرت امام مورد تحقیق قرار داده بودند.
در ارزیابی نهایی که توسط استادان برجسته حوزوی و دانشگاهی صورت گرفت تعداد یکصد و ده مقاله امتیاز لازم را کسب کردند و در بین آن ها تعداد 24 مقاله با کسب امتیاز بین 80 تا 100 در رتبه برتر جای گرفتند.
مقاله های خارجی که به همت کمیته بین المللی با مسؤو لیت روحانی فاضل و سختکوش حجت الاسلام و المسلمین شیخ محمد رضا نوراللهیان و همکاری معاونت محترم بین المللی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) و مساعدت قابل تقدیر خبر گزاری قرآنی ایکنا سامـان گرفت، تعداد 55 مقاله به 8 زبان (عربی، روسی، انگلیسی، هنـدی، فرانسـوی، ترکـی، چیـنی، و سواحلی) از 35 کشور بود. از این مقالات 12 مقاله در سطح عالی و بقیه از لحاظ شرایط علمی متوسط ارزیابی گردید.
حضورج. 94صفحه 186
البته بزودی همه مقالات برتر داخلی و خارجی چاپ و منتشر خواهد شد و بخشی ازآنها آماده شده که امروز توزیع می شود.
سخن آخر و نکته مهم
در خاتمه توجه پژوهشگران قرآنی را به نکته ای در ضرورت تداوم این همایش جلب می کنم زیرا :
اولاً : قرآن کریم معجزه جاودان پیامبر اسلام (ص) ، اختصاص به یک عصر و یک نسل ندارد و لمعات انوار آیاتش که از افق عزت و آسمان جلالت دمیده به اقتضای جاودانگیاش هر روز تابندهتر و پر فروغتر خواهد بود. و بدیهی است که لازمه اعجاز و زنده بودن قرآن نوآوری و پاسخگویی به نیازهای فکری و روحی انسان ها متناسب با اقتضائات هر عصر است.
ثانیاً : امام خمینی این فرزند عترت طاهره و تربیت شده مکتب قرآن در سه عرصه بخوبی درخشید. او عدالت قرآنی را در عرصه حیات اجتماعی و اخلاق قرآنی را در عرصه حیات فردی و توحید قرآنی را در عرصه اندیشه های اعتقادی تجسم بخشید. امام خمینی در اثر انس با قرآن به حقیقتی همیشه زنده تـبدیل شـد که اندیـشه های نورانی اش به عنوان منبعـی پایـان ناپـذیر همواره منشأ الهام برای پژوهشگران و طالبان معارف حقه خواهد بود.
از این رو موضوع و عنوانِ « قرآن در سیره و اندیشه امام خمینی(ره)» از چنان ظرفیت گسترده و پایداری برخوردار است که قادر است با کمترین هزینه بیشترین بهره مندی علمی و معنوی را در سطوح مختلف جامعه بویژه در حوزه و دانشگاه فراهم آورد. اشتیاق مردم و استقبال چشم گیر نویسندگان از این همایش نیز مؤید این حقیقت است. و لذا ستاد همایش مصمم است با حمایت دولت محترم و همکاری سایر نهادها و مراکز فرهنگی و با استفاده از منابع ارزشمند آثار علمی حضرت امام، باب این همایش را باز نگهدارد و در طول سال در سطوح مختلف استانی و سراسری، موضوعات مطرح شده در فراخوان را به بحث و نقد بگذارد و این همایش مبارک را البته تنها با رویکرد علمی، به دور از غوغاهای جناحی و سیاسی تداوم بخشد. زیرا حقیقت قرآن جز در فضای طهارت معنوی و سلامت اجتماعی بر دلها نمی نشیند. لا یمسه الا المطهرون
حضورج. 94صفحه 187
عروس حضرت قرآن نقاب آنگه براندازد / که دارالملک ایمان را مجرد بیند از غوغا
به امید روزهایی که فضای جامعه ما در سایه قرآن کریم به رایحه ایمان و صداقت و همدلی واقعی معطر باشد و از هر گونه بداخلاقی ، ریاکاری ، بدگمانی ، اتهام زنی ، تحقیر و بدخواهی منزه گردد.
در پایان لازم می دانم از زحمات همه همکاران و دستاندرکاران بویژه پیشنهاد دهنده اصلی همایش حجتالاسلام و المسلمین آقای محمدرضا حشمتی معاونت قرآن و عترت وزارت ارشاد و جناب آقای غلامعلی اصغریان مدیر اجرایی همایش تقدیر و سپاسگزاری کنم.
والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته.
دبیر همایش: محمدعلی خسروی
خلاصه بعضی از سخنرانی های همایش در پی به نظر خوانندگان گرامی می رسد:
آیت الله سید حسن خمینی
یادگار امام پس از استقرار در جایگاه، طی سخنان کوتاهی گفت: مراسم باشکوهی است. حضور شما قرآن پژوهان بر ارزش این نشست می افزاید. قرار نبود در این جلسه صحبت کنم؛ بر خودم می بالم دراین جلسه فاخر در خدمت برادران و خواهران و بخصوص سرور بزرگوارم حضرت آیت الله هاشمی رفسنجانی هستم. جلسه ما بیش از همه جلسات، انس و الفت با روح بلند امام عظیم الشان امام است. یادگار امام سپس ضمن تشکر از وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، از میهمان ویژه مراسم جهت حضور در جایگاه دعوت کرد. آیت الله سید حسن خمینی هنگام دعوت از آیت الله هاشمی رفسنجانی اظهار داشت: آیت الله هاشمی رفسنجانی علاوه بر نسبت دیرینه با امام خمینی تاریخ گران بهایی از سوابق انقلابی را در وجود خود دارد و علقه ی فراوانی به قرآن دارند که در کتاب تفسیر قرآن ایشان شاهد آن هستیم.
[[page 188]]
آیت الله هاشمی رفسنجانی
رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام در سخنان خود با تأکید بر اینکه تمامی زندگی، تحصیلات، پرورش شاگرد و اقدامات سیاسی و اجتماعی امام خمینی(س) بر اساس کشف و فهم ایشان از قرآن و مسائل اصلی قرآن بوده است، گفت: اگر انقلاب را با توجه به دیدگاه و اندیشه های امام خمینی، پیش می بردیم، قطعاً در حال حاضر وضعیت بهتری داشتیم.
آیت الله هاشمی رفسنجانی اظهار کرد: بحثی که بنده امروز در نظر دارم به این جمع ارائه کنم یک بحث سرتا پا قرآنی اما از دیدگاه امام خمینی است.
وی افزود: امام را آن طور که ما می شناختیم و هرچه پیش تر می رویم، ایشان را بیشتر می شناسیم، دارای یک روح اساسی و افکار بلندی بودند که برگرفته از قرآن و سیره اهل بیت(ع) بود. ایشان با چنین مشخصه ها و ویژگی هایی توانستند این انقلاب عظیم و کار بزرگی که در تاریخ تشییع و بعد از معصومین(ع) بی سابقه بوده است را شکل بدهند.
رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام با بیان اینکه اگر تاریخ را مطالعه کنیم در طول تاریخ چنین انقلابی مانند انقلاب اسلامی نخواهید دید، تصریح کرد: نمی گویم شبیه به چنین انقلابی از سوی بزرگان شکل نگرفته است و شاید در برخی موارد شاهد چنین حرکت هایی بوده ایم، اما چون خداوند متعال به امام درخشش دیگری عنایت کرده بود، تفاوت اساسی در انقلاب اسلامی شاهدیم که آن را با دیگر انقلاب های تاریخ متمایز می کند.
آیت الله هاشمی گفت: در این عصری که فکر می شد و قدرتمندان دنیا فکر می کردند که اسلام به عنوان مکتب از بین رفته و تنها حکومت هایی باقی مانده اند که تنها نامی از اسلام در خود دارند و در شرایطی که مادیت از شرق و غرب بر سر مردم می بارید یک دفعه از ایران و از پایگاه بزرگ قم و از طبقه روحانیت، امام خمینی(س) به پا خاسته و چنین انقلابی را شکل داد.
وی تأکید کرد: البته اگر این انقلاب را با اندیشه و دیدگاه امام خمینی، پیش می بردیم، قطعاً در حال حاضر وضعیت بهتری داشتیم، اما من مأیوس نیستم که با توجه به آگاهی که مردم پیدا کردند و توانایی هایی که به طور روز افزون در کشور افزایش پیدا می کند، ما موج جدیدی از پیشرفت را که تا الان نگذاشتند به آن دست بیابیم در آینده به نام اسلام و قرآن ایجاد کنیم.
[[[page 189]
رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام با اشاره به اینکه امام خمینی، ساده و عامه فهم صحبت می کردند و به زبان قوم و امت خود سخن می گفتند، یادآور شد: اگر در سخنان امام دقت کنید، کم سخنرانی و صحبت از ایشان می بینید که متکی به قرآن نباشد، لذا ایشان همواره تلاش و تأکید داشتند که نکته حساس سخنان شان را به قران منتهی کنند. ایشان واقعاً به عنوان یک چهره کاملاً قرآنی هم زندگی شان، هم تحصیل شان، هم پرورش شاگرد و هم اقدامات سیاسی و اجتماعی شان متکی به قرآن و بر اساس کشف و فهم ایشان از قرآن و مسائل اصلی قرآن بوده است. لذا با وجود اینکه در چنین شرایطی با تاخیر چنین اجلاسی تهیه و تدارک دیده شده است، این اجلاس با اجلاس های بزرگ و کم عمق فرق دارد و من از نهادهای همکار در این اجلاس تشکر می کنم. آیت الله هاشمی افزود: ایشان یک مبنا دارند که در تفسیر ایشان که در بسیاری از سخنرانی هایشان آمده است به آن اشاره دارند که البته در کتابی تحت عنوان تاریخ اسلام و قرآن از دیدگاه امام این مسائل آمده است. به حمدالله در این همایش 600 مقاله ارائه شده است که در بررسی که من کردم دیدم در هر کدام از آنها از یک زاویه تخصصی بررسی و صحبت شده است و این نشان می دهد از تمامی زوایایی که انسان ها در دانش و قرآن دارند، امام نیز به آن بخش از تخصص ها اشاره کرده و تقریباً در هر بخش از تخصص های علوم انسانی اشاره ای داشته اند و متأسفانه این بعد باز نشده است که باید بررسی شود و دید که ازکجا چنین چیزی آمده است. کار بزرگی لازم است تا امام خمینی(س) را بشناسیم و این امر نیاز به یک کنگره با برگزاری میزگرد و بخش های تخصصی دارد.
وی عنوان کرد: در زمانی که هیچ کس فکر نمی کرد و در شرایطی که مردم تحت ستم بودند و تحت یک قدرت قرار گرفته بودند و با وجود ساواکی که به این آسانی نمی توان آن را شناخت، امام یک انقلاب بزرگ را به این آسانی شکل داد، این در حالی بود که رژیم طاغوت با پول هایی که از محل فروش نفت بویژه در سا ل های آخر به دست آورده بود، از وضعیت مالی خوبی برخوردار بود و البته تحت حمایت های ابرقدرت های دنیا نیز قرارداشت، اما امام به پشتوانه مردم انقلاب را به آسانی شکل داد. این در شرایطی بود که هیچ کدام از قدرت های شرقی و غربی چنین موضوعی را به هیچ عنوان پیش بینی نمی کردند و نمی توانستند بپذیرند.
حضورج. 94صفحه 190
رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ادامه داد: امام با اینکه 14 سال ایران نبودند توانستند مانند خورشید پشت ابر بتابند و انقلاب را هدایت کنند و در مقابل رژیمی که همه چیز برای دوام خودش از پول و قدرت داشت و بسیاری از کشورهای دنیا را برای حمایت از خود خریده بود، انقلاب را پیروز کنند. به هر حال این انقلاب کار بزرگی است. ایران دارای تمدن بزرگی در جهان است و دنیا نیز این موضوع را قبول دارد. از طرفی ما در نقطه حساس خاورمیانه قرار داریم که در شمال و جنوب ما بزرگترین منبع انرژی دنیا قرار دارد. چندی پیش در تحقیقی اعلام شد که بر اساس تحقیقات، ایران جزء سه کشور اول در دنیا است که دارای منابع بسیار است.
وی با بیان اینکه حرکت های بدون تفکر از شانس کمتری برای پیروزی برخوردارند گفت: امروز شاهدیم مردم در حرکت هایی مانند بهار عرب توانستند مستکبرین را شکست دهند اما بعد از پیروزی، بیشتر این کشور ها مانند مصر و لیبی و سایر کشورهایی که در آن ها بهار عربی رخ داد انقلاب شان با شکست روبرو شد. انقلاب ما با اینکه عده ای در دنیا از چپ و راست و با پول و تجهیزات روی سر ما ریختند و پشت سر صدام جمع شدند تا انقلاب ما را شکست دهند توانستیم با یک منطق خوب از سوی امام و روحیه انقلابی مردم که از نفس مقدس امام برخاست، صدام را از پای در آوریم.
وی در ادامه گفت: امام توانست به کمک روحیه انقلابی و کمک مردم، کشور را از شرایط سخت و تحریم ها و بایکوت ها بیرون بیاورد. برنامه داشتند انقلاب را نابود کنند اما نتوانستند و امروز هم ایران یکی از کشورهای قدرتمند منطقه است.
آیت الله هاشمی رفسنجانی در ارتباط با نصیحت امام به شاگردان شان در خصوص تفکر در کارها گفت: من از زاویه ای که امام را شناختم باید بگویم وقتی در کلاس های درس امام در قم شرکت می کردیم، معمولا امام رسم داشتند در اول یا آخر هر دوره شاگردان شان را نصیحت می کردند و برای نصیحت معمولا امام، شاگردان شان را با آیه «قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لله مَثْنی وَ فُرادی ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا» نصیحت می کردند.
گاهی هم شاگردان با امام شوخی می کردند که ایشان همین یک آیه را از قران بلد هستند.
ایشان هم می گفتند همین آیه را بفهمید خیلی مسائل را فهمیدید و جالب اینجاست که آیه تکرار می شد اما مطالب و نصایحی که از آیه استخراج می شد تکرار نمی شد.
حضورج. 94صفحه 191
آیت الله هاشمی رفسنجانی در توضیح این آیه از دیدگاه امام خمینی تصریح کرد: اولاً در جمله اول آیه خداوند به پیغمبر می گوید به مردم بگو من شما رابه یک پند، موعظه می کنم و آن اینکه فقط به خاطر خدا دو به دو یا تک تک قیام کنید. این قیام به معنای اقدام نیز است و فقط معنی قیام نمی دهد. قرآن به ما می گوید اگر کاری می خواهید انجام دهید اول اینکه اخلاص داشته باشید.
وی با اشاره به راه کار های اساسی در انجام کارها تصریح کرد: اخلاص رکن اول کار هاست. اگر کاری که انجام می دهیم برای رضای خدا باشد خداوند هم خوب تحویل می گیرد و کار هم نتیجه می گیرد. امام زمانی می خواستند مطلبی را از قرآن بیان کنند می گفتند مبنای قرآن این است که از سطح اعلی آمده و اما آموزه های آن به گونه ایست که فهم انسان عامه نیز او را متوجه می شود. وی تصریح کرد: از ابتدای نزول قرآن بر پیامبر، این کتاب به عنوان سند بین خدا و مردم بوده و تا قیامت نیز با ما خواهد بود و بعد ازاین نیزکتابی نخواهد آمد.
رییس جمهور اسبق ایران در رابطه با فهم تعابیر انسان ها از قرآن خاطرنشان کرد: براساس اندیشه های امام، تعابیر صحیح قرآن را فقط خدا و مخاطب خدا یعنی پیامبر می دانند. قرآن دارای محکمات و متشابهات است که این متشابهات را غیر از خداوند و راسخون در علم کسی نمی داند. امام می گفتند این موضوعات را پیامبر و چهارده معصوم می دانستند و براساس مشاهداتشان قرآن را درک می کردند.وی ادامه داد: راسخون علم اکتسابی از طریق خودسازی و عرفان به این مرتبه می رسیدند و براساس مطالعات کسب علم می کردند.
رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام با اشاره به اینکه قرآن دارای نکات بسیاری است که باید در مورد آنها اندیشه کرد، گفت: مفهوم تفکرون در آیه بالا می تواند فردی و یا جمعی باشد؛ اما بعد از اینکه تصمیم گرفتید حرکتی انجام دهید هم احتیاج به تفکر دارید. این نکته بسیار از نگاه حضرت امام مهم بود. یعنی وقتی قصد اقدامی چه به صورت جمعی و چه فردی دارید باید به تفکر بپردازید. در قران به تفکر و تعقل و عقل و علم تأکید شده است.
وی با اشاره به اهمیت تفکر و در جامعه تصریح کرد: امتی که کارهایش با علم و تفکر و تفقه نباشد به مشکل برمی خورد. در قرآن هم آمده است اگر خواستید قیامی بکنید قبل از آن تفکر کنید و با تفکر و اطلاع به میدان بروید.
حضورج. 94صفحه 192
وی ادامه داد: من اینگونه آیه «قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لله مَثْنی وَ فُرادی ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا» را می فهمم که امام اگر توانستند در راه خودشان موفق باشند و با سختی های زیاد طاغوت را شکست دهند زندگی ایشان مملو از نور قرآن و تفکر در انجام کارها بود.
وی با اشاره به اخلاص در انجام کارها افزود:
گاهی انسان می خواهد اقدام مهمی در جامعه انجام دهد باید اخلاص داشته باشد. البته این اخلاص برای الهیون و کسانی که به خدا ایمان دارند صدق می کند اما باید به عنوان یک انسان با تفکر و دانش و مقتضیات کار را بسنجیم.
وی ادامه داد: ما در دنیایی زندگی می کنیم که با سرعت زیاد به سمت پیشرفت علم می رود، پیشرفت هایی که گستره اش از از اعماق آسمان ها تا اعماق زمین وجود دارد. حال اگر ما بخواهیم در دنیایی که هر لحظه در حال پیشرفت است با حرف های عوامانه کار کنیم به مشکل بر خواهیم خورد و قطعاً احتیاج به تفکر و تعلم داریم.
هاشمی فسنجانی با اشاره به پیشرفت های ایران در حوزه علمی گفت: در ایران بیش از 10 میلیون فارغ التحصیل از دانشگاه ها و جمع عظیمی از بزرگان را در حوزه داریم. ارتباطات در دنیا را ما درست نکردیم. این ارتباطات را کسانی درست کردند که اتفاقاً ما آنها را قبول نداریم اما کار علمی بزرگی برای ارتباطات انجام دادند. این حرکت در ایران کم و بیش جلو می رود و وضع مان از گذشته بهتر است اما این کافی نیست.
وی در ادامه با اشاره به لزوم پیشرفت علم تصریح کرد: عده ای می گفتند بگذاریم تحریم باشیم تا روی پای خودمان باشیم.کجا اینطور است؟ معجزه قرآن این است که به ما درس داده است که تفکر کنیم. دنیا در حال پیشرفت هست. متاسفانه ما با قشری از انسان های کوته فکر و دگم اندیش مواجه هستیم که این پیشرفت ها را نمی بینند که با کارهای ظاهری و شعار دادن و کارهای سطحی فکر می کنند اسلام را پیش می برند، اما اسلام دیگر اینگونه پیش نمی رود. غربی ها در زمانی که در قرون وسطی مانده بود با نوری که از علم اسلام به آن ها از طریق کتاب های درسی دانشمندان مسلمان تابید آن ها را از تحجر و عقب ماندگی دور کرد.
page 193]]]]
آیت الله هاشمی رفسنجانی با بیان دانش بالای امام از قرآن، گفت: امام می دانستند که خیلی ها متوجه عمق برخی مطالب نمی شوند؛ لذا فهم خود از قرآن را با زبان ساده بیان می کرد.
وی با تشکر از برگزارکنندگان همایش گفت: از شخص آیت الله حاج حسن آقا که الان تمام اسناد زندگی امام را در اختیار دارند و جمع خوبی از متفکرین را جمع کرده اند باید تشکر کنم. باید این جمع مردم را با عمق اندیشه امام و اهدافی که داشتند آشنا کنند. ما امروز از عمق آن اهداف فاصله گرفته ایم و به شکل دیگری در آمده ایم.
رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام با انتقاد از عدم پوشش فراخوان مقاله همایش قرآن در سیره و اندیشه امام خمینی، تصریح کرد: البته حسودانی هم هستند که اخبار این همایش را نخواستند تبلیغ کنند؛ این چه کاری است؟ الان برای هر جنسی که وجود دارد تبلیغ می کنند! حتی اگر این کار را نکنند، عدم تبلیغ این همایش که می خواستند از دنیا برای ارائه مقاله دعوت کنند، توسط صدا و سیما قابل توجیه نیست.
وی در پایان گفت: ما باید امتی در پناه قرآن و تفکر امام باشیم و پیشتاز آینده اسلام باشیم؛ زندگی ما باید الگوی مسلمانان باشد و این زندگی نه زندگی مادی بدون بعد معنوی باشد و نه زندگی مادی بدون جهات معنوی.
**
پس از سخنان آیت الله هاشمی رفسنجانی، مدیریت همایش قرآن در اندیشه و سیره امام خمینی
به دکتر علی جنتی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی واگذار شد تا وی اداره ادامه این همایش را برعهده داشته باشد.
[[page 194]]
قبل از شروع جلسه به ریاست دکتر علی جنتی، پیام ویدئویی استاد حوزه و دانشگاه حضرت آیت الله جوادی آملی پخش شد که مورد توجه حاضرین قرار گرفت. آیت الله جوادی آملی در این پیام ویدئویی گفت: من از برگزارکنندگان همایش تشکر می کنم و در ادامه تصریح کرد: حضور و ظهور و بروز قرآن در سیره و اندیشه امام مبتنی بر قرآن شناسی است.
هر کسی قرآن را در حد خاص خود بشناسد به همان نسبت قرآن در سیره او ظهور پیدا می کند. امام راحل و عملش را باید در پرتو قرآن تحلیل کرد. وی افزود: امام خمینی در پرتو قرآن، استقلال، امنیت و آزادی را به جامعه هدیه داد و در این جامعه به دنبال حل اختلافات زمینی بود.
وی ادامه داد: امام(س)، نزول قرآن را به نحو تجلی می دانست، از این رو قرآن را گاهی در باطن و گاهی در ظاهر تفسیر می کرد وگاهی هـم در باطـن جبـروتی قـرآن سخـن گفتـند و اینکه در جریان فتح خرمشهر سخن این بود که خدا خرمشهر را آزاد کرد معنایش این بود که قرآن را جدا ندانسته اند. امام رضوان الله هیچ گاه نقطه اوج معانی قرآنی را از نظر دور نمی داشت.
حضرت آیت الله جوادی آملی افزود: امام همواره خداوند را کارگردان اصلی امور می دانستند و در سخت ترین و شیرین ترین موارد امور را به خدا باز می گرداندند و خود و دیگران را سپاه و ستاد الهی تلقی می کردند. امام در سخت ترین مراحل می گفتند که خداوند مرجع است. نه خود را فاتح می دانستند و نه دیگران را.
وی در این پیام ویدئویی با بیان اینکه امام(س) قرآن را حبل المتین می دانست، تصریح کرد: امام همواره مسلمانان را در هنگام مشکلات به توسل به قرآن توصیه می کردند و هرگز سخن از یأس نمی کردند زیرا به منبع ازلی قرآن و عترت وصل بودند.
این مفسر قرآن در پیام خود آورده است: امام خمینی در خصوص اختلافات نگران بودند که این اختلافات، اختلافات الهی نباشد، زیرا اختلافات الهی قابل حل نیست و در این موارد تنها باید به دعا و تزرع به درگاه باری تعالی پرداخت. اما اگر اختلافات زمینی باشند می توان آن ها را با گفت وگو و نصیحت حل کرد.
وی ادامه داد: توجه فراوان امام خمینی به وحدت مسلمانان محصول این است که ایشان قرآن را حبل متین می دانستند. اگر ایشان بحث های خود را بر فلسفه، کلام، فقه و عرفانیات بیان کرده اند به بیان مباحث علمی پرداخته اند، اما ایشان در تبدیل علم به عمل و برقراری حکومت عدل و تأسیس جامعه عادلانه قرآن را در عمل محقق کرده اند.
حضورج. 94صفحه 195
حضرت آیت الله جوادی آملی با بیان اینکه عمل امام را باید در پرتو قرآن تحلیل کرد، اضافه کرد: امام چون دیدش دید قرآنی بود سعی می کرد اختلاف ها را زمینی جلوه بدهد که قابل اصلاح است. در بسیاری از سخنرانی ها و پیامها امام سعی می کرد جامعه را با وحدت متنعم کند. امام راحل بحث های قرآنی خود را در کتاب های مربوط به فقه و اصول شان مرقوم داشتند و آن بحث هایی که مربوط به شهود اقبالی است در کتاب های عرفانی بیان داشتند که اینها سخن از علم است، خواه علم شهودی و خواه علم حصولی، خواه علم عقلی خواه علم نقلی؛ قرآن را به عنوان حبل تلقی کردند و خود نیز به این حبل اعتنا کردند.
وی تصریح کرد: ازمنظر مبارک امام بنابراین ما باید بین دو اختلاف فرق بگذاریم. اگر خدایی نکرده اختلاف آسمانی بود جز با ضجه به درگاه خداوند حل نخواهد شد. اما اختلاف های زمینی از منظر امام با گفتگو و با نصیحت حل می شود. وی گفت: حضرت امام، جامعه را به توحید و وحدت فرا می خواند و معتقد بود که جامعه متحد می تواند در برابر دشمن بایستد.
وی در پایان پیام خود، سیره و اندیشه امام از منظر قرآن را از نظر علمی در سه ضلع عرفان، تفسیر و برهان، قابل مشاهده دانسته وگفت: ایشان قرآن را در عینیت در نظام جمهوری اسلامی ایران محقق کردند. امام، امنیت و آزادی را به جامعه داد. تولد انقلاب اسلامی، براندازی طاغوت، ایجاد جامعه مستقل، شرق و غرب را سرجای خود نشاندن از برکات قرآن است. کار امام این بود خودش موحد بود و جامعه را به توحید فرا می خواند.
در ادامه استاد حوزه و دانشگاه و قرآن پژوه معاصر حجت الاسلام والمسلمین سیدمحمدعلی ایازی که مقاله ایشان از مقالات برتر شناخته شد در تبیین و تشریح مقاله خود با اشاره به اینکه امام خمینی به تفسیر مقاصدی قرآن پرداخته است، گفت: ایشان به دنبال پاسخ دادن به مشکلات جامعه از طریق قرآن بودند.
حجت الاسلام و المسلمین ایازی گفت: موضوع مقاله من تفسیر مقاصدی در اندیشه و آراء امام خمینی(ره) است؛ ایشان در کتاب آداب الصلاة، بحثی تفسیری مطرح می کنند و می گویند آن چه عالمان ما تلاش کرده اند تلاش برای شرح معالی آیات بوده و به رغم زحمات مفسرین بزرگ، کسی به تفسیر مقاصدی نپرداخته است.
حضورج. 94صفحه 196
وی افزود: به نظر ایشان باید حقیقت قرآن را تبیین کنیم. امام، دغدغه خود را از تبیین و تفسیر دین و معارف دینی ابراز می دارند؛ ایشان نگران بودند که جامعه دینی نتواند مشکلات خود را به قرآن عرضه کرده و پاسخ آن ها را بگیرد.
وی افزود: امام، به دنبال آن بودند تا مشکلات جامعه را با قرآن جواب دهند. ایشان می گفتند نگرانم اسلام متهم به عدم توانایی در اداره جهان گردد. امام معتقد بودند با توجه به تحولات گذشته و روش تفسیری غالب، تفسیر مقاصدی به عمل نیامده؛ ایشان می گفتند، تفسیر قرآن برای هدایت انسان است و طریق سلوک که هدایت به عالم غیب و سعادت است اما از آن جایی که ایشان در کتاب آداب الصلاة جنبه های عرفانی را مد نظر داشتند، مقاصد عرفانی آیات قرآن را بیان کرد ه اند ولی در بیانیه ها و سخنرانی های خود مقاصد سیاسی و اجتماعی قرآن را بیان کرده اند.
ایازی خاطرنشان کرد: امام خمینی از ضرورت اندیشه اجتماعی و فکر جمعی و کارشناسانه در توجه به ضرورت های جامعه سخن می گویند و تفسسیر روزآمد قرآن با ارائه مصادیق امروزی را انجام می دهند؛ برای مثال، «رباط الخیل» که مراد از آن «اسب» بود را قدرت ارتباطات و تجهیزات باز دارنده تعبیر می کنند.
به گفته ایازی، تفسیر مقاصدی تفسیری است که از ظاهر کلام در جایی که نمی توان، از آن بهره می گیرد و این با تأویل متفاوت است؛ برای مثال تأویل در مورد صفات الهی صورت می گیرد و از ظاهر به باطن می رود اما تفسیر مقاصدی با قواعدی حالی و مقالی به تفسیر روزآمد می پردازد.
وی در پایان گفت: مقاله من معیار، مبانی و روش های تفاسیر مقاصدی را بیان کرده و به آسیب شناسی تفسیر مقاصدی پرداخته است تا از آفات تفسیر به رأی مصون باشد.
سپس وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان رئیس جلسه از پروفسورمنصور لیمبا خواست که برای ایراد سخنرانی به جایگاه بیاید که پروفسور لیمبا در جایگاه قرار گرفت و در سخنانی گفت: این مهم است که ما چگونه می توانیم روح قرآن را بدست بیاوریم؛ معنویت امام در روح قرآن وجود دارد. وی گفت: جهان امروز در نفوذ مدرنیته بوده و زمان جدید است که تلاش می کند تا دل جوانان را بدست گیرد به طوری که به هیچ دین رسمی متعلق نباشد که البته این پروژه سکولارهاست که دین جدیدی را بدست جوان ها بدهند و مردم بتوانند معنویت را بدون دخالت دین رسمی بدست آورند. اما امام، ایران را خوب شناختند با زبانی صحبت می کردند که جامعه ایران با آن آشنایی داشت و این زمانی بود که تجدد در حال ورود به ایران بود.
[[[[page 197
تهاجم انسان را از خودش بیگانه می کند. دنیا به دنبال ارتباط است. ادیانی را می شناسیم با جوانان شان یک جهاد ایمانی انجام می دهند. برخی معتقدند جامعه امروز نمی تواند نماد خودش را حفظ کند و معنویتی را می پذیرد که بحثی در آن نباشد. اما امام به عنوان امام معنوی، جامعه را به سمت اخلاق هدایت کرد. اصالت معنوی قرآن، آن بود که از سوی رسول الله به جهان ارائه شد. امروز رابطه امام و قرآن باید به عنوان یک حرکت جهانی معرفی بشود. عرفان عینی به عنوان معنویت فعال نفوذ می کند. امام تمام جهان را تحت تاثیر قرار دادند. معنویت امام با روح قرآن سازگار بود. الان روح قرآن باید در جوامع باشد.
روح شهروندی و معنویت قرآن باید در جهان جاری شود. هیچ کس نمی تواند به امام در باره قرآنش خرده بگیرد. امام به گونه ای زندگی کردند که قرآن را مجسم کردند. امام اخلاق قرآنی داشت. و آن را در زندگی خود زنده کرد و انقلاب را به دست ما دادند و ما نباید آن را از دست بدهیم.
نشست صبح با این سخنرانی به پایان رسید و در نشست عصر با دعوت دبیر همایش، حجت الاسلام والمسلمین سالار(معاون مجمع جهانی اهل البیت) و حجت الاسلام والمسلمین اوحدی (معاون مجمع تقریب بین مذاهب) در جایگاه هیات ریسه قرار گرفتند.
سپس آقای دکتر محمد علی رضایی اصفهانی خلاصه مقاله خود را خواند که مربوط بود به موضوع روش شناسی تفسیرهای امام خمینی.
وی گفت که امام از روش تفسیر قرآن به قرآن و روایی و عقلی، اشاری و علمی و اجتهادی بهره برد. وی افزود: امام خمینی از روش های تفسیری متنوع استفاده کرده است. امام از روش تفسیر به رای پرهیز کرده و دیدگاه خاصی در این مورد ارائه دادند و از گرایش جدید تفسیری همچون تفسیر سیاسی و اجتماعی و عرفانی بهره برد.
حضورج. 94صفحه 198
وی اضافه کرد: ایشان روایات پیامبر(ص) و اهل البیت(ع) را در تفسیر حجت می دانست همان گونه که به حجت ظواهر و عدم تحریف قرآن و ممنوعیت تفسیر به رأی اشاره کرده است.
سپس استاد شیخ حسین مکی برای ارائه مقاله خود در جایگاه حاضر شد و گفت: این دین مبین اسلام است که هدایت گر تمام انسان هاست. اگر خدا را حق بدانیم و قرآن را تجلی آن حقیقت بدانیم لازمه رسیدن به کمال تدبر در این حقایق است.
وی افزود: امام جایگاه ویژه ای دارند از آن جهت که تدبر به جهان صادر کردند. انقلاب اسلامی در جهان نقش زیادی داشته است. مانند پدر و مادر من که مسیحی بودند و قبل از انقلاب اسلامی مسلمان شدند و گرایش شیعه پیدا کردند. آن مصداقی بود که امام را پیرو اهل البیت دیدند. در اخلاق، کردار و رفتار امام، همان حقیقت قرآن بود و این باعث شد که به شیعه گرایش پیدا کنند. وی تأکید کرد: قدردانی از این از نعمت هایی که امام خمینی به ما داده بر ما واجب است. امام رفتارهایش برگرفته از قرآن بود. امام آنچه را در عرفان و فلسفه و معارف اسلامی یاد گرفته بود، مصداق آن را پیاده کرد و اینها را در آثار امام می توان مشاهده کرد. آن هایی که قرآن را می خواهند در خود مجسم کنند باید در رفتار و کردار خود نیز تأمل کند.
حضورج. 94صفحه 199
در ادامه دکتر خلیل پروینی به دعوت دبیر جلسه برای ارائه مقاله حاضر شد. وی که مترجم یکی از جلدهای تفسیر مرحوم شهید مصطفی خمینی است خلاصه مقاله خود را قرائت کرد. موضوع مقاله ارائه شده از سوی وی روش شناسی تفسیر قرآن آیت الله سید مصطفی خمینی و تأثیر امام خمینی بر آن بود. وی مهم ترین ویژگی این تفسیر جامع و شامل را پرداختن به مسائل عرفانی و اخلاقی دانست و گفت: تفسیر قرآن آیت الله سید مصطفی خمینی، تحت تاثیر مشرب عرفانی ابن عربی و امام خمینی قرار گرفته است که بعضاً به نام آنها اشاره می کند. وی گفت: از مهمترین مباحث عرفانی که آیت الله سید مصطفی خمینی در تفسیر سوره حمد بدان پرداخته و تحت تأثیر والد ماجد خویش بوده عبارتند از وحدت جود؛ نه وحدت موجود، اسم جامع، رحمت مداری هستی و بایستگی رحمت مداری نظام های مدنی، وابستگی حمد و توحید افعالی، حضرات خمس و ربوبیت الهی، مالکیت الهی در همه نشأت غیب و شهادت، هدایت و انواع عشره و بالاخص سوره حمد و اسفار اربعه است.
سخنران قبل از برنامه های پایانی همایش، دکتر محمد تقی دیاری بیدگلی بود که به دعوت دبیر نشست به جایگاه آمد و مقاله خود را با عنوان امام خمینی و سلامت قرآن از تحریف، نقدی بر فصل الخطاب حاجی نوری، قرائت کرد. وی در بخشی از سخنان خود گفت: مهم ترین محور های سخنان امام خمینی در نقد نظریه تحریف قرآن را می توان در موارد ذیل خلاصه کرد: الف: سلامت قرآن، باور عامه مسلمانان و محققان ب: عدم اعتبار کتب روایی حاجی نوری ج: بی اعتباری روایات اسقاط دو ثلث قرآن د: تغایر مصحف فاطمه زهرا(س) با قرآن کریم ه: ادعای نادرست حذف سوره نور و ...
پایان بخش برنامه های همایش، سخنرانی معاون پارلمانی رییس جمهور بود که با اشاره به دگم اندیشی های موجود در کشور گفت: هنوز تحجرگرایی ها و دگم اندیشی هایی در کشور وجود دارد که نمونه آن را در بازگشت به ادبیات سخیف قبل از انقلاب در برخی از محافل عزداداری می بینیم و متاسفانه شاهدیم که پیام اصلی قیام سیدالشهدا (ع) در صحبت های برخی گم شده است.
حضورج. 94صفحه 200
حجت الاسلام و المسلمین مجید انصاری تصریح کرد: می توان از زوایای مختلف به موضوع قرآن در اندیشه امام پرداخت و مسئله غیبت انسان کامل و قرآن کریم در ساحت غیر ربوبی، در معنای واقعی کلمه است که امام به زیبایی به آن می پردازد و این نهایت چیره دستی است که به این موضوع پرداخت.
معاون پارلمانی رییس جمهور ادامه داد: این مسئله در دیدگاه عرفانی و در سیر و سلوک امام خمینی کاملا روشن است که انسان مظهر اسم اعظم خداوند است و قرآن مظهر اسم اعظم خداوند است. حقیقت این دو در محضر خداوند یکی است و این از سویی نویدی است به انسان ها که می توانند در نهایت صورتی از اسم اعظم خداوند شوند.
مجیدانصاری با بیان اینکه اگر انسان ها نتوانند در بلندای نام اعظم خداوند بنشینند در دامنه های این کوه عظیم می توانند سکنی کنند، ادامه داد: حضرت امام یک مظهر اسم خداوند است که اگر چه عضو معصومین محسوب نمی شود، ولی توانسته به جایگاه رفیعی از اسم اعظم خداوند برسد.
وی با اشاره به اینکه نام قرآن در اندیشه و سیره امام خمینی ناقص است، اظهار کرد: همه اندیشه و همه سیرت امام خمینی، قرآن بود و در فکر ایشان چیزی به جز قرآن وجود نداشت. در ابعاد مختلف وجودی ایشان از بعد فکری، اخلاقی، معرفتی گرفته تا ابعاد سیاسی و اجتماعی ایشان مزین به قرآن و اندیشه های قرآنی بود. بنابراین انتخاب این اسم تنها بخشی از فکر امام را نمایش می دهد.
عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام تصریح کرد: امام بزرگترین خدمت را به قرآن کردند و قرآن را از مهجوریت در آوردند. گواه این مدعا را می توان در مقایسه متن قانون اساسی زمان
مشروطیت و استنادهای قرآنی آن زمان با متن قانون اساسی جمهوری اسلامی گرفت و استنادهای قرآنی این دو متن را قیاس کرد تا به خوبی ارزش کار امام نمایان شود.
حضورج. 94صفحه 201
انصاری در ادامه هشدار داد: باید هوشیار باشیم و دقت کنیم که جریانی با همه قوا می کوشد تا باز قرآن را درمهجوریت قرار دهد و آن را به دوران هجرش بازگرداند تا جایی که تمرکز کردن بر بعضی از جنبه های فروع قرآن و دوری جستن از مفاهیم اصلی به شکل امری مرسوم در آید.
معاون پارلمانی رییس جمهور در ادامه افزود: اعمال تروریستی و گروه هایی مثل داعش حرکتی را شروع کردند که اگر کنترل نشود، متاسفانه منجر به مهجوریت قرآن آن هم برای قرن ها خواهد شد. مهجوریتی که زیربنای آن دگم اندیشی و تحجرگرایی است که منجر به ثمر میوه تلخی به نام داعش است. داعش و گروه های تکفیری که با تلاوت قرآن آدم می کشند و خون می ریزند و این به اسلام و قرآن ـ اگر جلویش را نگیرند ـ ضربه سختی خواهد زد.
انصاری با اشاره به اینکه امام به قدری که از دست متحجرین دلخور بودند از ساواک ناراحتی نکشیدند، تصریح کرد: امام به خوبی می دانستند که این دگم اندیشی ها است که باعث می شود قرآن در جامعه مهجور بماند.
وی ادامه داد: صرف نظر از اینکه این تحجر فکری و دگم اندیشی باعث از از دست رفتن جان انسان ها می شود، صرف نظر از اینکه باعث از بین رفتن کیان انسانی می شود، این قرآن است که به عنوان تجلی اسلام مهجور می ماند و همه این مهجوریت ضرر است به جان انسان ها.
معاون پارلمانی رییس جمهور در توضیح به برخی از تحجر گرایی هایی موجود در جامعه به افراط هایی که در عزاداری سید الشهدا(ع) می شود اشاره کرد و گفت: ما شاهد بازگشت به ادبیات سخیف قبل از انقلاب در برخی از محافل هستیم و می بینیم پیام اصلی قیام سیدالشهدا(ع) در صحبت های برخی گم شده است.
انصاری صحبت های خودر ا با یک درخواست به پایان رساند و گفت: در خواست من به عنوان نماینده دولت این است که در پرتو قرآن کریم نام امام و مردم و جمهوری اسلامی را سرپا نگه داریم. جامعه ما در همه عرصه باید قرآنی باشد، دولت ـ به معنای عام آن ـ وظیفه سنگینی دارد. به همین خاطر پژوهشگران باید به ما کمک کنند تا بتوانیم جامعه ای قرآنی داشته باشیم. نظامی که مسئولان آن سربازان قرآن هستند نیازمند دریافت پیشنهادهای بیشتر برای اجرایی و عملی کردن جامعه قرآنی هستند.
حضورج. 94صفحه 202
*
برگزاری نمایشگاه کتاب، چاپ نشریات نسیم آسمانی و رایحه، انتشار مقالات برگزیده و انتشار خلاصه مقالات به دو زبان عربی و انگلیسی، تجدید چاپ مجموعه 5 جلدی تفسیر قرآن مجید بر گرفته از آثار امام خمینی و برگزاری پیش همایش از برنامه های همایش بین المللی قرآن در اندیشه و سیره امام خمینی بود.
*
در اینجا چکیده بعضی از مقالات برگزیده همایش به نظر خوانندگان گرامی می رسد. قابل ذکر است که دو مقاله از مقالات همایش نیز به صورت کامل در همین شماره فصلنامه حضور چاپ شده است.
حضورج. 94صفحه 203