شیخ عارف
(مروری بر زندگی آیت الله محمد علی شاه آبادی)
□ داود رضایی چراتی
اشاره: آیت الله میرزا محمد علی شاه آبادی استاد عرفان و اخلاق حضرت امام، دارای ابعاد شخصیتی مختلف بود. آیت الله شاه آبادی بعنوان یک مرجع تقلید صاحب رساله، که وجهه فقاهتی و اصولی شان کمتر مورد توجه قرار گرفته، در حوزه فقه و اصول از چهره های نامدار عصر خودشان بودند ودر حوزه عرفان نظری و عرفان عملی شخصیتی صاحب سبک بشمار می روند. استفاده حضرت امام از محضر ایشان، و ذکر خصوصیات بارز ایشان در مکتوبات و سخنان از استاد شاه آبادی، باعث شده که این چهره بعد از انقلاب اسلامی بیشتر شناخته شده و بیش از گذشته به مردم معرفی بشود. در این دوران به وجوه شخصیتی دیگر ایشان نیز توجه بیشتری شد و مخصوصاً سیره عملی و سبک زندگی ایشان از جمله موضوعاتی بود که پس از پیروزی انقلاب اسلامی مورد توجه نسل جوان قرار گرفت. چهره ی برجسته دینی عصر حاضر عارف واصل و عالم زاهد آیت الله محمدعلی شاه آبادی خدمات ارزنده و ارزشمندی به دین و علمِ فلسفه و عرفان در عصر حاضر ارائه کرده است که در این مقاله سعی گردیده شخصیت و سیره علمی و عملی آن فیلسوف فطرت و عارف بالله و همچنین ارادت امام خمینی(س) به استاد خویش مورد بررسی قرار گیرد که از نظر می گذرد:
زندگیِ پرماجرا
آیت الله محمدعلی شاه آبادی، فقیه، حکیم و عارف بزرگ شیعه و اسلام، در سال 1292 قمری در محله حسین آباد اصفهان در خانه آیت الله میرزا محمدجواد اصفهانی بیدآبادی به دنیا آمد.
حضورج. 94صفحه 208
محمدعلی، مقدمات علوم را نزد پدر آموخت و آنگاه در کلاس درس برادر بزرگترش- شیخ احمد مجتهد، که قبل از بلوغ جسمی اش به درجه اجتهاد رسید، حاضر شد. در ده سالگی در درس آیت الله میرزا هاشم خوانساری (نویسنده کتاب مبانی الاصول) و درس ریاضیات نزد آقا میرزا عبدالرزاق شرکت کرد. در سال 1312 قمری اولین و بهترین استاد خود یعنی پدر مهربانش را از دست داد. وی شانزده سال در تهران اقامت کرد و در این مدت علاوه بر تحصیل به تدریس اشتغال داشت. میرزا محمدعلی در تهران، در کلاس فقه و اصول آیت الله میرزا حسن آشتیانی شاگرد شیخ انصاری (صاحب بحرالفوائد) شرکت کرد. فلسفه و عرفان را نزد میرزا ابوالحسن جلوه و میرزاهاشم گیلانی خواند. در کنار این درس ها ریاضیات را خوب آموخت و بر علوم غریبه، رمل و جفر و اسطرلاب مهارت کامل یافت و به زبان فرانسه مسلط شد. این جوان پرتلاش اصفهانی در 18 سالگی به اجتهاد نائل آمد. در سال 1320 ق. میرزا محمدعلی به نجف اشرف رفت و در درس آیت الله العظمی محمد کاظم خراسانی (آخوند خراسانی) حاضر شد. اقامت وی در نجف هفت سال بطول انجامید. وی در نجف در درس آیت الله شیخ فتح الله شریعت (شیخ الشریعه) و آیت الله میرزا محمد حسن خلیلی شرکت کرد. سپس به سامرا رفت و درس آیت الله العظمی میرزا محمد تقی شیرازی را آموخت و یکی از 6 نفری بود که میرزای شیرازی برایشان اجازه اجتهاد صادر کرد. بعد از هشت سال اقامت در عراق و به درخواست مادرش، علی رغم مخالفت علمای بنام نجف و سامرا به اصفهان برگشت. وقتی مردم تهران از ورود آیت الله شاه آبادی به ایران مطلع شدند از ایشان خواستند که به تهران برود. وی پذیرفت و چون منزل ایشان در خیابان شاه آباد، جمهوری اسلامی کنونی، بود به آیت الله شاه آبادی معروف شد. سپس استاد برای تعلیم و تعلم به قم رفت. شیخ عارف در حوزه علمیه قم روزی چندین درس تدریس می کرد و همگی شاگردان وی از کیفیت درس و تدریس استاد مطالب بسیاری نقل کرده اند. هر عالِمی که در درسی از درسهای ایشان شرکت می کرد، استاد را در همان رشته خاص بسیار می ستود؛ چنانکه امام(ره) که در درس های عرفان ایشان حاضر می شد استادش را در عرفان فوق العاده می ستود. شهید مطهری ایشان را در عرفان ممتاز و بی رقیب می دانست. (سیمای فرزانگان، ص 81) و آیت الله میرزا هاشم آملی (ره) معتقد بود مهارت ایشان در فقه و اصول بیش از فلسفه و عرفان است. آیت الله شاه آبادی در فقه و اصول، تفسیر، عرفان، فلسفه و منطق و ادبیات عرب تدریس می کرد. از میان شاگردان برجسته استاد می توان به امام خمینی(س) ، آیت الله شیخ محمد رضا طبسی نجفی، آیت الله میرزا هاشم آملی، آیت الله حاج محمد ثقفی تهرانی، آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی، آیت الله آخوند ملاعلی همدانی، آیت الله حاج سید موسی مازندرانی، آیت الله شهاب الدین ملایری، آیت الله شیخ میرزا حسن یزدی، آیت الله میرزا خلیل کمره ای، آیت الله میرحسن احمدی اشاره کرد. (تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره پنج، ص 189). استاد علاقه زیادی به شاگردِ برجسته خود یعنی امام خمینی داشت. نقل است که هر گاه می خواست او را صدا کند بدون آوردن پسوند یا پیشوندی همان گونه که پدران فرزندان خود را صدا می کنند می فرمود: روح الله! همین ارادت دو طرفه موجب گردید که بسیاری از رساله ها و کتاب های چاپ نشده شیخ عارف در اختیار حضرت امام (ره) قرار گرفت تا به چاپ برسند اما در حمله ساواک به کتابخانه و منزل امام در قم در 1343 ش. آثار وی و آقا روح الله ناپدید شد.
حضورج. 94صفحه 209
امام خمینی و آیت الله شاه آبادی
شیخ کامل
امام خمینی از چگونگی آشنایی خود با آیت الله شاه آبادی می فرماید: روزی در فیضیه با میرزا محمد صادق شاه آبادی (برادرزاده آیت الله شاه آبادی و از دوستان امام خمینی) برخورد کردم، گفت: اگر گمشده ات را می خواهی در فلان حجره نشسته است. به آنجا رفتم، از ایشان سؤالی پرسیدم، جواب درخوری دادند، دانستم که اهلش هستند. منتظر شدم تا بحث تمام شد. دنبال آیت الله شاه آبادی حرکت کردم و در راه از ایشان تقاضای درس نمودم. نپذیرفت، اصرار کردم تا پذیرفت که فلسفه ای بگوید. گفتم فلسفه خوانده ام، عرفان می خواهم. نپذیرفت، اصرار می کردم تا به منزلش رسیدیم، تعارف کردند به منزلش رفتم. آن قدر اصرار کردم تا پذیرفت. بعد از چند جلسه درس عرفان دیدم که نمی توانم ترکش کنم. از آن به بعد در همه جلساتش شرکت می کردم و تمام را می نوشتم. بعد از هفت سال که به تهران رفتند، در هر تعطیلاتی به تهران می رفتم و در جلساتش شرکت می کردم. امام می گوید: ابتدا تنها در درس عرفان حاج آقا شاه آبادی حضور می یافتم اما بعد به جلسه های اخلاق شان هم رفتم. گاهی که زیاد می شدیم سه نفر بودیم، ولی بیشتر اوقات من تنها بودم و عرفان را نزد ایشان می خواندم. و من در طول عمرم روحی به لطافت و ظرافت آیت الله شاه آبادی ندیدم. مرحوم شاه آبادی لطیفه ای ربانی بود. اگر آیت الله شاه آبادی هفتاد سال تدریس می کرد، من در محضرش حاضر می شدم چون هرروز حرف تازه ای داشت.
[[page 210]]
همین بس که حضرت امام در میان اساتید خود، احترام خاصی برای استاد عرفانش، مرحوم شاه آبادی قائل بود و با اینکه مرتبه کمال در عرفان را برای او حدی از مردم می داند در تألیفات عرفانی شان از مرحوم شاه آبادی غالباً به عنوان «شیخ عارف کامل ما شاه آبادی روحی فداه» یاد می کند، (کتاب شرح دعای سحر- پیش گفتار)
برخورد با منکر
امام خمینی(س) در خاطره ای از استاد خود می گوید: خدا رحمت کند شیخ ما مرحوم آقای شاه آبادی را- رضوان الله علیه- ایشان به من فرمود که:
«در آن زمان شدت، مقابل منزل ما یک دکانی باز شد که مثل اینکه چیزهای خلاف می فروخت، دکان بدی باز شد. من به رفقایم گفتم که شما یکی یکی بروید نهیش کنید. یک روز قریب دویست نفر، یکی یکی صبح رفتند: «سلامٌ علیکم! و علیکم السلام! آقا، این دکان اینجا مناسب نیست» این رد شد، یکی دیگر آمد. تا عصر حدود دویست نفر رفتند به این آدم گفتند. تمام شد. برچید بساطش را. (صحیفه امام، ج 8، ص: 47) .
در باره ارادت امام به استادش همین بس که مرحوم آیت الله مطهری گفت: من هرگز از امام نشنیدم که اسم مرحوم شاه آبادی را بیاورند و دنباله اش « روحی فداه» را نگویند.
پاسخ های عرفانی
آیت الله نصرالله شاه آبادی فرزند مرحوم آیت الله شاه آبادی در خاطره ای در باره رابطه امام خمینی با پدر گرامی شان نقل می کند: در جلسه ای که به همراه آقای رفسنجانی در خدمت امام بودیم، ایشان در خصوص رابطه شان با مرحوم پدرم مطالب جالبی را فرمودند. از جمله فرمودند که نخستین بار که استاد را دیدم ایشان با مرحوم آیت الله حائری، مؤسس حوزۀ علمیۀ قم در حال بحث بودند. در کنار ایشان عدۀ دیگری نیز نشسته بودند و به بحث آنها گوش می دادند و احیاناً در بحث شرکت می کردند. من هم در گوشه ای به انتظار ایستادم. پس از تمام شدن بحث
از ایشان تقاضای درس فلسفه داشتم، اما زیر بار نرفتند. در همان حال که ما راه می رفتیم، مردم و بازاریها می آمدند و خدمت شان سلام می کردند و پس از عرض ادب، از ایشان سؤال هایی را می کردند. مرحوم آقای شاه آبادی جواب هایی را می دادند که متناسب با سطح فکری این افراد نبود. از این رو به ایشان عرض کردم: آقا جواب های شما برای این افراد قابل فهم نیست. شما چرا این مطالب را می گویید؟ ایشان فرمودند: بالأخره این قدر هست که این حرفهای کُفری به گوش آنها بخورد؛ حرف هایی که مردم کفرش می دانند. خلاصه تا قبل از رسیدن به منزل، ایشان را راضی کردم که درس فلسفه را شروع کنند. وقتی پذیرفتند، گفتم: آقا من فلسفه نمی خواهم. گمشدۀ من چیز دیگری است، برای همین از شما بحث عرفان می خواهم. اما ایشان زیر بار نرفتند، در آن ساعات حالتی پیدا کردم که گویی هرگز نمی توانم از ایشان دست بردارم. آن قدر اصرار کردم، تقاضا کردم و خواهش کردم تا ایشان قبول کردند و عصر روزی را معین کردند. از آن عصر موعود، تحصیل من در خدمت ایشان شروع شد. پس از دو، سه جلسه من به جایی رسیدم که دیدم نمی توانم از ایشان جدا بشوم. ابتدا فقط در درس عرفان حاج آقا شاه آبادی شرکت می کردم و پاسخ های عرفانی ایشان را می شنیدم. اما بعد به جلسه های درس اخلاق ایشان هم رفتم. این درس در مسجد عشقْ علی در شب های پنجشنبه برگزار می شد. ایشان پس از خواندن نماز به آنجا می رفتند و جلسه های درس را تشکیل می دادند. پس از آن در تمام جلسه هایی که ایشان تشکیل می دادند، حضور پیدا می کردم و خودم را به این کار مقید کرده بودم. تمام بحث های ایشان را هم می نوشتم. چه آنهایی را که برای عوام مطرح می کردند و چه بحث های ویژۀ خودشان. به این ترتیب، روز به روز علاقۀ من به مرحوم شاه آبادی بیشتر می شد.
حضورج. 94صفحه 211
اکنون می توانم بگویم که در تمام عمرم روحی به لطافت روح مرحوم حاج آقا شاه آبادی ندیدم. درس استاد سراسر اخلاقی و عرفانی و بسیار موثر بود. به سبب ارزشمندی مباحثی که استاد شاه آبادی در درس ها مطرح می کرد برخی از شاگردانِ استاد هیچ گاه حاضر نبودند تا درس ایشان را رها کنند. درباره شاگردان مرحوم شاه آبادی نیز باید عرض کنم که این شاگردان مختلف بودند و به صورت پراکنده ای در بحث های ایشان شرکت می کردند و اینطور نبود که خود را ملزم به شرکت در تمام جلسه های حاج آقا شاه آبادی کنند. تنها من و چند نفر دیگر بودیم که هیچ گاه شرکت در درسهای ایشان را ترک نمی کردیم. ولی آقایان دیگر، گاهی هفته ای سه روز می آمدند، و گاهی هفته ای یک روزش را نمی آمدند. اما برنامۀ من در تمام مدت هفت سالی که مرحوم شاه آبادی در قم سکونت داشتند، ادامه داشت. من تمام این ایام را در خدمت ایشان تلمذ می کردم و از جلسه های مختلف شان بهره می بردم، تا اینکه به تهران آمدند و من از آنجا که در قم به بحث و مباحثه مشغول بودم نتوانستم تمام وقتم را با ایشان بگذرانم مگر در روزهای تعطیل. به مجرد اینکه به تعطیلی برخورد می کردم، به عنوان عاشورا، ماه مبارک رمضان و یا هر عنوان دیگر، خودم را به تهران می رساندم تا در جلسه های ایشان حضور یابم. دیگر برایم فرقی نمی کرد که این جلسه ها در منزل تشکیل شده باشند یا در مسجد و حتی المقدور سعی می کردم تا زمانی که در تهران هستم در خدمتشان باشم.(حجت الاسلام والمسلمین نصرالله شاه آبادی ـ پا به پای آفتاب؛ ج 3، ص254)
حضورج. 94صفحه 212
شاگرد منظم
آیت الله مرتضی بنی فضل در باره اینکه آیت الله شاه آبادی ـ استاد اخلاق امام ـ در رابطه با نظم و حضور امام در جلسات درس بسیار خرسند و راضی بود نقل می کند: روح الله واقعاً روح الله است بنده حدود هشت سال که در درس خارج فقه و اصول امام شرکت می کردم شاهد بودم که ایشان همیشه سر ساعت معین در جلسه تدریس حاضر می شد. حتی آن ایام که امام در مسجد سلماسی قم تدریس می فرمود بعضی از شاگردان پیش از درس ایشان در جلسه درس دیگری حاضر می شدند، لذا گاهی چند دقیقه بعد از شروع درس امام وارد جلسه می شدند امام ناراحت می شد و گاهی تذکراتی می داد. معروف است خود امام در دوران طلبگی منظم و به موقع در جلسات اساتیدشان حاضر می شده اند. مرحوم آیت الله شاه آبادی ـ استاد اخلاق امام ـ در رابطه با نظم و حضور امام در جلسات درس گفته بود: روح الله واقعاً روح الله است. نشد یک روز ببینم که ایشان بعد از بسم الله در درس حاضر باشد. همیشه پیش از آنکه بسم الله درس را بگویم حاضر بوده است. (آیت الله مرتضی بنی فضل ـ حوزه؛ ش49، ص39).
در میدان جاذبه استاد
حجت الاسلام والمسلمین صادق شاه آبادی در باره ارادت امام به استاد خویش نقل می کند: امام در ایام تحصیل شان به طوری مجذوب مرحوم حاج میرزا محمدعلی شاه آبادی (عموی بنده) شده بودند که دیگر درس عرفان ایشان را ترک نمی کردند. با اینکه خیلی ها شاگرد ایشان بودند و می رفتند و می آمدند و درس را ترک می کردند و حضورشان در درس به طور مستمر و دائم نبود، اما امام دائم شرکت می کردند و به طوری مجذوب ایشان شده بودند که خودشان را جزء اهل بیت ایشان می دانستند. به طوری که اگر مثلاً مرحوم عموی بنده می گفتند: مهدی برو یک عدد نان بگیر و بیاور، ایشان (امام) می گفتند: «نه، من می روم»، و برمی خاستند و می رفتند نان را می گرفتند و می آوردند. این طور با مرحوم عموی من صمیمی شده بودند. (حجت الاسلام و المسلمین صادق شاه آبادی ـ پا به پای آفتاب؛ ج 3، ص250) وی همچنین در خاطره ای می گوید: مرحوم آیت الله مطهری می گفت: من هرگز از امام نشنیدم که اسم مرحوم شاه آبادی را بیاورند و دنباله اش روحی فداه را نگویند. علاقۀ امام به مرحوم پدرم علاقه ای قلبی و عمیق بود. (در نجف) روزی در خدمت امام در مورد مطلبی بحث شد که طی آن اسم یکی از آقایان آمد. ایشان تصور کردند که من آقا را با پدرم قیاس می کنم. برای همین بسیار ناراحت شدند و به تندی به من فرمودند: تو پدرت را نشناخته ای، اصلاً قابل قیاس نیستند. پدرت را با این فرد و امثال او نمی توان مقایسه کرد». (حجت الاسلام و المسلمین صادق شاه آبادی ـ پا به پای آفتاب؛ ج 3، ص256).
حضورج. 94صفحه 213
خاطره ای از استاد
حجت الاسلام و المسلمین سید مجتبی رودباری از حضرت امام نقل می کند که: یک روز امام در موعد مقرر برای درس به مسجد شیخ انصاری در نجف تشریف آورده بودند در حالی که هنوز همۀ شاگردان حضور نداشتند. ایشان پس از ورود به مسجد طبق معمول کنار منبر نشستند تا پس از لحظاتی برای تدریس به منبر تشریف ببرند ولی چون با غیبت بعضی از شاگردان مواجه شدند بدون اینکه به منبر تشریف ببرند به ما فرمودند: «امروز می خواهم به جای درس قضیه ای را برای شما بازگو کنم. من این مطلب را از استادم مرحوم شاه آبادی ـ رضوان الله تعالی علیه ـ نقل می کنم و ایشان از پدربزرگوارش که از شاگردان مرحوم صاحب جواهر بودند نقل می نماید که می فرمود صاحب جواهر دارای پسری بود که از فضلای بنام حوزۀ علمیه نجف به شمار می رفت و تصادفاً در حال حیات پدر فوت می کند. در روز تشییع با اینکه هاله ای از غم
و اندوه سرتاسر نجف را گرفته بود ولی با این حال صاحب جواهر که خود صاحب عزا بود، از فرصت کوتاه استفاده کرده و تا جمع شدن علما و طلاب حوزه و اهالی نجف برای تشییع، نصف صفحه از کتاب جواهر را به رشته تحریر درآورد. امام سپس فرمود: «من که به شما نمی گویم به درس من بیایید، حال که خود شما بنا دارید در درس من شرکت کنید لااقل به بنای خودتان عمل کنید». (برداشتهایی از سیره امام، ج5، ص و 13حجت الاسلام و المسلمین سید مجتبی رودباری ـ 15 خرداد؛ ش 7، ص 120).
حضورج. 94صفحه 214
در سنگر مبارزه
عارفِ مبارز
نوه گرامی ایشان آقای دکتر حمید شاه آبادی فرزند شهید آیت الله مهدی شاه آبادی در باره مبارزات ایشان با نقل خاطره ای به نگارنده در گفتگویی نقل کرد: ذهنیت بسیاری از مخاطبین اینگونه است که آنکه که وجه عرفانی دارد معمولا نباید با سیاست کاری داشته باشد و باید کنج عزلت بگزیند و به سیر و سلوک فردی بپردازد؛ اغلب ما کمتر از عرفا، چهره مبارزاتی و چهره سیاسی در ذهن داریم. آنچه آیت الله میرزا محمد علی شاه آبادی را از عرفای هم عصر خودش متمایز می کند مبارزات سیاسی ایشان با رضاخان است. به خاطر دارم که وقتی حضرت امام در دیداری که با خانواده شهید شاه آبادی(شهید آیت الله مهدی شاه آبادی) داشتند، فرمودند: ایشان علاوه بر اینکه یک فقیه به تمام معنا و یک عارف بالله بودند یک مبارز به تمام معنا بودند. لذا وجه مبارزاتی آیت الله میرزا محمد علی شاه آبادی از وجوه بارز ایشان است. در دوره رضا خان تعابیر تند ایشان نسبت به شخص رضا خان و اقدامات عملی ایشان در مبارزه با دوران ستمشاهی رضا خان بر کسی پوشیده نیست. تعبیر در اغلب سخنرانی های خود علیه رضاخان داشتند و از او به عنوان مرتیکه چاروادار نام می بردند. در سخنرانی های علنی و مباحث جدی که در این حوزه داشتند گاه آیت الله شاه آبادی را تا مرض اصطکاک با برخی از علمای معاصرش پیش می برد و البته شخصیت رضا خان برای آنها نیز شناخته شده نبود. به خاطر دارید که رضاخان برای پیشبرد برنامه های حکومتی خود و قبل از اینکه به صدارت برسد به دستبوسی علما می رفت و تظاهر می کرد که به علما احترام می گذارد. اما آقای شاه آبادی این وجه رضا خان را بخوبی شناخت و مبارزات جدی داشتند. تحصن در سخنرانی حرم حضرت عبدالعظیم بمدت یازده ماه و سخنرانی های تند ایشان مورد هجمه عناصر رژیم قرار می گرفت و رژیم به مسجدشان حمله می کرد؛ جمع کردن منبر ایشان و بر هم زدن سخنرانی های آیت الله میرزا محمد علی شاه آبادی از برنامه های رژیم بود. از کسانی که وجه عرفانی دارند کمتر این سبقه را مشاهده می کنیم. شیخ عارف همزمان با فشار های رژیم از علما خواست برای علنی ساختن مبارزه علیه پهلوی برای تحصن علیه شاه در پناه حضرت عبدالعظیم در شهر ری گرد آیند، که تنها دو تن از علما به ایشان پیوستند. پانزده ماه تحصن کرد. آیت الله شاه آبادی درباره پهلوی به مرحوم مدرس می گفت: این مردک (رضاخان) الان که به قدرت نرسیده است، این چنین به دستبوسی علما و مراجع می رود و تظاهر به دینداری می کند و از محبت اهل البیت(ع) دم می زند. به محض اینکه به قدرت رسید به همه علما پشت می کند و اول کسی را که لگد می زند خود شما هستید). (مجله حکومت اسلامی شماره 24 سال 1381، ص 87). و او همانند پرورش گرگ خطرناک است. (مجله تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره پنج، ص 186). در کتاب گلشن ابرار نقل است که روزی عدّه ای برای دستگیری شیخ عارف به مسجد جامع حمله ور شدند و با بی شرمی تمام چکمه پوش وارد مسجد شدند که ناگاه آیت حق نهیبی بر آنها زد و همگی آنها پا به فرار گذاشتند و برای دستگیری ایشان در بیرون مسجد کمین کردند و آنگاه که آیت الله شاه آبادی از مسجد خارج شده فرمانده آنها رو به شیخ عارف کرد و گفت: «آقای شاه آبادی! آقای شاه آبادی! تو باید همراه ما بیایی کلانتری!» آیت الله شاه آبادی ایستاد و در حالی که ابروانش به هم گره خورده بود گفت: «برو به بزرگترت بگو بیاد!» و به راه خود ادامه داد. ایشان خطاب به رژیم می فرمود: اگر می خواهید سخنرانی تعطیل شود باید مرا ببرید. من هر روز قبل از اذان صبح تنهایی از منزل به مسجد می آیم، اگر عرضه دارید آن وقت بیایید و مرا دستگیر کنید. نه اینکه منبر را بدزدید! (گلشن ابرار، ج 2، ص 605)
حضورج. 94صفحه 215
مروری بر دیدگاه های شیخ عارف
پرهیز از لعن
در زمان آیت الله شاه آبادی، استفاده از بی سیم و رادیو در ایران تازه رایج شده بود، ولی چون وسایل ارتباط جمعی به دست حکومت رضاخان اداره می شد، بیشتر برنامه های آن مبتذل، ضد اسلامی و مروج فرهنگ غرب بود. این امر موجب شد که عده ای از علماء معتقد به حرمت تمام برنامه های آن شوند و به حرمت استفاده از آن فتوا دهند. در این حال عده ای از مردم نزد آیت الله شاه آبادی رفته، از ایشان درباره جواز استفاده از این وسایل سؤال کردند. ایشان ضمن اظهار تأسف از این که این وسیله تبلیغ خوب، در دست مسلمانان نیست فرمودند: «رادیو، همچون زبان گویایی است که هم می تواند به دانش و فرهنگ خدمت کند، هم می تواند گفتارهای ناصواب بگوید. بنابراین، خرید و نگهداری آن برای استفاده از برنامه های مفید، مانعی ندارد.
حضورج. 94صفحه 216
استاد معتقد بود: مواظبت به آیات شریفه آخر سوره حشر، از آیه شریفه: «یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و لتنظر نفس ما قدمت لغد» تا آخر سوره مبارکه، با تدبر در معنی آن ها در تعقیب نمازها، خصوصا در اواخر شب که قلب فارغ البال است، خیلی مؤثر است در اصلاح نفس. ارادت وی به ائمه معصومین و به ویژه حضرت زهرا(س) آنچنان زیاد بود که می فرمود: در نوافل شب، به مقام شامخ حضرت زهرا سلام الله علیها توجه کنید و بدانید که استمداد گرفتن از آن حضرت، موجب ترقی و قرب معنوی می شود و خداشناسی انسان را زیاد می کند. همچنین قبل از اذان صبح، صلوات حضرت زهرا سلام الله علیها را بفرستید.
استاد در باره آمادگی روحی برای عبادات می گفت: اگر برای نافله شب بیدار شدید برای نافله خواندن آمادگی روحی ندارید، بیدار بمانید. بنشینید، حتی چای بخورید. انسان بر اثر همین بیداری، آمادگی برای عبادت را پیدا می کند. بیداری سحر، هم برای مزاج مادی مفید است و هم برای مزاج معنوی. برای دنیایتان هم که شده، سحرها بیدار شوید. چون بیداری سحر، وسعت رزق، زیبایی چهره و خوش اخلاقی می آورد.
این از کلام صریح استاد است که معتقد بود: هیچ وقت لعن شخصی نکنید، گر چه به کافری که ندانید از این عالم (چگونه) منتقل شده، مگر آن که ولی معصومی از حال بعد از مردن او اطلاع دهد. زیرا که ممکن است در وقت مردن، مؤمن شده باشد. پس لعن به عنوان کلی بکنید. کفاری را که معلوم نیست با حال کفر از این عالم منتقل شدند لعن نکنید؛ شاید در حال رفتن، هدایت شده باشند و روحانیت آنها مانع از ترقیات شما شود. امام خمینی در توضیح حدیث بیست و هشتم کتاب چهل حدیث می فرمایند: شیخ عارف ما روحی فداه می فرمود: هیچ وقت لعن شخصی نکنید گر چه به کافری که ندانید از این عالم چگونه منتقل شده باشد، مگر آن که ولی معصومی از حال بعد از مردن او اطلاع دهد.
حضورج. 94صفحه 217
نظریه فلسفی فطرت
دکتر حمید شاه آبادی نوه آیت الله شاه آبادی در باره نظریه فلسفی فطرتِ استاد می گوید: در حوزه عرفان باید به این نکته توجه کنیم که آیت الله شاه آبادی یک مجتهدی بود که عارف بود. یعنی سیر و سلوک عرفانی را و نظریات عرفانی را در پس مقام اجتهاد خودش دارد. اینگونه نیست که بشود ایشان را با عرفای و علمای نامدار و شخصیت های دیگری که دارای عرفان عملی صرف و با روش های دیگری که به این مقام رسیدند، مقایسه کنیم. آیت الله شاه آبادی کسی است که فلسفه اسلامی را به درستی می شناسد؛ مکتب صدرایی دارد و دارای نظریات فلسفی است. از آیت الله شاه آبادی بعنوان فیلسوف فطرت نام برده می شود. در بین فیلسوفان کسانی که دارای دستگاه فلسفی باشند کم هستند. آیت الله شاه آبادی با نظریه فطرتشان و نظریه فلسفی فطرت شان یک دستگاه فلسفی را بنیان نهادند که بر اساس این دستگاه هم مقام توحید و هم مقام معاد قابل اثبات است. بنابراین آیت الله میرزا محمد علی شاه آبادی کسی است که عرفان را پس از فلسفه و پس از دوران تحصیل حوزه و مقام اجتهاد بدست آورده است و البته به موازات او صاحب مشرب و سبک و سلیقه عرفانِ عملی نیز هست که کرامات ایشان هم بر کسی پوشیده نیست. اما آنچه در باره ایشان باید بصورت ویژه توجه کرد این است که ایشان یک فیلسوف و نظریه پرداز است و نظریه فطرت ایشان امروز یک نظریه قابل اعتنا است. اگرچه آثار زیادی از ایشان در این زمینه به جا نمانده است ولی قابل تبیین و تحلیل فلسفی و عرفانی است.
مکتب عرفانی
دکتر حمید شاه آبادی فرزند شهید مهدی شاه آبادی در باره مکتب عرفانی تهران که توسط آیت الله شاه آبادی بنیانگذاری شده نیز نقل می کند: ایشان را باید صاحب مکتب عرفانی تهران دانست. مرحوم شاه آبادی در آن بسیار تاثیر گذار تلقی می شود. مشرب آیت الله علی شاه آبادی مشرب صدرایی است. یعنی ایشان بر اساس حکمت الهی صدرایی دارای نظریاتی هستند و به آن طیف فکری نزدیک ترند تا به مکتب اشراق یا دیگر عرفا. در باره مکتب تهران باید به فضای فلسفی آن روز و فضای نجف و قم استناد کرد. فضای نجف در حوزه فلسفه و عرفان دارای نظریات و دیدگاه هایی بود؛ در اصفهان ودر قم هم بزرگانی در این عرصه وجود داشتند که هر کدام در باره فلسفه و عرفان دارای نظریات خاصی هستند. در مشهد هم فضای فلسفی خاص وجود داشت. حضرت امام دوران سختی را بعد از آیت الله شاه آبادی گذراند؛ چراکه به حوزه فلسفه و عرفان ورود داشتند و در قم در این باب روزگار سختی گذراند که مخالفت هایی از درون حوزه با ایشان می شود. در این دوران بود که ایشان مکتب تهران را پایه گذاری کرد. نقل است که وقتی ایشان در تهران این پایگاه فلسفی و عرفانی را بنیان می گذارند و مباحث شان را مطرح می کنند فضا به گونه ای که حضرت امام می فرمایند وقتی که من دیدم که آیت الله میرزا محمد علی شاه آبادی این مطالب را در تهران و مسجد برای عموم مردم مطرح می کنند به ایشان گفتم که آخر مردم عادی و این حرف ها؟! آیت الله میرزا محمد علی شاه آبادی به شوخی و مزاح گفتند: بگذارید این کفریات به گوش مردم هم بخورد! آن زمان بسیاری از افراد مباحث عرفانی را کفریات می دانستد و در آن فضا آیت الله شاه آبادی حوزه تهران را مناسب تر برای توضیح مباحث خود می دانستند. لذا می توان گفت مکتب تهران اینگونه پایه گذاری شد. بارزترین شاگرد ایشان در این حوزه نیز حضرت امام است اما افراد دیگر مانند آیت الله حق شناس، مرحوم آقای گرجی و دیگران در سطوح مختلف از محضر ایشان استفاده کردند؛ اما در مجموع شاگردان آیت الله شاه آبادی را در آثار و برکات بجای مانده از تالیفات حضرت امام که مکرراً در مباحث مختلف از آیت الله شاه آبادی به عنوان مرحوم روحی الفداء یاد می کند و در بسیاری از آثار امام همواره رد پای نگاه عرفانی و فلسفی آیت الله میرزا محمد علی شاه آبادی وجود دارد می توان دید.
حضورج. 94صفحه 218
اثرات دینی مکتب عرفانی
فرزند شهید مهدی شاه آبادی در باره اثرات مثبت دینی مکتب عرفانی تهران نیز می گوید: این عرفان مبتنی بر اندیشه های دینی و برگرفته از آموزه های قرآنی است. دیدگاه آیت الله شاه آبادی دیدگاه درون دینی و دیدگاه منطبق بر اندیشه ولایت پذیری است. بنابراین راه رسیدن به خدا در عرفان آیت الله شاه آبادی از مسیر عبودیت و بندگی می گذرد و از همین راه اعمال و مناسک عبادی می گذرد. اندیشه های دیگر که عرفان را بعنوان یک میان بر مستقیم مطرح می کنند و تا جایی به پیش می رود که شریعت را فدا می کند؛ این اندیشه ها از منظر آیت الله شاه آبادی مضموم ومردود است. وجه تمایز جدی آقای شاه آبادی با عرفان هایی که در واقع نباید آنها را عرفان بدانیم و عرفان های نوظهور است. آیت الله شاه آبادی اولاً مجتهد بود و ثانیاً عارف و بعد از آن فیلسوف تلقی می شود. واین مسیر عبادت و بندگی و شریعت و احکام و پای بندی به قوانین اسلامی است. همه اینها از منظر استاد نشان می دهد که راه رسیدن به خدا از طریق قرآن و ائمه اطهار و اهل البیت است. بنابر این آموزه های عرفانی بعد از ایجاد دستگاه فلسفی آقای شاه آبادی است. این گونه نیست که اول عرفان خوانده باشند و بعد سراغ فلسفه بروند؛ خیر. دستگاه فلسفی مبتنی بر اندیشه عقلی است. حاکمیت عقل در تمام این مباحث هست و این نظامی که عرفان در آن دیده می شود عقل نیست و عقل آن را تأیید می کند ولی از این منظر که عبور می کند و در پس این نگاه فلسفی اندیشه عقلی به یک عرفان در چارچوب می رسد که پایه گذار دیدگاه های مبتنی بر عرفان نظری است و البته بدنبال این مبانی عرفان نظری است که ما در رفتارهای آیت الله شاه آبادی آثار عرفان عملی ایشان را هم می بینیم.
حضورج. 94صفحه 219
آثارِاستاد
از شیخ عارفِ کامل، کتاب های فراوانی برجا مانده که برخی از کتاب هایشان از جمله ایشان عبارتند از: حاشیه نجاة العباد، مفتاح السعاده فی احکام العباده (توضیح المسائل)، شذرات المعارف یا مرام الاسلام، منازل السالکین، حاشیه کفایة الاصول، حاشیه فصول الاصول، رساله العقل و الجعل، تفسیری مشتمل بر توحید و اخلاق و سیر و سلوک، رساله ای در نبوت و ولایت عامه و خاصه، رشحات البحار که به چاپ رسیده است. (تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره پنج، ص192) عارف کامل آیت الله شاه آبادی در روز سوم آذر 1328 شمسی، (سوم صفر 1369 قمری) به رحمت الهی پیوست و در مقبره شیخ ابوالفتوح رازی حضرت عبدالعظیم به خاک سپرده شد.
حضورج. 94صفحه 220
منابع:
1-کتاب گلشن ابرار، ج1-2، نشر معروف، سال .1382
2- برداشتهایی از سیره امام خمینی جلد های4-1، غلامعلی رجایی، نشر عروج، چاپ اول.
3- یاران امام به روایت اسناد ساواک، جلدهای 1- 4، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
4- امام، موسسه تنظیم ونشر آثار امام، جلدهای مختلف ، صحیفه امام 22 جلدی، چاپ موسسه تنظیم ونشر آثار امام.
5- حضور، موسسه تنظیم ونشرآثار امام، شماره 47.
6- کتاب برداشتهایی از سیره امام1-5 موسسه تنظیم و نشر آثار امام.
7- کتاب یاد ایام، ج1، ص 235.
8- فصلنامه حوزه؛ ش 49.
9- پا به پای آفتاب، چاپ موسسه تنظیم ونشر آثار امام.
10- کتاب شرح دعای سحر امام خمینی(پیش گفتار).
**
حضورج. 94صفحه 221