شکوفایی نمادگرایی در شعر معاصر در پرتو اندیشه و سیره ی حضرت امام خمینی(س)

‏‏شکوفایی نمادگرایی در شعر معاصر در پرتو اندیشه و سیره ی حضرت امام خمینی(س)‏

‏‏حسینعلی قبادی‏

‏‏خلاصه ی مقاله‏

‏‏این نوشتار درصدد است ضمن ارائه ی تحلیلی پیرامون نماد و بازشناسی حد و‏‎ ‎‏مرزهای آن، به رابطه ی نماد با کنایه، استعاره، مجاز و ... پرداخته و از این طریق‏‎ ‎‏چشم انداز درونمایه های دینی ادبیات انقلاب را در قالب صناعت نماد گرایی ترسیم‏‎ ‎‏نماید.‏

‏‏بخش دوم این نوشتار به ارائه ی نمونه های آماری از نمادهای به کار رفته در آثار‏‎ ‎‏امام خمینی(س) و ذکر شواهدی از نحوه ی کاربرد این نمادها اختصاص یافته است.‏

‏‏مقدمه‏

‏‏سرچشمه ی زلال ادبیات از عهد اسطوره ها تا کنون، «نمادها» بوده اند. چرا که زینت‏‎ ‎‏بخش ترین تصویرهای ادبی، چون تلألؤ نور از خورشید نمادها بر دامن ادبیات نشسته است.‏‎ ‎‏در هر عهدی از ادبیات همه ی ملل، آنجا شاهد درخشش و شکوفایی اثر هستیم که با‏‎ ‎‏جوهره ی نمادگرایی بیشتری شکل گرفته باشد. بدین معنی سمبلیسم و نمادگرایی مکتبی‏‎ ‎‏نیست که در قرون جدید و بعد از عهد کلاسیک در خلال سالهای  1880 – 1857 میلادی‏‎ ‎‏ظهور کرده باشد. بلکه به عنوان سرچشمه ی حیاتبخش ادبیات، بنیانهای اسطوره ها،‏‎ ‎‏حماسه ها، ادبیات دینی و ادبیات عرفانی سراسر جهان را تشکیل داده اند.‏

‏‏نقد ادبیات انقلاب اسلامی برای شکوفایی خویش، نیازمند نگریسته شدن از دریچه ی‏‎ ‎‏نمادگرایی است تا بتوان از آن طریق گوهر ه ی گرانبهای ذوق ورزی و مایه وری دینی و اشرافی‏‎ ‎‏آن را شناخت. این مقاله در صدد است از این طریق درآمدی بر فنی ترین راه کشف جوهره ی‏‎ ‎‏ادبیات انقلاب اسلامی باشد و چشم انداز درونمایه های دینی ادبیات انقلاب را در قالب‏‎ ‎‏صناعت نمادگرایی ترسیم نماید.‏

‏‏بخش اول‏

‏‏نماد چیست؟‏

‏‏برای نماد (بر وزن سواد) در کتب لغت، معانی گوناگونی ذکر شده است؛ اما در مجموع نظر‏‎ ‎

‏‎

‎

‏به تناسب و قرابت با معانی اصطلاحی رایج امروز نماد در ادبیات و هنر، مناسبترین و‏‎ ‎‏جامع ترین تعریف لغوی را صاحب آنندراج بیان کرده است. وی نماد را به معنای فاعل‏‎ ‎‏(ظاهر کننده و نشان دهنده [مظهر واقع شدن]) می داند.‏‎[1]‎‏ دهخدا نیز در لغتنامه، عیناً همان‏‎ ‎‏معنی آنندراج را پذیرفته و شاهد مثال را نیز از آنندراج نقل کرده است.‏

‏‏در ادبیات امروز عربی برای نماد کلمه ی «رمز» را معادل ‏‎Symbol‎‏ انگلیسی و ‏‎Symbole‎‎ ‎‏فرانسوی قرار داده اند. در غرب نیز تقریباً در همه ی زبانها اصطلاح نماد ریشه ی واحد دارد.‏‎ ‎‏لغت ‏‎Symbol‎‏ انگلیسی و ‏‎Symbole‎‏ فرانسوی و ... همه از ریشه ی یونانی ‏‎Sumbullein‎‏ گرفته‏‎ ‎‏شده اند. در فرهنگهای فارسی، نخستین بار در فرهنگ معین درباره ی سمبل به عنوان واژه ی‏‎ ‎‏راه یافته در زبان فارسی توضیحاتی به چشم می خورد. در این فرهنگ آمده است: «سمبل به‏‎ ‎‏فرانسه‏‎ ‎‏ ‏‎ Symbole‎‏ شیء یا موجودی که معرف موجود مجرد و اسم معنی است.» مؤلف‏‎ ‎‏معنای دیگر آن را «مظهر» ذکر کرده است.‏

‏‏در فرهنگ فلسفی، نوشته های نمادین و سمبلیک، آثاری مبتنی بر «صور الهامی» در‏‎ ‎‏مقابل «تفکر منطقی» مبتنی بر معانی مجرد تعریف شده است.‏‎[2]‎‏ میرچا الیاده، رمز [و نماد]‏‎ ‎‏را دنباله و ادامه ی تجلی قداست در اساطیر توصیف کرده است. به اجمال می توان گفت:‏‎ ‎‏هرگاه در اثر ادبی، ابزار و عناصری به خدمت گرفته شود که هم خود باشد و هم مظهر‏‎ ‎‏مفاهیم فراتر از وجود عینی خود، نماد خوانده می شود.‏‎[3]‎‏ این نماد باید به نحوی پیچیده و‏‎ ‎‏ظریف و با پردازشی زیبا و شگرف بیان شود؛ به نوعی که حاصل خیال و شهود و مکاشفه‏‎ ‎‏تلقی گردد.‏

‏‏نماد دارای گستره ای است که در عرصه های فراتر از ادبیات هم جلوه های فراوان دارد و‏‎ ‎‏ذهن فلاسفه، جامعه شناسان و بویژه روانشناسان را نیز به خود مشغول داشته است. در اینجا‏‎ ‎‏به دلیل کوتاهی مجال سخن، فقط به نقل اشاره ای از «یونگ» بسنده می کنیم: «نماد افزون بر‏‎ ‎‏مفهوم آشکار و قرارداری، دارای دلالت معنایی ویژه ای است و به طور ضمنی به چیزی‏‎ ‎‏مبهم، ناشناخته و پنهان اشاره می کند ... و دلالتی غیر از مفهوم آشکار و مستقیم خود دارد.‏‎ ‎‏نماد گستره ی «ناخودآگاه» فراخ تری دارد که کسی امید ندارد بتواند آن را توضیح دهد.‏

‏‏... همواره برای بیان مفاهیمی که از تعریف و درک آنها عاجزیم، از اصطلاحات نمادین‏‎ ‎‏سود می جوییم. به همین دلیل است که مذاهب، زبان و تصاویر نمادین را به کار می گیرند.‏‎[4]‎

‏‏همچنین به طور دقیق و معین، نمی توان نماد را از صنایع مشخص «بدیعی» یا مبحث‏‎ ‎

‏‎

‎‏

ویژه ای از علم «بیان» دانست. اما به هر حال، به طور مطلق خارج از حوزه ی این علوم نیز‏‎ ‎‏نمی تواند باشد.‏

‏‏تأمل در تعریف نماد، ممکن است تعاریف صنایع یا فنونی چون استعاره، کنایه، مجاز و‏‎ ‎‏تمثیل را به ذهن متبادر کند یا تعریف نماد را با آنها مشتبه سازد؛ لذا بیان اجمالی وجوه‏‎ ‎‏مشابهت و اختلاف نماد با این عناصر ضرورت دارد:‏

‏‏بازشناسی حد و مرز نماد‏

‏‏الف) رابطه ی نماد و مجاز:‏

‏‏ابتدا به نظر می رسد سخنی  که در معنای نمادین به کار رفته، چون در غیر معنی حقیقی‏‎ ‎‏استعمال شده است، پس با مجاز که آن نیز سخنی است که در غیر معنی اصلی خود به کار‏‎ ‎‏رفته باشد، شباهت دارد. حال آنکه جنبه ی اختلاف آن دو بنیادی تر و آشکارتر است؛ یعنی‏‎ ‎‏در مجاز سخن بر اساس نیت قبلی و آن هم بر مبنای قوانین و قواعدی ویژه، از معنای‏‎ ‎‏حقیقی خارج می شود و چنانچه از آن ضابطه تخطی شود، ساختمان مجاز بر هم می ریزد. اما‏‎ ‎‏در نماد چنین قراردادی وجود ندارد و گاه ممکن است سخن در معنای حقیقی هم بتواند به‏‎ ‎‏کار رود. بنابراین نماد می تواند نوعی شباهت با رمز کنایی داشته باشد.‏

‏‏ب) رابطه ی استعاره و نماد:‏

‏‏علمای بلاغت، استعاره را نوعی از سخن مجازی می دانند؛ آن نوع مجاز که دارای علاقه ی‏‎ ‎‏مشابهت باشد. تفتازانی می گوید: «‏‏والاستعارةُ هی مجازٌ تَکونَُ عَلاقَتُه المشابَهة‏‏» وی مجازی را‏‎ ‎‏که علاقه ی مشابهت نداشته باشد مرسل خوانده و مجازی را که دارای علاقه ی مشابهت‏‎ ‎‏باشد، استعاره نامیده است.‏‎[5]‎‏ به هر روی به دلیل نقش و عاملیت استعاره در تصویرسازی‏‎ ‎‏ادبی به طور مطلق، نماد پیوندی ناگسستنی با آن پیدا می کند. تا جایی که می توان گفت:‏‎ ‎‏برخی از استعاره ها، حلقه ی واسطه ی کلام معمولی و «نماد» واقع می شوند.‏

‏‏اگرچه ارزش و اهمیت استعاره به حدی است که دانشمندان متقدم از قول ارسطو‏‎ ‎‏گفته اند: «‏‏البلاغةُ حُسن الاستعاره‏‏»‏‎[6]‎‏، اوج ارزش استعاره آنجاست که زمینه ساز نماد می شود؛‏‎ ‎‏جرجانی گوید: «فضیلت استعاره در این است که در هر لحظه می توان بیان را صورت تازه ای‏‎ ‎‏بخشید و در یک واژه در نتیجه چندین قاعده حاصل آید: چندان که در موارد و شؤون‏‎ ‎‏مختلف تکرار شود. (تقریباً معادل نماد) با این همه در هر موردی، مقام خاص خود را داشته

‏‎ ‎
‏‎

‎

‏باشد و معنای بسیار را در لفظ اندک نشان می دهد و از یک صدف چندین مروارید بیرون‏‎ ‎‏می آورد.» و تفتازانی نیز استعاره را بر تأویل استوار می داند.‏‎[7]‎

‏‏پیش از آنکه وجوه اختلاف استعاره و نماد ذکر گردد یادآور می شود که هیچ استعاره ای‏‎ ‎‏«بما هو استعاره» نمی تواند نماد واقع شود. و اما شرح دلایل اختلاف: در استعاره، مستعار‏‎ ‎‏پجانشین مستعار منه می شود ولی در نماد، شیء هم خود هست و هم مظهر چیز فراتر از خود.‏‎ ‎‏در استعاره، از آنجا که کلام ما مخیل است، غیر حقیقی است؛ ولی در نماد می بایست علاوه‏‎ ‎‏بر جنبه ی خیالی ـ که به طور سمبلیک مظهر چیزی واقع می شود ـ در عالم واقع، امکان‏‎ ‎‏هست شدن داشته باشد. اختلاف بعدی این است که هیچ نمادی نمی تواند به استعاره ی‏‎ ‎‏صرف تبدیل شود ولی عکس آن صادق است؛ مانند نماد «بحر» یا «نی» در نزد مولوی.‏

‏‏تفاوت دیگر آن است که نماد، ذاتاً منشأ تضادها و مولد و نیروی بالقوه تناقض آمیزی یا‏‎ ‎‏رمزناکی است و عموماً دریایی بیکرانه و پر وسعت است که تعریف پذیر نخواهد بود و‏‎ ‎‏دنیای تناقض هاست که هم اوج دارد و هم حضیض پذیر است؛ هم مظهر رفعت و خیر و عالم‏‎ ‎‏پملکوت است و هم می تواند سمبل شر و اهریمنی و ذلت باشد. به همین دلیل گفته اند:‏‎ ‎‏«نماد، پدیده ای متناقض است، یعنی یک نماد می تواند مظهر دو چیز متناقض باشد؛ مثلاً‏‎ ‎‏نماد «آتش» در غزلیات شمس که هم مظهر شهوت و صفات ذمیمه و هم مبین عشق و محبت‏‎ ‎‏و بلای عشق است.»‏‎[8]‎‏ اما یک استعاره در آن واحد نمی تواند معنای متناقض داشته باشد.‏‎[9]‎‎ ‎‏حتی اگر نیاز به تأویل داشته باشد. از اینها گذشته، نماد اول بار می تواند امر حقیقی باشد،‏‎ ‎‏سپس از حقیقت خارج شود و مفهوم وسیعی بیابد و از این لحاظ رویاروی استعاره قرار‏‎ ‎‏گیرد.‏

‏‏پیرامون وجوه اشتراک استعاره و نماد نیز باید گفت که هر دو به نحوی بر نوعی منطق‏‎ ‎‏مشابهت و مناسبت مبتنی هستند. اما این مناسبت و مشابهت در ابتدا به چشم نمی آید. دوم‏‎ ‎‏اینکه امکان تبدیل شدن بعضی از استعاره ها به نماد وجود دارد. نکته ی دیگر در ظرفیت‏‎ ‎‏تأویلی و تمثیلی برخی از استعاره هاست که زمینه ساز خروج استعاره از هیأت معمولی تشبیه‏‎ ‎‏و دنیای مجاز می شود و امکان فهم یک معنای واحد از انسان سلب می شود. نتیجه آنکه‏‎ ‎‏برخی از استعاره ها با ظرفیت های خیالی ویژه، در صورت تکرار، امکان تبدیل شدن به‏‎ ‎‏قرارداد ذهنی یا ملکه ی ذهنی را کسب ماهیتی جدید و ورود به مقوله ی «ایده» را داشته و‏‎ ‎‏می توانند «نماد» خوانده شوند.‏

‏
‏‎

‎‏

ج) رابطه ی نماد و کنایه:‏

‏‏کنایه در لغت به معنای «پوشیده سخن گفتن» و ترک تصریح و تعریض است. و در اصطلاح‏‎ ‎‏علم «بیان» هرگاه لفظی به کار رود ولی به جای معنی اصلی، یکی از لوازم آن اراده شود به آن‏‎ ‎‏کنایه گویند. مثال: فلانی طویل الید است؛ یعنی مسلط بر کار است؛ «طویل الید» را «مکنی» و‏‎ ‎‏«تسلط بر کار» را «مکنی منه» گویند. اما درباره ی رابطه ی «نماد» با «رمز کنایی» باید گفت‏‎ ‎‏آنچه که ما آن را «نماد» می خوانیم از گستره ی تعریف «رمز» کنایی مطرح شده در علم بیان‏‎ ‎‏خارج است و معادل آن نخواهد بود؛ زیرا گاه آنقدر فراتر می رود و بیکرانه و بی مرز می گردد‏‎ ‎‏که می تواند وجود حقیقی نداشته باشد، لذا با تعریف علمای بلاغت درباره ی کنایه مغایرت‏‎ ‎‏پیدا می کند؛ مثلاً «کنایه» از نظر بلاغی همیشه با «مجاز» متفاوت است، زیرا در کنایه معنای‏‎ ‎‏اولی هم می تواند مورد نظر باشد و حال آنکه نماد، گاه می تواند حاصل تکرار یکی از انواع‏‎ ‎‏«مجاز» یعنی «استعاره» باشد.‏

‏‏د) رابطه ی نماد و تمثیل:‏

‏‏همچنین نماد با تمثیل مشابهت ها و اختلاف هایی دارد که شرح آن در این مقال نمی گنجد.‏‎ ‎‏فقط به این بسنده می کنیم که مهمترین وجوه شباهت آن با تمثیل در رمز آلود بودن و ابتناء بر‏‎ ‎‏تماثل است و مشخص ترین وجه افتراق آن نیز ارادی بودن ساخت تمثیل برای هدفی خاص‏‎ ‎‏و ارزش موردی و محدود آن است، حال آنکه نماد حاصل ناخود آگاهی و غیر ارادی است و‏‎ ‎‏ارزش هنری چند بعدی غیر محدود و جاودانه دارد.‏

‏‏تقسیم بندی های نماد‏

‏‏1 - انواع نماد از حیث جایگاه نماد در اثر:‏

‏‏نمادهای تصویری‏

‏‏نمادهای ساختاری‏

‏‏2 - انواع نماد از حیث وسعت و شمول:‏

‏‏نمادهای عام‏

‏‏نمادهای خاص‏

‏‏3 - انواع نماد از حیث پیوستگی با تفکر و اندیشه:‏

‏‏نمادهای طبیعی [رمزهای فلسفی] و تأویلی‏

‏
‏‎

‎

‏نمادهای دینی و عرفانی‏

‏‏4 - انواع نماد از حیث پیوستگی به حوزه های علوم:‏

‏‏نمادهای جامعه شناسی‏

‏‏نمادهای روان شناسی‏

‏‏5 - انواع نماد از حیث طبقه بندی ارزشی:‏

‏‏نمادهای نیک و متعالی (مثبت) چون فریدون، موسی و ...‏

‏‏نمادهای شر و فرودین (منفی) مانند ضحاک، دیو، فرعون و ...‏

‏‏6 - تقسیم بندی از حیث جنس پدیده ها و موضوعات:‏

‏‏نمادهای انسانی‏

‏‏نمادهای حیوانی‏

‏‏نمادهای طبیعی (عناصری از طبیعت)‏

‏‏نمادهای ماوراء طبیعت (عناصری از ماوراء طبیعت)‏

‏‏بخش دوم‏

‏‏در این بخش برخی از نمادهایی که با بسامد بالا در آثار حضرت امام  خمینی(س) به کار‏‎ ‎‏رفته اند به تفکیک ذکر خواهند شد.‏

‏‏1 - نمادهایی که با بسامدهای بالا در آثار امام به کار رفته اند:‏

‏‏نمادهای نیک و متعالی: موسی، عیسی، دل، فلسطین، روز، میخانه، حضرت‏‎ ‎‏محمد صلی الله علیه و آله ، حضرت ولی عصر (عج)، امام علی علیه السلام ، امام حسین علیه السلام ، عاشورا، محرم، کربلا،‏‎ ‎‏سلیمان، نور، کعبه، زهرا، فاطمه، حج، جمهوری اسلامی، مردم، مجلس و ...‏

‏‏نمادهای شر و فرودین: فرعون، شیطان، معاویه، یزید، شب، مار، دیو، آمریکا.‏

‏‏2 - نمادهای برگرفته از دیوان امام:‏

‏‏نمادهای نیک و متعالی: یعقوب، اسکندر، خسرو، تیشه، خال، لب، رخ، جام، دل، گل،‏‎ ‎‏بلبل، داوود، ساقی، خم، می، زلف، دام، پیمانه، ابن سینا، گیسو، کنعان، مجنون، ساغر،‏‎ ‎‏کیقباد، ایاز، تخت سلیمان، رستم، سروش، سیمرغ، ایران، هند، آیینه، مطرب، ارغوان و‏‎ ‎‏آهن و ...‏

‏‏نمادهای شر و فرودین: محتسب، زاغ، مگس، جغد، کلب، کسری، قیصر، اژدها، افعی،‏

 ‎
‏‎

‎

‏کلاغ و کرکس و ...‏

‏‏3 - نمادهای مشترک موجود در دیوان امام و صحیفه ی نور:‏

‏‏نمادهای نیک و متعالی: موسی، عیسی، نوح، منصور، فرهاد، سلیمان، مسیح ـ مسیحا،‏‎ ‎‏یوسف، طور، خضر، خلیل، پروانه، شمع، مرغ، طوطی، زمزم، حج، قلندر، میخانه، بتکده،‏‎ ‎‏دریا، بهار، بتخانه، خرابات، کعبه، آتشکده، خورشید، جمهوری اسلامی، آتش، کوثر، رند،‏‎ ‎‏جام جم، لاله، درخت، سرو، شقایق، نور، روز، هند، ایران، شیر، حضرت محمد صلی الله علیه و آله ،‏‎ ‎‏حضرت ولی عصر (عج)، امام علی علیه السلام ، امام حسین علیه السلام ، ابوالفضل، ابراهیم، هابیل، سلیمان،‏‎ ‎‏کربلا، قدس، فلسطین، مالک اشتر، عمار، محرم، فجر، زینب(س)، زهرا(س)، دزفول، باران و‏‎ ‎‏عاشورا و ...‏

‏‏نمادهای شر و فرودین: فرعون، زلیخا، کاخ، نمرود، شیطان، خفاش، چاه، آتش، قفس،‏‎ ‎‏قیصر، مدرسه، گرگ، مار، شمشیر، شب، ابلیس، دیو، قابیل، یزید، کوفه، معاویه، شمر،‏‎ ‎‏ضحاک، امریکا و ...‏

‏‏4 - نمادهایی از وصیت نامه ی سیاسی ـ الهی امام:‏

‏‏نمادهای نیک و متعالی: دریا، سیل، رسول خدا صلی الله علیه و آله ، پیامبر،علی، امیرالمؤمنین علیه السلام ،‏‎ ‎‏زینب(س)، حسین سید الشهدا، ملت، وحدت، نور، سرخ، حسن بن علی علیه السلام ، بسیج،‏‎ ‎‏مجلس، زهرا، مرضیه، بقیةالله، حضرت مهدی، جمهوری اسلامی و ...‏

‏‏نمادهای شر و فرودین: شیطان، محمدرضا پهلوی، رضاخان، امریکا، انگلیس، اسرائیل،‏‎ ‎‏صدام، تفرقه، کوفه و گرگ و ...‏

‏‏5 - نمادهای کلاسیک ادب فارسی، احیاء شده از طریق آثار امام:‏

‏‏نمادهای نیک و متعالی، پروانه، ارغوان، شیر، ایران، لاله، میش، تیشه، بهار، فرهاد،‏‎ ‎‏هابیل، شقایق، عنقا، مگس، هفت، صبا، آیینه، نی، سبو، مستان، آسمان، سرو، عاشورا،‏‎ ‎‏محرم، صبح، کعبه، زینب، امام حسین علیه السلام ، امام زمان (عج)، امام علی علیه السلام ، ابوذر، سلمان،‏‎ ‎‏کربلا، مالک اشتر، ابراهیم، خلیل، عیسی، مسیح، ابوالفضل، زهرا، می، طور، پیر، روز، گل،‏‎ ‎‏لاله، مرغ، پیمانه، زلف، خانقاه، گیسو، فجر، نوح، منصور، حلاج، یعقوب، باده، رستم،‏‎ ‎‏معاویه، اسکندر، شیرین، خسرو، سلیمان، یوسف، خال، لب، رخ، جام، ساقی، خم،‏‎ ‎‏هزاردستان، شمع، طوطی، زمزم، ساغر، میخانه، بتکده، بتخانه، دریا، خرابات آتشکده،‏‎ ‎‏کوثر، آتش، رند، حضرت محمد صلی الله علیه و آله ، قدس و فلسطین.‏

‏
‏‎

‎

‏نمادهای شر و فرودین: اژدرها = اژدها، کلاغ، شمشیر، ابلیس، خفاش، گرگ، میش،‏‎ ‎‏زمستان، پاییز ـ خزان، شیطان، قابیل، مگس، چاه، نمرود، دیو، شب، خفاش، خار، کرکس،‏‎ ‎‏فرعون، کوفه، یزید، معاویه، شمر، زلیخا، زاغ، طوطی، جغد، آتش، قفس، و قیصر.‏

‏‏6 - نمادهای ابداعی در آثار حضرت امام:‏

‏‏نمادهای نیک و متعالی: زمزم، کوثر، نور، زن، بسیج، کربلا، محرم، عمار، مالک اشتر،‏‎ ‎‏عاشورا، حضرت زهرا(س)، زینب(س)، قدس، فلسطین، فهمیده (شهید فهمیده)، مجلس،‏‎ ‎‏وحدت، جمهوری اسلامی، حج، سیل و ملت = مردم.‏

‏‏نمادهای شر و فرودین: شیطان، شمشیر، مدرسه، رضا شاه، امریکا، انگلیس،‏‎ ‎‏محمدرضا شاه، کوفه اسراییل، تفرقه، کاخ، صدام، ابولهب، ابوجهل، ابوسفیان.‏

‏‏7 - عمده ترین نمادهای بکار رفته در شعر شاعران انقلاب اسلامی به تأثیر از آثار امام:‏‎ ‎‏دریا، موج، دیو، پرواز، آتش، مرغ، طور، چاه، آسمان، یوسف علیه السلام ، شقایق، گیسو، تیشه،‏‎ ‎‏فرهاد، جام، کبوتر، شب، سبز، دشت، آینه ـ آئینه، روز، عقاب، قابیل، سرو، شیطان،‏‎ ‎‏اهریمن، ابلیس، نور و ...‏

‏‏8 - شواهدی از نحوه ی به کار رفتن نمادها در آثار حضرت امام(س):‏

‏‏یوسف علیه السلام ‏

‏‏یوسفی باید که در دام زلیخا دل نبازد‏

‏‏ورنه خورشید و کواکب در برش مفتون نداند‏

‏‏دیوان امام خمینی(س)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، ص 98‏

‏‏جام می ده که در آغوش بتی جا دارم‏

‏‏که از آن جایزه بر یوسف کنعان بدهم‏

‏‏همان، ص 162‏

‏‏یعقوب‏

‏‏یوسفم گر نزند بر سر بالینم سر ‏

‏‏همچو یعقوب دل آشفته بویش باشم‏

‏‏همان، ص 153‏

‏‏سکندر (اسکندر)‏

‏‏هزار ساغر آب حیات خوردم از آن‏ ‏ لبان و همچو سکندر عطشانم‏

‏‏همان، ص 156‏

‏
‏‎

‎

‏خال‏

‏‏من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم‏

‏‏چشم بیمار ترا دیدم و بیمار شدم‏

‏‏همان، ص 142‏

‏‏کعبه‏

‏‏آنکه دل خواهد درون کعبه و بتخانه نیست ‏

‏‏آنچه جان جوید، به دست صوفی بیگانه نیست‏

‏‏همان، ص 71‏

‏‏نور ‏

‏‏از نور، رو به ظلمتم ای دوست دست گیر‏

‏‏آن را که رو سیه به سراشیب چاه شد‏

‏‏همان، ص 93‏

‏‏هند ‏

‏‏«هندی» ز هند تا به سر کویت آمده است‏

‏‏کی دل دهد به شاهی شیراز و ملک طوس‏

‏‏همان، ص  128‏

‏‏تیشه – فرهاد‏

‏‏گر تیشه ات نباشد تا کوه بر کنی‏

‏‏فرهاد باشی در غم دلدار و شاد باشی‏

‏‏همان، ص 129‏

‏‏در غمت ای گل وحشی من ای خسرو من‏

‏‏جور مجنون ببرم، تیشه ی فرهاد کشم‏

‏‏همان، ص 154‏

‏‏فرهاد شو و تیشه بر این کوه بزن‏

‏‏از عشق، به تیشه ریشه ی کوه بکن ...‏

‏‏همان، ص 231‏

‏
‏‎

‎‏

تخت سلیمان یا تخت سلیمانی‏

‏‏نا رندم ار بخواهم کاین شب سحر شود ‏

‏‏باشد اگر به تخت سلیمانیم جلوسی‏

‏‏همان، ص 128‏

‏‏سخن ز تخت سلیمان و جام جم نزنید‏

‏‏که تاج خسرو کی را من گدا دارم‏

‏‏همان، ص 148‏

‏‏جمهوری اسلامی‏

‏‏جمهوری اسلامی ما جاوید است‏

‏‏دشمن ز حیات خویشتن نومید است‏

‏‏آن روز که عالم ز ستمگر خالی است‏

‏‏ما را و همه ستمکشان را عید است‏

‏‏همان، ص 193‏

‏‏جمهوری ما نشانگر اسلام است‏

‏‏افکار پلید فتنه جویان خام است‏

‏‏ملت به ره خویش جلو می تازد‏

‏‏صدام به دست خویش در صد دام است‏

‏‏همان، ص 195‏

‏‏شمع و پروانه‏

‏‏رسد آن حال که در شمع وجود دلدار‏

‏‏بال و پر سوخته کار شب پروانه کنم‏

‏‏همان، ص 158‏

‏‏همچو پروانه بسوزم بر شمعش همه عمر‏

‏‏محو چون می زده در روی نکویش باشم‏

‏‏همان، ص 153‏

‏‏جان باختم به حسرت دیدار روی دوست‏

‏‏پروانه، دور شمعم و اسپند آذرم‏

‏‏همان، ص 151‏

‏
‏‎

‎‏

خضر ‏

‏‏دستگیری کنم ای خضر! که در این ظلمات‏

‏‏پی سرچشمه آب حیوان آمده ام‏

‏‏همان، ص 139‏

‏‏چه شد که امشب از اینجا گذار گاه تو شد ‏

‏‏مگر که آه من خسته خضر راه تو شد‏

‏‏همان، ص 92‏

‏‏قفس‏

‏‏مرغ جان در این قفس بی بال و پر افتاد و هرگز‏

‏‏آنکه باید این قفس را بشکند از در نیامد‏

‏‏همان، ص 97‏

‏‏مرغ دل پر می زند تا زین قفس بیرون شود‏

‏‏جان بجان آمد توانش تا دمی مجنون شود‏

‏‏همان، ص 113‏

‏‏آتش ‏

‏‏آتشی از عشق در جانم فکندی، خوش فکندی‏

‏‏من که جز عشق تو آغازی و پایانی ندارم‏

‏‏همان، ص 150‏

‏‏آتش عشق بیفزا، غم دل افزون کن ‏

‏‏این دل غمزده نتوان که غم افزا نشود‏

‏‏همان، ص 112‏

‏‏پرواز ‏

‏‏سایه افکن بر سرم ای سرو بستان نکویی‏

‏‏تا که جانم از جهان آماده پرواز گردد‏

‏‏همان، ص 76‏

‏
‏‎

‎‏

دریا و موج‏

‏‏ما همه موج و تو دریای جمالی، ای دوست‏

‏‏موج دریاست عجب آنکه نباشد دریا‏

‏‏همان، ص 43‏

‏‏موج لطف دوست در دریای عشق بی کرانه‏

‏‏گاه در اوج فراز و گاه در عمق نشیب است‏

‏‏همان، ص 51‏

‏‏دریا‏

‏‏از درس و بحث مدرسه ام حاصلی نشد‏

‏‏کی می توان رسید به دریا ازین سراب‏

‏‏همان، ص 48‏

‏‏مست صهبای تو می باشم و اندر هوسم‏

‏‏غرق دریای وصال توام و در طربم‏

‏‏همان، ص 307 و 382‏

‏‏شیطان‏

‏‏خیل شیطان نبود اهل الله          ای قلم! راز گشایی بس کن‏

‏‏همان، ص 172‏

‏‏زاده ی اسماء را با جنةُ المأویٰ چه کاری ‏

‏‏در چم فردوس می ماندم اگر شیطان نبودی‏

‏‏همان، ص 180‏

‏‏شیرین‏

‏‏شیرین زبان من گل بی خار بوستان‏ ‎                       ‎‏جامی ز غم به خسرو، فرهادوار داد‏

‏‏همان، ص 75‏

‏‏سر نهم بر قدم دوست به خلوتگه عشق‏

‏‏لب نهم بر لب شیرین تو، فرهاد شوم‏

‏‏همان، ص 159‏

‏
‏‎

‎

‏فرهادم و سوز عشق شیرین دارم‏ ‎                                    ‎‏امید لقاء یار دیرین دارم‏

‏‏همان، ص 221‏

‏‏دیو‏

‏‏از هستی خویشتن رها باید شد‏

‏‏از دیو خودی خود جدا باید شد‏

‏‏آن کس که به شیطان درون سرگرم است‏

‏‏کی راهی راه انبیاء خواهد شد‏

‏‏همان، ص 208‏

‏‏طور‏

‏‏عیب از ما است اگر دوست ز ما مستور است‏

‏‏دیده بگشای که بینی همه عالم طور است‏

‏‏همان، ص 52‏

‏‏ابن سینا را بگو در طور سینا ره نیافت‏

‏‏آنکه را برهان حیران ساز تو حیران نمود‏

‏‏همان، ص 115‏

‏‏گر طور ندیدم و نخواهم دیدن‏ ‏در طور دل از تو جای پایی خواهم‏

‏‏همان، ص 161‏

‏‏موسی‏

‏‏موسی اگر ندید به شاخ شجر رخش  ‏ ‎                ‎‏بی شک درخت معرفتش را ثمر نبود‏

‏‏همان، ص 107‏

‏‏جلوه کن در جبل قلب من ای یار عزیز‏

‏‏تا چو موسی بشود زنده دل غافل من‏

‏‏همان، ص 174‏

‏‏سلمان‏

‏‏فرهاد ندیده ای و شیرین گشتی‏ ‎                          ‎‏یاسر نشدی و دم ز سلمان بزنی ‏

‏‏همان، ص 247‏

‏
‏‎

‎

‏جم‏

‏‏بردار جام می را، جم را گذار و کی را‏

‏‏فرزند ماه و دی را، کاینان چو ما اسیرند‏

‏‏همان، ص 99‏

‏‏جام‏

‏‏ساقی به جام باده در آن عشوه و دلال‏

‏‏آرامشی به جان من بی قرار داد‏

‏‏همان، ص 75‏

‏‏اگر ساقی از آن جامی که بر عشاق افشاند‏

‏‏بیفشاند، به مستی از رخ او پرده برگیرم‏

‏‏همان، ص 152‏

‏‏خفاش ‏

‏‏آن کس که رخش ندید خفاش بود‏ ‎                               ‎‏خورشید، فروغ رخ زیباش بود... ‏

‏‏همان، ص 213‏

‏‏... خفاش! ز جلد خویشتن بیرون ای‏ ‎                   ‎‏تا جلوه ی خورشید جلالش بینی‏

‏‏همان، ص 347‏

‏‏مجنون ‏

‏‏مجنون اسیر عشق شد اما چو من نشد‏

‏‏ای کاش کس چو من نشود مبتلای دوست‏

‏‏همان، ص 63‏

‏‏در غمت ای گل وحشی من ای خسرو من‏

‏‏جور مجنون ببرم، تیشه فرهاد کشم‏

‏‏همان، ص 154‏

‏‏آمریکا ‏

‏‏... حجاج محترم ایرانی و غیرایرانی ... فریاد کوبنده برائت از مشرکان و ملحدان استکبار جهانی و در رأس آنان آمریکای جنایتکار را در کنار خانه توحید طنین اندازند...‏

‏‏فریاد برائت، پیام امام خمینی(س) به حجاج بیت الله الحرام مرداد ماه 1366، ص 8‏

‏
‏‎

‎

‏... فریاد برائت ما، فریاد برائت همه مردمانی است که دیگر تحمل تفرعن آمریکا و‏‎ ‎‏حضور سلطه طلبانه ی آن را از دست داده اند و ...‏

‏‏همان، ص 12‏

‏‏کعبه‏

‏‏... کدام خانه ای سزاوارتر از کعبه و خانه امن و طهارت و ناس که در آن به هر چه تجاوز و‏‎ ‎‏ستم و استثمار و بردگی و یا دون صفتی و نامردمی است عملاً و قولاً پشت شود ...‏

‏‏همان، ص 8 و 9‏

‏‏... مسلمانان باید ... به این بی خبران و دل مردگان و پیروان شیاطین [جاهلان متنسک و‏‎ ‎‏عالمان متهتک] بیش از این مجال حمله را به صفوف عقیده و عزت مسلمانان ندهند؛ و از‏‎ ‎‏همه جا و همه سرزمینها و خصوصاً از کعبه ی حق به جنود خدا متصل شوند و زائران عزیز از‏‎ ‎‏بهترین و مقدسترین سرزمینهای عشق و شعور و جهاد به کعبه ی بالاتری رهسپار شوند ...‏

‏‏همان، ص 10‏

‏‏شیطان‏

‏‏... آیا باید در خانه ها نشست و با تحلیلهای غلط و اهانت به مقام و منزلت انسانها و القاء‏‎ ‎‏روحیه ی ناتوانی و عجز در مسلمانان عملاً شیطان و شیطان زادگان را تحمل کرد و ...‏

‏‏همان، ص 11‏

‏‏ابراهیم علیه السلام - نمرودیان‏

‏‏... تمام بت شکنی ها و مبارزات و جنگهای حضرت ابراهیم علیه السلام با نمرودیان و ماه و‏‎ ‎‏خورشید و ... مقدمه یک هجرت بزرگ و همه آن هجرتها و تحمل سختی ها و... ساختن‏‎ ‎‏بیت و فدیه اسماعیل، مقدمه بعثت و رسالتی است که ...‏

‏‏همان، ص 11‏

‏‏کاخ سیاه‏

‏‏... راستی کدام انسان عاقلی است که ... از سلطه ای که بتخانه هایی چون کاخ سیاه بر‏‎ ‎‏ممالک اسلامی و خون و ناموس مسلمین و جهان سوم پیدا کرده اند خبر نداشته باشد؟‏

‏‏همان، ص 11‏

‏‏اسرائیل‏

‏‏فریاد برائت ما، فریاد برائت مردم لبنان و فلسطین و همه ملتها و کشور های دیگری است‏‎

 ‎
‏‎

‎

‏که ابرقدرتهای شرق و غرب مخصوصاً آمریکا و اسرائیل به آنان چشم طمع دوخته اند...‏

‏‏همان، ص 12‏

‏‏فلسطین‏

‏‏عجبا که هر روز از فاجعه خونبار غصب فلسطین بیشتر می گذرد سکوت و سازش سران‏‎ ‎‏کشور های اسلامی و طرح مماشات با اسرائیل غاصب بیشتر [می شود]...‏

‏‏همان، ص 15‏

‏‏گرگ ‏

‏‏... نکند که اینان [سران کشور های اسلامی] تصور کرده اند که گذشت زمان، سیرت و‏‎ ‎‏صورت خباثت های اسرائیل و صهیونیزم را دگرگون ساخته است و گرگهای خون آشام‏‎ ‎‏صهیونیزم از فکر تجاوز و غصب سرزمینهای از نیل تا فرات، دست برداشته اند؟‏

‏‏همان، ص 16‏

‏‏دیو ‏

‏‏... هیهات که خمینی در برابر تجاوز دیوسیرتان و مشرکان و کافران به حریم قرآن کریم و‏‎ ‎‏عترت رسول خدا صلی الله علیه و آله و ... ساکت و آرام بماند ...‏

‏‏همان، ص 13‏

‏‏افعی‏

‏‏... آیا صلح طلبی صدام از روی دل سوزی و تنبه و آگاهی اوست...؟ یا اینکه این افعی‏‎ ‎‏زخم خورده به خاطر استیصال و درماندگی خود به کتاب صلح طلبی چسبیده است و ...‏

‏‏همان، ص 25‏

‏‏سرو‏

‏‏... آیا صدام همان کاری را که شاه قبل از انقلاب انجام داده بود انجام نداد؟ شاه‏‎ ‎‏قبرستان های ما را از سرو های بلند آزادی پر نساخت؟...‏

‏‏همان، ص 21‏

‏‏جمهوری اسلامی‏

‏‏... امروز همه می دانند جرم واقعی ما از دید جهان خواران و متجاوزان دفاع از اسلام و‏‎ ‎‏رسمیت دادن به حکومت جمهوری اسلامی به جای نظام طاغوت ستمشاهی است.‏

‏‏همان، ص 18‏

‏
‏‎

‎

‏گرگ‏

‏‏... نه تنها صدام از خلق و خوی سبوعیت و درندگی ذره ای عدول ننموده است که ... به‏‎ ‎‏گرگ زخم برداشته ای بدل شده است ...‏

‏‏همان، ص 26‏

‏‏من به سران کشور های خلیج فارس سفارش می کنم که... با توسل به دامن آمریکا ضعف‏‎ ‎‏و ناتوانی خود را بر ملا نسازید و از گرگها و درنده ها برای شبانی و حفظ منافع خود استمداد‏‎ ‎‏نطلبید.‏

‏‏همان، 27‏

‏‏آدم‏

‏‏نیستی را  بر گزین ای دوست اندر راه عشق‏

‏‏رنگ هستی هر که بر رخ دارد آدم زاده نیست‏

‏‏دیوان امام خمینی(س)، ص 70‏

‏‏گر تو آدم زاده هستی علم الاسما چه شد‏

‏‏«قاب قوسینت کجا رفته است» او أدنیٰ چه شد‏

‏‏همان، ص 94‏

‏‏نمونه هایی از نحوه ی به کار رفتن نماد در شعر پس از انقلاب اسلامی با اثرپذیری از آثار‏‎ ‎‏امام:‏

‏‏خفاش‏

‏‏... خفاشهای وحشی دشمن‏

‏‏حتی ز نور روزنه بیزارند‏

‏‏باید تمام پنجره ها را‏

‏‏با پرده های کور بپوشانیم‏

‏‏قیصر امین پور، مجموعه شعر جنگ، به کوشش محمود شاهرخی، مشفق کاشانی، انتشارات امیر کبیر ‏

‏‏دیو‏

‏‏زلال خویش گل آلوده گر نمی خواهید‏

‏‏سپاه دیو بر این چشمه سار مگذارید‏

‏‏محمدحسین بهجتی «شفق»، همان‏

‏
‏‎

‎

‏طور‏

‏‏در خلوص و خلوت ناب نیایشگاه عشق‏

‏‏ور تجلی طور نور، از طلعت سینایتان‏

‏‏احمد خوانساری، همان‏

‏‏موج‏

‏‏قیام سبر نخل، چون قدت بلند است‏

‏‏نماز ژرف موج، چون دلت شکسته است‏

‏‏علیرضا قزوه، از نخلستان تا خیابان، نشر همراه، ص 16‏

‏‏دریا‏

‏‏خوشم به جرعه ای از آن می، که در کلام تو می جوشد‏

‏‏کم از کرامت دریا نیست، نم پیاله ی هشیاران‏

‏‏همان، ص 19‏

‏‏موج ‏

‏‏وقت است تا در ورطه ی درد، چون موج عاشق پابکوبیم‏

‏‏دربارش یکریز شمشیر، مثل عقابی پر بگیریم‏

‏‏همان، ص 21‏

‏‏فدک‏

‏‏کلید باغ فدک را ستانده ایم و بگو             بهای حق نمک را چگونه پردازیم‏

‏‏همان، ص 30‏

‏‏قفس‏

‏‏از جفای عشق ما را کی امید رستنی است‏

‏‏بلبلم اما ز بخت بد قفس دزدیده ام‏

‏‏همان، ص 37‏

‏‏جام‏

‏‏باز امشب نشئه پیمای کدامین ساغریم‏

‏‏ساقیا! جامی مهیا کن که از خود بگذریم‏

‏‏همان، ص 41‏

‏
‏‎

‎

‏آتش ‏

‏‏کسی آتیش به جونم می زنه باز‏ ‏کسی زخم زبونم می زنه باز‏

‏‏خدا دونه غمی از دشمنم نیس‏ ‏         عزیزم، مهربونم می زنه باز‏

‏‏همان، ص 65‏

‏‏آتش ‏

‏‏ای صبا! در کوچه ی رندان درنگی کن که ما‏

‏‏آتشیم، آتش، ولی در پرده ی خاکستریم‏

‏‏همان، ص 41‏

‏‏پرواز‏

‏‏من از انتهای جنون آمدم                             من از زیر باران خون آمدم‏

‏‏از آنجا که پرواز یعنی خدا                              سرانجام و آغاز یعنی خدا...‏

‏‏همان، ص 78‏

‏‏پرواز‏

‏‏ای شیر زهره ی بی باک، بگذار گریه کنم، نه برای تو، که پایان بی قراری تو پایان زمین‏‎ ‎‏است، و در خنکای گلدسته های تو، انسان به پرواز پی می برد...‏

‏‏سلمان هراتی، از آسمان سبز، انتشارات حوزه هنری، ص 12‏

‏‏چشم سفر به رفتن ما بازمانده است‏

‏‏باید به سمت خلوت پروانه ها گریخت‏

‏‏همان، ص 133‏

‏‏یوسف‏

‏‏پنهان کنید یوسف اندیشه ی مرا‏

‏‏وقتی که دزد راه زلیخای تهمت است‏

‏‏علیرضا قزوه، از نخلستان تا خیابان، نشر همراه، ص 48‏

‏‏... و در چاه افتادیم و یوسف با ما بود، سحرگاه، کاروان صبوری رسید و نام بزرگ ما را‏‎ ‎‏پرسید گفتیم: یوسف، یوسف، بزرگ ماست و می داند ...‏

‏‏همان، ص 156‏

‏
‏‎

‎‏

خفاش‏

‏‏هیچ خفاشی قلمرو آفتاب را در نمی وردد، جز به سرانجامی بد، حال آنکه روشن است‏‎ ‎‏آفتاب ...‏

‏‏سلمان، هراتی، سوره، جنگ نهم، انتشارات حوزه هنری سازمان تبلیغات، ص 161‏

‏‏موج - دریا‏

‏‏موج پر جوشم من، از دریا نمی گیرم کنار، می سپارم دست طوفان کولبار خویش را‏

‏‏حسین اسرافیلی، همان، ص 114‏

‏‏نور‏

‏‏از آنسوی مرز های دور آمده ایم   ‏ ‏با منطق روشن حضور آمده ایم‏

‏‏گرمیم و کتاب سرخ آتش دل ماست‏ ‎                  ‎‏ما در پی انتشار نور آمده ایم‏

‏‏وحید امیری، همان، ص 115‏

‏‏هنگام سپیده غرق در نور شدیم‏ ‎                 ‎‏آهنگ ترانه های پر شور شدیم‏

‏‏در سایه ی آفتاب عاشورایی‏ ‎                        ‎‏با روح زلال آب محشور شدیم‏

‏‏وحید امیری، همان، ص 116‏

‏‏... بوی تو دارد گل این باغ نور   ‏ ‎                        ‎‏روی ترا لاله شد آیینه دار ...‏

‏‏سیمیندخت وحیدی، سوره، جنگ دهم، انتشارات حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ص 127‏

‏‏با من بیا همسفر باش تا دور تا قله ی نور‏

‏‏در این سفر دست عشق است پشت و پناه من و تو ...‏

‏‏ساعد باقری، سوره، جنگ نهم، انتشارات حوزه هنری ...، ص 123‏

‏‏دیو‏

‏‏این دیو سیرت، این کج آیین قرن دیوانه‏

‏‏آورده بیرون اژدها از آستین، سیمرغ‏

‏‏منوچهر پروینی، هشت فصل عشق، ستاد کل نیرو های مسلح، بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس، ص 45‏

‏‏کعبه‏

‏‏می روم، کعبه همان جاست، چرا برگردم‏

‏‏خودم اینجا، دلم آنجاست، چرا برگردم‏

‏‏منیژه درتومیان، همان، ص 94‏

‏
‏‎

‎

‏سرو‏

‏‏چه سروها که فتادند تا وطن برخاست ‏

‏‏ زهی قیامت مردان زهی قیام غرور‏

‏‏بهمن صالحی، خاک، خون، حماسه، بنیاد حفظ آثار ...، ص 71‏

‏‏هر شاخه سر بر زانوی ماتم گرفته‏ ‎                    ‎‏سروت ز داغ بید بن قامت شکسته‏

‏‏حمید سبزواری، همان، ص 58‏

‏‏گرگ‏

‏‏گفتگو از میش بود، آن شب که گرگ   ‏ ‎                          ‎‏قصه را دزدید از مادر بزرگ ...‏

‏‏ناصر فیض، همان، ص 90‏

‏‏پرواز‏

‏‏دستی به سوی تو، دستی به سوی آسمان دارم، بالی که از جرأت پرواز بال می گیرد‏

‏‏رجب افشنگ، ناگهان های سرخ، بنیاد حفظ آثار ...، ص 24‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏منابع و مآخذ‏

‏‏1 - محمدرضا اسدی، پژوهشی در شیوه های ادبی آثار امام خمینی(س)، سازمان مدارک‏‎ ‎‏فرهنگی انقلاب اسلامی، چ اول، خرداد 1374‏

‏‏2 - محمد رضا حکیمی، تفسیر آفتاب، چ اول، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی‏

‏‏3 - امام خمینی(س)، دیوان، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، چ سیزدهم، بهار 1377‏

‏‏4 - امام خمینی(س)، فریاد برائت، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چ‏‎ ‎‏هشتم، بهار 1370‏

‏‏5 - امام خمینی(س)، صحیفه امام‏

‏‏6 - امام خمینی(س)، وصیت نامه ی سیاسی - الهی، سازمان حج و اوقاف و امور خیریه، 1369‏

‏
‏‎

‎‏

7 - علیرضا قزوه، از نخلستان تا خیابان، نشر همراه، چ دوم، تهران، زمستان 1369‏

‏‏8 - محمود شاهرخی، مشفق کاشانی، مجموعه شعر جنگ (اشعار شاعران جنگ و انقلاب)،‏‎ ‎‏مؤسسه انتشارات امیر کبیر، چ اول، تهران، 1367‏

‏‏9 - سلمان هراتی، از آسمان سبز، انتشارات حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چ دوم،‏‎ ‎‏تهران، 1368‏

‏‏10 - خاک، خون، حماسه (مجموعه شعر دفاع مقدس، ویژه خرمشهر) به کوشش شیرینعلی‏‎ ‎‏گلمرادی، بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس، مدیریت ادبیات و انتشارات، چ اول، 3 / 3 / 1375‏

‏‏11 - سوره، جنگ نهم، انتشارات حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چ اول، پاییز 64‏

‏‏12 - سوره، جنگ دهم، انتشارات حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، بهار 65‏

‏‏13 – سید رضا حسینی، مکتبهای ادبی، چ نهم، تهران، انتشارات نیل و نگاه، 1366‏

‏‏14 – فرهنگ دیوان امام خمینی(س)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، واحد ادبیات،‏‎ ‎‏چ دوم، زمستان 1373‏

‏‏15 – ناگهانهای سرخ (مجموعۀ اشعار پنجمین کنگره ی سراسری شعر دفاع مقدس، دزفول‏‎ ‎‏1374)، بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس، مدیریت ادبیات و انتشارات، چ اول، مهرماه 1375‏

‏‏16 - هشت فصل عشق (مجموعۀ اشعار چهارمین کنگره ی سراسری شعر دفاع مقدس، ارومیه‏‎ ‎‏1373)، ستاد کل نیرو های مسلح، بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس، مدیریت ادبیات و‏‎ ‎‏انتشارات، چ اول، مهرماه 1374‏

‏‏17 – شعر دفاع مقدس، پژوهش در دست اقدام، محمد رضا سنگری، تهران، بنیاد حفظ آثار و‏‎ ‎‏ارزشهای دفاع مقدس‏

‎

‏‏ ‏

‏‏پی نوشتها‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‎[[page 291]