پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران:
امام خمینی، فاتح بابِ تأسّی
□ محمد سروش محلاتی
در تفکر شیعه، امامت، هم یک اصل اعتقادی است و هم یک اصل اجتماعی، که از یک سو جنبه فکری و نظری دارد، و از سوی دیگر جنبه عملی و کاربردی.
شیعیان، امام(ع) را هم «حجه الله» و «واسطه فیض الهی» می دانند، و هم «هادی و پیشوا»، که از یک طرف، اراده او در گردش «نظام تکوین» ـ باذن الله ـ نقش دارد، و از طرف دیگر، چرخش نظام اجتماعی، باید به اراده او باشد.
تعبیرات فراوانی که در زمینه امامت وارد شده، و عناوین متعددی که برای امام(ع) در متون اسلامی دیده می شود، هر کدام به یکی از دو بعد اشاره دارد، و بعضی از آنها، جامع هر دو معنایند: مانند «نور الله» ائمه(علیهم الاسلام):
ـ فروغ حق در نظام آفرینش اند. امام باقر(ع): هم ـ والله ـ نور الله فی السموات و الارض.[۱]
ـ و فروغ حق فرا راه بشریتند، که به دنبال آنها باید حرکت کرده، و در پرتوی آنها باید قدم برداشت. امام باقر(ع): (وَیَجْعَل لَّکُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ)[۲] یعنی اماماً تأتّمون به.[۳] و امام صادق: (وَاتَّبَعُواْ النُّورَ الَّذِیَ أُنزِلَ مَعَهُ)[۴] النور فی هذا الموضع امیرالمؤمنین و الائمه(علیهم الاسلام).[۵]
هم چنین واژه هایی چون: صراط، سبیل، میزان، علامه و نجم که در قرآن کریم آمده، و در تفاسیر اهل بیت، از باب جری و یا تأویل، به امامان معصوم تطبیق شده است ناظر به جنبه عملی امامت، و تأثیر امام(ع) در جهت گیری و راه یابی انسانهاست.
چنین تعبیراتی در متون مذهبی ـ که به فراوانی دیده می شود ـ نشان می دهد که شیوه معرفی ائمه به گونه ای انجام گرفته که نقش مستقیم این اصل «امامت» در ابعاد گوناگون زندگی برای همه، ملموس و مشهود باشد و «اسوه و الگو» بودن امام(ع)، در فرهنگ عمومی جامعه حاکمیت یابد.
امام صادق(ع) در پاسخ مفضل ـ که از «صراط» سؤال کرد ـ فرمود:
حضورج. 93صفحه 211
… صراط، دوتاست: یکی در دنیا و دیگری در آخرت امّا در دنیا، امامی است که اطاعت از او لازم است، هر که او را بشناسد و به راهنمائی اش «اقتدا» کند، از صراطی که بر جهنم است عبور می کند …[۶]
در بیان دیگری، امام صادق(ع) فرمود:
به خدا سوگند، آن «راه» که خداوند شما را به پیروی و اتباع آن فرمان داده، مائیم.[۷]
اساساً واژه امام با «مأموم» متضایف است، و لذا امام، مأموم می طلبد. و جوهره «ماموم بودن» به «اقتدا» است، و به تعبیر مولا امیرالمؤمنین(ع):
الا، و ان لکل مأموم، اماماً یقتدی به.[۸]
از اینرو، مأموم نمی تواند خودرأی باشد و مطابق سلیقه خویش عمل کند. به علاوه مأموم، تنها مجاز به پیروی از کسی است که او را به عنوان امام، پذیرفته است و بدون اقتدا، دعوی امام داشتن و مأموم بودن، عاری از حقیقت است.
پیامبر خد(ص) فرمود: «هر که می خواهد مانند انبیاء زندگی کند، و مانند شهداء بمیرد، و در بهشتی که خداوند با رحمانیّت خود آباد ساخته، جای گیرد، باید ولایت علی(ع) را داشته باشد و دوستانش را دوست دارد، و به امامان پس از وی اقتداء نماید «و لیقتد بالائمه من بعده».[۹]
البته «اقتداء» دو چهره دارد، چهره باطنی اش، به معرفت، نیّت و قصد بر می گردد. و چهره ظاهری اش به «معیّت، هماهنگی و پیروی»، که در تفاسیر اهل بیت (کُونُواْ مَعَ الصَّادِقِینَ)[۱۰] به «همراهی» با ائمه(علیهم الاسلام)، تفسیر شده است.[۱۱]
اقتدا به سرور شهیدان
دوران ۲۵۰ ساله امامت، از آغاز، تا دوران غیبت، فراز و نشیب های فراوانی را به خود دیده و به تناسب هر عصر و زمان، موضع گیری خاصی از طرف پیشوایان معصوم، انجام گرفته است.
در میان همه این موضع گیریها، یک موضع گیری، و در میان همه این ادوار، یک دوره کوتاه چند ماهه، از چنان ویژگی های منحصر به فردی برخوردار است که هیچ حادثه دیگری در
حضورج. 93صفحه 212
تاریخ اسلام، به مانند آن تاثیر نداشته است.
قیام سرور شهیدان، امام حسین(ع)، آن جریان جوشانی است که نه تنها بسیاری از غوّاصان دریای حکمت و دانش از دستیابی به عمق آن اظهار عجز نموده اند، بلکه حتی از عبور در ساحل آن وحشت داشته اند.
اگر در حوادث دیگر فقط عوام، برای «بزرگ کردن» یک واقعه، سعی در «استثنائی» جلوه دادن آن دارند و پیوسته می کوشند تا برای عظمت یک رویداد، پرده های رمز و راز بر آن پوشانده و با اسرار فاش نشده توأم بدانند. در اینجا، خواص نیز، حادثه کربلا را به عنوان یک واقعه استثنائی قلمداد نموده اند و چه بسا از اینکه بدین وسیله «اسوه بودن» آن را از خاطره ها محو کرده و بر «اساس تأسّی» به آن، صدمه می زنند، غافل بوده اند.
با صرف نظر از رهبران انقلابی که در طول تاریخ تشیع با الهام از عاشورا و کربلا، حماسه های بزرگ و جاودانه ای آفریده و در پرتو آن، در بسیج انسان های ایثارگر و فداکار توفیق بزرگی یافته اند، تحلیل گران و پژوهشگران مسائل اسلامی، در ارائه این قیام، در قالب «قاعده» کم سخن گفته اند، مثلاً فقیهان که مسئولیت بیان احکام الهی را به عهده دارند، پاسخ یکسانی به این سؤال نداده اند:
آیا از قیام سرور شهیدان، یک قاعده فقهی می توان استنتاج کرد؟
و به تعبیر دیگر، آیا این قیام، بر اساس قوانین کلی اسلام، قابل تحلیل و بررسی است؟
عده ای از دانشمندان اسلامی، از عاشورا، به عنوان «یک دستور خاص و یک تکلیف اختصاصی» یاد کرده اند، و عده ای دیگر، برای ارائه یک «تصویر کلی» از آن که بتواند مبنای حرکت های اجتماعی قرار گرفته، و در قالب مسائل و قواعد موجود فقهی، گنجیده شود، تلاش کرده اند.
دسته اوّل، این نهضت را از حریم بحث های فقهی خارج دانسته، و استناد به آن را برای عمل دیگر مکلّفین غیر مجاز شمرده، از «سیره قابل تأسی» بیرون قرار داده اند، چه اینکه در فقه از احکام اختصاصی پیامبر اکرم(ص) بحث نمی شود، و اگر استطراداً مطرح شود، به مکلّفین دیگر
حضورج. 93صفحه 213
سرایت داده نمی شود و در استنباط احکام عامه مردم، مورد استناد، قرار نمی دهند.
سؤال اساسی در این زمینه آن است که قیام بدون عِدّه و عُدّه، به خصوص با علم به سرانجام آن، چه توجیهی می تواند داشته باشد و آیا اینگونه فداکاری و ایثار، یک تکلیف شرعی است و عقل به آن دعوت می کند؟
برخی نویسندگان طرح این سؤال را بر اساس مبانی اعتقادی شیعه، بی جا و غلط، دانسته اند، چون با اعتقاد به عصمت امام(ع) جائی برای شک و شبهه و اعتراض نیست. چرا که او بهتر از دیگران به وظیفه خویش آگاه بوده و در اقدام معصوم، جای سؤال و چون و چرا نیست. ولی اینان توجه نداشته اند، که این سؤال برای یک شیعه معتقد به عصمت امام(ع) نیز می تواند مطرح باشد، زیرا پاسخ به این سؤال، نوع تکلیف دیگران را مشخص کرده، و وظیفه آنان را در برخورد با دشمن به ویژه در شرایط بحرانی، معلوم می نماید. از این رو، هر فقیه صاحب نظر، باید پاسخی روشن و قانع کننده ای در این باره داشته باشد.
«تأسی» از دو دیدگاه
از آنجا که بررسی ماهیت قیام امام حسین(ع)، از حوصله این مختصر بیرون است، لذا تنها به دو دیدگاه رائج در این زمینه، آن هم، از نقطه نظر «تاسی»، اشاره می کنیم، تا روشن شود که هر یک چه تصویری از «الگو و اسوه بودن» این نهضت ارائه می دهند.
دیدگاه اوّل: قیام به اتّکاء حمایت های مردمی
در این نظریه، نهضت حسینی، «قیامی بدون عِدّه و عُدّه در برابر یک قدرت بزرگ طاغوتی»، نیست. بلکه حرکتی است که اساس آن، بر محاسب، حمایت های مردمی استوار است، حمایتی که با هزاران دعوت نامه از کوفه ابراز شده و می توانست اطمینان بخش باشد.
فقیه و متکلّم بزرگ شیعه، شیخ مفید، در پاسخ این سؤال که «چرا امام حسین(ع) با آگاهی از اینکه مردم کوفه او را یاری نخواهند کرد و در این راه کشته می شود، بدانجا رهسپار گردید؟» می نویسد:
حضورج. 93صفحه 214
نه از راه عقل، و نه از راه نقل، دلیلی نداریم که امام(ع) از یاری نکردن کوفیان، آگاه بوده است.
فاما علم الحسین(ع) بان اهل الکوفه خاذلوه فلسنا نقطع ذلک، اذ لاحجه علیه من عقل او سمع.[۱۲]
شاگرد ممتاز وی ـ سید مرتضی ـ نیز همین دیدگاه را در برخی از آثار خود مطرح کرده است:
سیّدنا ابو عبدالله لم یسر طالباً لکوفه الا بعد توثق من القوم و عهود و عقود و بعد ان کاتبوه(ع) طایعین غیر مکرهین و مبتدئین غیر مجیبین … و لم یکن فی حسابه ان القوم یغدر بعضهم و یضعف اهل الحق عن نصرته و یتفق ما اتفقق من الامور الغریبه.[۱۳]
با قبول این تحلیل، و پذیرفتن مقدمات آن، به ناچار باید، واقعه کربلا را از دائره تأسی، خارج بدانیم، زیرا آنچه قابل الگوگیری و سرمشق قرار گرفتن است، برنامه از پیش تنظیم شده امام(ع) است، یعنی قیام پس از آمادگی مردم و با نیرو و توان کافی، چنین حرکتی از نظر حضرت، مطلوب و امام(ع) به دنبال آن بود. ولی آنچه عملاً تحقق یافت، اقدامی بود که در شرایط اضطراری بر حضرت تحمیل گردید، نه آنکه امام به دنبال ایجاد چنین صحنه ای باشد. پس «ما وقع لم یقصد ما قصد لم یقع».
از این رو، در شرایطی که به پیروزی ظاهری یک نهضت، اطمینان وجود ندارد، و همه امکانات مردمی و تجهیزات مادّیِ نبرد، در اختیار دشمن قرار دارد، و سرانجام روشنی برای قیام پیش بینی نمی شود، وظیفه و تکلیفی وجود نداشته، و قیام به استناد عمل امام حسین(ع)، موردی ندارد.
در بیانات رهبر فقید انقلاب اسلامی، حضرت امام خمینی، نکاتی به چشم می خورد که با چنین تصوّری از نهضت حسینی، ناسازگار است؛ زیرا هر چند به نظر ایشان، قیام برای تشکیل حکومت اسلامی، یک وظیفه الهی است و امام حسین(ع) نیز: «مسلم بن عقیل را فرستاد تا مردم را به بیعت دعوت کند، تا حکومت اسلامی تشکیل دهد»[۱۴] ولی در عین حال، حضرت می دانست و توجه داشت، که این هدف، با توجه به شرایط آن روزگار، دست یافتنی نیست، و قیام به شهادت و اسارت منتهی خواهد شد.
حضورج. 93صفحه 215
جملات زیر، به خوبی مبنای فکری امام خمینی را در این زمینه، روشن می سازد:
سید الشهداء بر حسب روایات ما و بر حسب عقاید ما، از آن وقتی که از مدینه حرکت می کرد، می دانست که چه دارد می کند، می دانست شهید می شود.[۱۵]
سید الشهداء می دانست که قضیه اینطور می شود، کسی که فرمایشات ایشان را از وقتی که از مدینه بیرون آمدند و به مکّه آمدند، و از مکّه بیرون آمدند، همه را می شنود، می بیند که ایشان متوجه بوده است که چه دارد می کند.[۱۶]
حضرت سید الشهداء از اول می دانست که در این راه که می رود راهی است که باید همه اصحاب خودش و خانواده خودش را فدا کند و این عزیزان اسلام را برای اسلام قربانی کند، لکن عاقبتش را هم می دانست.[۱۷]
روحانیونی که در کشور هستند مکلفند به اینکه … بفهمانند به همه که مسئله مجاهده در راه اسلام آن است که او «امام حسین(ع)» کرد، می دانست که با یک عدّه قلیل کمتر از صد نفر نمی شود مقابله با یک همچو ظالمی دارای همه چیز کرد.[۱۸]
بر این اساس، قیام امام(ع) صرفاً بر مبنای «اعتماد بر مردم کوفه و حمایت آنها» تحلیل نمی شود.
دیدگاه دوّم: قیام به استناد یک دستور خصوصی
در این دیدگاه، نهضت حسینی، «قیامی بدون عِدّه و عُدّه در برابر یک قدرت طاغوتی بزرگ» معرفی می شود که امام(ع) در همان شرایط نامساعد، بر اساس یک «مأموریت ویژه» الهی وظیفه داشت که به پا خیزد و قیام کند. فلسفه این قیام، با توجه به نداشتن یاور، می تواند آنگونه که شیخ مفید ـ در فرض علم به شهادت ـ تصویر کرده، «کسب یک ثواب بزرگ» در برابر تحمّل مصائب و شداید باشد:
لا یمتنع ان یتعبده الله بالصبر علی الشهاده و الاستسلام للقتل، لیبلّغه الله بذلک من علو الدرجه ما لا یبلغه الا به.[۱۹]
چه اینکه ممکن است، فلسفه آن، آثار و برکات فراوان این نهضت در طول تاریخ باشد. تحلیل
حضورج. 93صفحه 216
نهضت امام حسین(ع) بر اساس «یک دستور خصوصی» معمولاً از آنجا ناشی می شود که دستورات کلی اسلام برای وقوع چنین قیامی، به خصوص با آگاهی از سرانجام آن، ناسازگار دیده می شود.
از این رو، به جای استناد به اصول کلی، عمومی و دائمی اسلام که در قرآن و سنت وجود دارد و راه مبارزه با سلطه ظالمان را نشان می دهد، به یک دستور خصوصی، برای شخص امام(ع) در پدید آوردن یک قیام استثنائی، پناه آورده می شود تا در سایه آن پاسخ همه سؤالات، با این جمله گفته شود:
ما چه می دانیم؟! امام حسین(ع) تکلیف خاص، جدای از دیگران داشته است.
نگارنده نمی داند که این تفکر از چه زمانی پدید آمده، و بانیان اصلی آن چه کسانی بوده اند، ولی حداقل در آثار فقهی، کلامی و تاریخی دو قرن قبل تاکنون، به وضوح این خط فکری دیده می شود. فقیهانی مانند صاحب جواهر، و پس از وی دانشمندانی مانند شیخ جعفر شوشتری، و بسیاری از نویسندگان به تبع آنان، این نظریه را مطرح ساخته و از آن دفاع کرده اند. به ویژه که چون بین نفی دیدگاه اوّل و قبول دیدگاه دوّم، تلازم پنداشته نشده و از سوئی بطلان دیدگاه اوّل را مسلم دانسته اند، لذا به ناچار نظریه دوّم را قبول و ترویج کرده اند.
به هر حال صاحب جواهر، در بحث از «مهادنه» از قیام سرور شهیدان بحث نموده و از سؤال «چرا امام حسین(ع) سازش نکرد؟» با این وجوه پاسخ گفته است:
۱ـ عمل امام حسین(ع) از اسرار الهی است که در علم مخزون حق قرار دارد و ما برای گشودن این رمز و راز و آگاهی از نهان آن، راهی نداریم.
۲ـ ممکن است حضرت راهی جز آن نداشته، چرا که می دانسته، آنان به هر حال تصمیم به قتل او گرفته اند، هر چند او قصد جنگ و معارضه هم نداشته باشد.
۳ـ امام حسین(ع) بدین وسیله، دین جدّ خود را حفظ، و کفر دشمنان خویش را بر همه آشکار ساخت.
۴ـ امام حسین(ع) دارای «تکلیف خاصی» بود که به انجام آن مبادرت ورزیده و آنکه در گفتار
حضورج. 93صفحه 217
و کردار معصوم است مورد اعتراض قرار نمی گیرد. از این رو، کسی که باید بر طبق ظاهر ادلّه عمل کند، اجازه ندارد که عمل آن حضرت را مقیاس برای خود قرار دهد.
ما وقع من الحسین(ع): ـ مع انه من الاسرار و العلم المخزون، ـ یمکن ان یکون لانحصار الطریق فی ذلک علماً منه(ع) انهم عازمون علی قتله علی کل حال کما هو الظاهر من افعالهم و احوالهم و کفرهم، ـ مضافاً الی ما ترتّب علیه من حفظ دین جدّه(ص) و شریعته و بیان کفرهم لدی المخالف و المؤالف. ـ علی انه له تکلیف خاص قد قدم علیه و بادر الی اجابته و معصوم من الخطاء لا یعترض علی فعله و لا قوله فلا یقاس علیه من کان تکلیفه ظاهر الادلّه و الاخذ بعمومها و اطلاقها … [۲۰]
مرحوم شیخ جعفر شوشتری نیز که مقام بلند علمی و فقهی را با بیان بلیغ و گیرا در موعظه و منبر، جمع کرده بود، در آثار مختلف خویش، مانند «فوائد المشاهد» و «خصائص الحسینیه» اختصاصی بودن تکلیف امام حسین(ع) را مطرح ساخته است.
رجالی معروف، مرحوم مامقانی، در ترجمه عمرو بن جناده (از شهداء کربلا) می نویسد:
ان قضیّه کربلا تحت تشریع خاص من الله و رسوله، لا یعتبر فیه الانطباق علی القواعد العامه.[۲۱]
ـ داستان کربلا، قانون ویژه ای از سوی خداوند و پیامبرش داشته، و بر دستورات کلی و عمومی اسلام، قابل انطباق نیست.
همچنین علامه، شیخ محمد حسین کاشف الغطاء در پاسخ این سؤال که چرا امام حسین(ع) در شب عاشورا اجازه فرمود تا اصحابش کربلا را ترک نمایند، مگر حفظ جان امام، بر آنان واجب نبود و مگر جهاد به همراه امام لازم نبود؟ ابتداء این مقدمه را مطرح می سازد که واقعه بی نظیر کربلا، از همه مقررّات و قوانین، اعمّ از دینی و بشری، خارج است، و چون و چرا در آن راه ندارد.
ان فاجعه الطف قضیّه هی الوحیده من نوعها و الیتمیه فی بابها، خرجت عن جمیع القوامیس و النوامیس و لا ینطبق علیها حکم من احکام الشرائع السماویه و لا الارضیه، لا الدینیه و لا المدنیّه و لا ینفذ فی فولادها الحدیدی «لماذا و لان» … .[۲۲]
حضورج. 93صفحه 218
متأسفانه نه تنها قیام امام حسین(ع)، در فقه و نیز در سطح جامعه، به عنوان یک «قضیّه شخصیّه» مطرح گردید، نه در قالب یک «قضیّه حقیقیّه»، بلکه به علاوه، صحنه های دیگر فداکاری و ایثار در تاریخ تشیّع نیز با همین توجیه و تحلیل مواجه گشت، و هر کجا که اثری از درگیری، مقاومت، استقبال از شهادت و تحمل رنج مبارزه بود، به عنوان یک «قضیّه شخصی» معرفی گردید و در نتیجه، پیوند و ارتباط توده مردم با چنین حماسه ها و قهرمانی هایی قطع گردید.
اگر قرآن، داستان مؤمن آل فرعون را نقل می کند و فریاد او را در تنهایی می ستاید و اگر ابوذر با حاکمیت جوّ و فشار و اختناق، و در غربت، دست از اعتراض بر نمی دارد، و اگر … همه قضیّه شخصی است! و دیگران نباید خود را با آنها مقایسه کنند، زیرا آن گونه برخوردها مربوط به شرایط خاصی بوده است!!:
ما وقع من خصوص مؤمن آل فرعون و ابی ذر و غیرهما فی بعض المقامات فلأمور خاصه لا یقاس عنیها غیرها.[۲۳]
ای کاش این «امور خاصه» و «شرایط اختصاصی» مورد تحلیل قرار می گرفت و در تاریخ و فقه روشن و برای مردم بازگو می شد، تا دیگران هم بفهمند که بزرگانشان در چه شرایطی، چگونه موضع گیری می کردند و در اثر این ابهام گوئی ها، تاثیر شگرف این اسوه های مقاومت و ایثار، محو نمی شد.
در کتاب «معجم رجال الحدیث» نیز، گاه چنین تعابیری درباره برخی از اصحاب ائمه که زبانشان در برابر دشمنان حقیقت، از شمشیر کاری تر بود و یاد و نامشان، لرزه بر اندام ظالمان می افکند، به چشم می خورد.
امام خمینی و احیاء مکتب تأسّی
جامه تکلیف شخصی بر قیام پر شکوه عاشورا پوشاندن، آن را از افق فکر انسان ها برتر معرفی کردن و با کلماتی چون رمز، راز، سروغیب هاله ای از ابهام برگرد او پیچیدن، مسئله ای بود که حتی عالمان روشنفکر هم به عواقب و آثار آن توجه کافی نداشتند. تنها متفکران ژرف نگر و
حضورج. 93صفحه 219
هشیار، چنین برداشتی را یک «تحریف معنوی» که به «عقیم شدن حادثه کربلا از آثار مفید و زنده» می انجامد، تلقی می کردند.
شهید مطهری در این باره می گوید: «تحریف معنوی دیگری که از نظر توجیه و تفسیر حادثه کربلا رخ داده، این است که می گویند: می دانید چرا امام حسین(ع) نهضت کرد و کشته شد؟ یک دستور خصوصی فقط برای او بود به او گفتند برو و خودت را به کشتن بده، پس به ما و شما ارتباط پیدا نمی کند، یعنی قابل پیروی نیست! به دستورات اسلام که دستورات کلی و عمومی است، مربوط نیست. تفاوت سخن امام، با سخن ما چقدر است؟ امام حسین در کمال صراحت فرمود: اسلام دینی است که به هیچ مؤمنی (حتی نفرمود به امام) اجازه نمی دهد که در مقابل ظلم، ستم، مفاسد و گناه بی تفاوت بماند امام حسین، مکتب به وجود آورد، ولی مکتب عملی اسلامی. مکتب اسلام بیان کرد، حسین، عمل کرد. ما این حادثه را از «مکتب بودن» خارج کردیم. وقتی از مکتب بودن خارج شد، دیگر قابل پیروی نیست. وقتی که قابل پیروی نبود، پس دیگر نمی شود از حسین استفاده کرد. از اینجا ما حادثه کربلا را از نظر اثر مفید داشتن عقیم کردیم. آیا خیانتی از این بالاتر هم در دنیا وجود دارد؟»[۲۴]
هم چنین در یادداشت های به جای مانده از این شهید بزرگوار می خوانیم:
یکی از اموری که موجب می گردد داستان کربلا از مسیر خود منحرف گردد و از حیّز استفاده و بهره برداری عامه مردم خارج شود و بالأخره آن هدف کلی از امر به عزاداری آن حضرت در نظر است منحرف گردد این است که می گویند حرکت سید الشهداء معلول یک دستور خصوصی و محرمانه به نحو قضیّه شخصیّه بوده است. زیرا اگر بنا شود آن حضرت یک دستور خصوصی داشته که حرکت کرده، دیگران نمی توانند او را مقتدا و امام خود در نظیر این عمل قرار دهند و نمی توان برای حسین(ع) «مکتب» قائل شد. بر خلاف اینکه بگوئیم قائل شد. بر خلاف این که بگوئیم حرکت امام حسین از دستورهای کلی اسلام استنباط و استنتاج شد و امام حسین تطبیق کرد با رأی روشن و صائب خودش که هم حکم و دستور اسلام را خوب می دانست و هم به وضع زمان و طبقه حاکمه زمان خود آگاهی کامل داشت. تطبیق کرد آن
حضورج. 93صفحه 220
احکام را بر زمان خودش و وظیفه خودش را قیام و حرکت دانست. لهذا در آن خطبه معروف استناد کرد به حدیث معروف رسول خدا: من رأی سلطاناً جائراً … ولی معمولاً گویندگان برای اینکه به خیال خودشان مقام امام را بالا ببرند، می گویند دستور خصوصی برای شخص امام برای مبارزه با شخص یزید و ابن زیاد بود، و در این زمینه از خواب و بیداری هزارها چیز می گویند. در نتیجه قیام امام حسین را از حوزه عمل بشری قابل اقتدا خارج می کنند و به اصطلاح از زمین به آسمان می برند، و حساب «کار پاکان را قیاس از خود مگیر» به میان می آید و امثال اینها هر اندازه در این زمینه خیالبافی بیشتر بشود، از جنّ و ملک و خواب و بیداری و دستورهای خصوصی زیاد گفته شود، این نهضت را بی مصرف تر می کند … .[۲۵]
ولی اینگونه تحلیل ها، به صورت نادر، گاه در آثار مربوط به قیام امام حسین(ع) دیده می شود و همین موارد نادر هم، با بی اعتنائی عوام و خواص مواجه بود.
در بررسی نهضت حسینی و تحلیل ماهیت قیام، یا پاسخ این بود که «امام(ع) قیام نکرد، بلکه حرکت حضرت، از مدینه به مکه، و سپس به سوی کوفه برای حفظ جان خود بود»[۲۶] ـ و یا اینکه: «غرض امام(ع) «فقط» عمل به «وظیفه شخصی خود» بود که تقویت شوکت جبارین نکند»[۲۷] و «وظیفه فردی» دینی اقتضای این استقامت تا سر حد کشته شدن را نمود.»[۲۸] ـ و یا اینکه: «ما کوچک تر از آنیم که بتوانیم، مقصد عالی ملکوتی امام حسین(ع) را تشخیص دهیم، ما را چه رسد که بدان پی بریم.»[۲۹]
هم چنین، در برخی از آثار دیگر، آورده بودند: تکلیف این بزرگواران (ائمه(علیهم الاسلام) علی التحقیق، غیر از روش و تکلیف مردم عادی است، اینها حجج و بیّنات و صنائع پروردگارند و کسی از این امت به ایشان قیاس نمی شود.[۳۰]
به علاوه در خصوص جریان کربلا با استناد به تفاوت های آن با قیام های دینی دیگر، نتیجه گیری می شد که: نمی توان آن را مانند یک قیام عادی تشریح و توصیف کرد، زیرا اگر آن را یک قیام عادی بشماریم، باید تمام تفصیلات آن را نیز عادی بدانیم، در حالی که به طور قطع نمی توانیم قسمت مهمی از جریانهای این قیام مقدس را به طور غیر عادی تفسیر و تعبیر
حضورج. 93صفحه 221
کنیم.[۳۱]
و بالأخره به استناد اینکه نونهالان در این قیام، اذن جهاد یافتند، رهبر قیام، با یقین به شهادت خانواده اش را به میدان بلا برد، پیروان امام با اینکه می دانستند که در دفاعشان از حضرت، جز اتلاف نفوس خودشان، ثمری ندارد(!) نوشتند:
این امتیازات هر کدام حکایت از این دارد که این قیام یک مأموریت الهی و دارای سر و رمز ملکوتی بوده است که امام به آن تن داده و آن را پذیرفته است.[۳۲]
این جمله مرحوم حاج شیخ محمد حسین کاشف الغطاء، تکرار می شد که:
نهضت حسینی از باب وظیفه جهادی خاص برای امام(ع) بود، نه از باب وظیفه عمومی جهاد برای مسلمانان: ان جهاد الحسین(ع) من باب «الجهاد الخاص» علی «الامام»، لا الجهاد العام علی عموم اهل الاسلام، یعنی انه من باب المفادات و التضحیه و التسلیم لامر الله سبحانه فی بذل النفس لحیاه الدین …[۳۳]
و از اینگونه تحلیل ها، به عنوان «پاسخ قانع کننده»[۳۴] یاد می شد.
در چنین فضائی که نغمه تکلیف خصوصی امام(ع) همه جا را پر کرده و از قم تا نجف، حوزه های علمیه را تسخیر نموده و قلمها و قدمها در ترویج آن در تلاش بودند، و در مساجد و تکایا، به عنوان اصل مسلم و غیر قابل تردید القا می گردید و در نتیجه «باب تأسی» با «انسداد» مواجه و قائلین به انسداد با اکثریت قاطع، این باب را غیر گشودنی می دانستند، قلم و زبان فقیهی بزرگ، متفکری عظیم و مصلحی درد آشنا به کار گرفته می شود تا اولاً: قفل ها و زنجیرهایی که بر این در زده شده، باز شود، و این در گشوده گردد. و ثانیاً: مردم شیفته نهضت حسینی که در اثر وجود چنین جوّی، ورود از باب تأسی را برخود، لازم و یا مباح نمی شمردند، و لذا از حریم آن فاصله گرفته بودند، به این مسیر بازگردند و حسینی زیستن و حسینی مردن را شعار خود قرار دهند، هر روز خود را در کربلا و عاشورا، ببینند و خود را موظف به پیمودن آن راه بدانند.
بی جهت نیست که اساسی ترین محور بیانات حضرت امام خمینی، پیرامون نهضت حسینی، این
حضورج. 93صفحه 222
است که «امام حسین(ع) در قیام خود، چه چیزی به ما آموخت؟»، تا با تکرار و تأکید، رسوبات فکری گذشته زدوده شود:
به همه آموخت: حضرت سید الشهداء ـ سلام الله علیه ـ به همه آموخت که در مقابل ظلم، در مقابل ستم، در مقابل حکومت جائر چه باید کرد.[۳۵]
در طول تاریخ آموخت: حضرت سید الشهداء، در طول تاریخ آموخت به همه که راه همین است، از قلت عدد نترسید، عدد کار پیش نمی برد، کیفیت جهاد مقابل اعداد آن است که کار را پیش می برد.[۳۶]
به ما آموخت: امام مسلمین به ما آموخت که در حالی که ستمگر زمان به مسلمین، حکومت جابرانه می کند، در مقابل او اگر چه قوای شما ناهماهنگ باشد بپاخیزید و استنکار کنید. اگر کیان اسلام را در خطر دیدید، فداکاری کنید و خون نثار کنید.[۳۷]
به ما تعلیم داد: حضرت سید الشهداء از کار خودش به ما تعلیم کرد که در میدان وضع باید چه جور باشد و در خارج میدان وضع چه جور باشد و باید آنهایی که اهل مبارزه مسلحانه هستند، چه جور مبارزه بکنند و باید آنهایی که در پشت جبهه هستند، چطور تبلیغ بکنند. کیفیّت مبارزه را، کیفیّت اینکه مبارزه بین یک جمعیت کم یا جمعیت زیاد باید چطور باشد، کیفیت اینکه قیام در مقابل یک حکومت قلدری که همه جا را در دست دارد با یک عدّه معدود باید چطور باشد، اینها چیزهایی است که حضرت سیدالشهداء به ملت آموخته است.[۳۸]
به ما فهماند: سید الشهداء و اصحاب و اهل بیت او آموختند تکلیف را، فداکاری در میدان، تبلیغ در خارج میدان، آنها به ما فهماندند که در مقابل جائر، در مقابل حکومت جور نباید زن ها بترسند، و نباید مردها بترسند.[۳۹]
این تأکیدها و اصرارها، برای آن بود که قیام امام حسین(ع) بار دیگر، به شکل «مکتب» مطرح شود و خاصیّت الهام بخشی و سازندگی خود را بازیابد. و چون نهضت حسینی، به عنوان «مقیاس» ارائه گردید، همه موظف شدند که خود را با آن بسنجند، و همان «قیاس» و سنجش که دیروز «خطاء» شمرده می شد، امروز عنوان «وظیفه» به خود گرفت:
حضورج. 93صفحه 223
تکلیف ماها را حضرت سید الشهداء معلوم کرده است، در میدان جنگ از قلّت عدد نترسید، از شهادت نترسید.[۴۰]
ما هم باید روی آن فداکاری ها حساب کنیم که سید الشهداء چه کرد، و چه بساط ظلمی را به هم زد و ما هم چه کرده ایم![۴۱]
عمل امام حسین ـ سلام الله علیه ـ ، دستور است برای همه.[۴۲]
اگر دیروز برای تشخیص وظیفه، استناد به کربلا و عاشورا جائز نبود، و آن فداکاری و ایثار، وظیفه ای برای شخص امام حسین تلقی می شد، امروز در پیش گرفتن این روش مخاطره آمیز در مبارزه، «بالفحوی» برای دیگران لازم بود، زیرا آنجا که سرور شهیدان و بهتر خلق خدا، جان در طبق اخلاص می گذارد، و خون نثار می کند، خون دیگران چه ارزشی می تواند داشته باشد؟! و اگر «حفظ جان» امام(ع)، مجوّزی برای سکوت و سازش نباشد، حفظ جان دیگران، «به طریق اولی» مجوز سکوت و سازش نیست:
مگر خون ما رنگین تر از خون سید الشهداء است، ما چرا بترسیم از اینکه خون بدهیم؟![۴۳]
ما که از سید الشهداء بالاتر نیستیم، آن وظیفه اش را عمل کرد، کشته هم شد![۴۴]
اگر تا دیروز، حادثه کربلا، به عنوان یک «حادثه مقطعی» شناخته می شد که در چهارده قرن قبل در سرزمین کربلا رخ داد، و به منزله برقی معرفی می گشت که پس از جهیدن، قابل دوام و بقاء نیست، امروز به عنوان سیل پرخروشی که باید در طول تاریخ، پایه های ظلم و استبداد را از بیخ و بن براندازد به آن نگریسته می شود. جریانی که باید تداوم یابد و هر لحظه تجلیات جدیدی، از آن ظهور نموده، و در پرتو آن «تجدد امثال» ادامه پیدا کند:
واقعه عظیم عاشورا از ۶۱ هجری تا خرداد ۴۲ و از آن تا قیام عالمی بقیه الله ـ ارواحنا لمقدمه الفداء ـ در هر مقطعی انقلاب ساز است.[۴۵]
عاشورا قیام عدالت خواهان با عددی قلیل و ایمانی و عشقی بزرگ در مقابل ستمگران کاخ نشین و مستکبران غارتگر بود، و دستور آن است که این برنامه سرلوحه زندگی امت در هر روز و در هر سرزمین باشد.[۴۶]
حضورج. 93صفحه 224
همه روز باید ملت ما این معنا را داشته باشد که امروز، روز عاشورا است و ما باید مقابل ظلم بایستیم و همین جا کربلاست و باید نقش کربلا را پیاده کنیم. انحصار به یک سرزمین ندارد. انحصار به یک افراد نمی شود قضیّه کربلا منحصر به یک جمعیت هفتاد و چند نفری و یک زمین کربلا نبوده، همه زمین ها، باید این نقش را ایفا کنند و همه روزها.[۴۷]
امام حسین با عدّه کم همه چیزش را فدای اسلام کرد، مقابل یک امپراطوری بزرگ ایستاد و نه گفت، هر روز باید در هر جا این «نه» محفوظ بماند.[۴۸]
مطرح ساختن و ارائه نهضت حسینی، به عنوان «الگو» و «اسوه» و فراخوانی شیعیان به «تأسی» و «تبعیت»، از سوی حضرت امام خمینی سلام الله علیه، ریشه در بینش فکری ـ اعتقادی این شخصیت بزرگ در مسئله امامت، دارد، که در آغاز این مقاله، به برخی مبانی این تفکر اشاره نمودیم.
هم چنین، این بینش، برخاسته از نوعی تحلیل از واقعه عاشورا است، تحلیلی که قبل از هر چیز، به متن کلمات حضرت سید الشهدا، مستند بوده، و بر اساس آن شکل می گیرد.
مروری بر آنچه که از سرور شهیدان، از آغاز این حرکت، تا روز عاشورا، نقل شده است، خود بهترین دلیل، و شاهد گویائی است، که این قیام، نه به اتکاء یک دستور خصوصی، بلکه براساس یک وظیفه اسلامی عام، انجام گرفته است.
امام حسین(ع)، حتی در شرایطی که به محاصره سپاهیان حرّ در آمده بود، در خطبه خویش سخن پیامبر اسلام(ع) را یادآور گردید، و فرمود: ایها الناس، ان رسول الله(ص) قال: من رأی سلطاناً جائراً مستحلاً لحرم الله ناکثاً لعهد الله مخالفاً لسنه رسول الله، یعمل فی عباد الله بالاثم و العدوان، فلم یغیّر علیه بفعل و لا قول کان حقاً علی الله ان یدخله مدخله.[۴۹]
در اینجا، امام(ع) از وظیفه مسلمانان در برابر سلطان جائر سخن می گوید، و این وظیفه را به سنت پیامبر مستند می نماید.
امام خمینی، با اشاره، به این خطبه سید الشهدا، از برنامه حضرت، به عنوان یک «تکلیف عمومی» یاد می کند: ایشان در یک وقتی این مطلب را فرموده اند که قیام کرده اند در مقابل
حضورج. 93صفحه 225
یزید، با یک عدد کمی، که عذر را از ما ساقط کند که بگوئیم که مثلاً ما عددمان کم بود، ما زورمان کم بود … حضرت سید الشهداء مطلبی را که فرموده اند، این مال همه است، یک مطلبی است «عمومی»، «من رأی»: هر که ببیند، هر کسی که ببیند یک سلطان جائری اینطور اتصاف به این امور دارد و در مقابلش ساکت بنشیند، نه حرف بزند، و نه عملی انجام دهد، این آدم جایش جای همان سلطان جائر است.[۵۰]
هم چنین، امام حسین(ع)، قیام و حرکت خود را در راستای انجام وظیفه امر به معروف و نهی از منکر، و در تداوم سیره پیامبر اکرم و حضرت علی(ع) معرفی نمود:
ارید ان آمر بالمعروف و انهی عن المنکر، و اسیر بسیره جدّی و ابی علی بن ابیطالب.[۵۱]
و پر واضح است که سیره پیامبر اکرم، برای همه مسلمانان اسوه و الگو است:
لَکُمْ فِی رَسُولِ الله أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ.([۵۲]
به علاوه، خود حضرت نیز، به صراحت، برنامه خویش را «اسوه» دانست و فرمود: «لکم فیّ اسوه»[۵۳].
بر این اساس است که در فقه، ـ هر چند به صورت نادر ـ به حادثه کربلا تمسک شده است.[۵۴]
احیاناً برخی از علماء اسلامی، برای ارائه آن در قالب فقهی هم تلاش کرده اند. یکی از اساتید معظم، از مرحوم آیت الله سید ابوالحسن قزوینی، نقل کردند که ایشان در این رابطه، مسئله ای فقهی، به این شکل مطرح می کردند: اگر کار مظلومی در حکومت ظالمی، به جایی کشیده شده است، که یقین دارد او را خواهند کشت، و علاوه بر قتل، ظالمانه می خواهند نحوه قتل طوری باشد که هم جمیع آثار و مکارم و فضائل انسانی او را محو کنند و هم حقانیت او را و ظلم خودشان را پوشیده بدارند. حال اگر آن مظلوم عاقل حازم در میان انحاء طرق قتل و امحاء و اخفاء طریقی را اختیار کند که مظلومیت او بر ملا شود و حقانیت او احیا گردد و ظالم را به فضیحت بکشاند، هیچگاه عقل و شرع نمی فرمایند که وی به دست خود، خویشتن را به تهلکه انداخته بلکه او را در اختیار آن طریق کذائی، مدح و تحسین هم می کنند.
البته تطبیق این کبرای کلی، بر قیام امام حسین(ع) جای تأمل و درنگ دارد، چه اینکه این گونه
حضورج. 93صفحه 226
تحلیل، حادثه کربلا را از جنبه اصل شهادت حضرت، اضطراری غیر اختیاری، معرفی می کند، و در غیر چنین شرایط تحمیلی، آن را از اسوه بودن ساقط می نماید. و بالأخره، این سخن، بخشی از همان کلام صاحب جواهر است که:
ما وقع من الحسین(ع) یمکن ان یکون لانحصار الطریق فی ذلک علماً منه(ع) انهم عازمون علی قتله علی کل حال.
به هر حال آنانکه شبهه اختصاصی بودن تکلیف حضرت را مطرح کرده اند، به یکی از این دو مشکل برخورد کرده اند در حالیکه، بر اساس مبانی حضرت امام خمینی هر دو محذور منتفی است: یکی از محذورات اقدام به قیام با آگاهی از خطر قطعی و همین مشکل است که باعث می شود شخصیّتی مانند علامه حلّی بفرماید:
تکلیفه فی هذا الباب غیر تکلیف الرعیّه.[۵۵]
ولی با قبول مبنای تأسی در پاسخ این شبهه، سخن علامه طباطبائی تام و تمام است که: «اقدام اختیاری به خطر قطعی، از آن جهت، غیر عقلائی، تلقی می شود که: غالباً انسان، برای بهره برداری خود، دست به اقدام می زند، و لذا کاری را که مستلزم از بین رفتن و نابودی خویش باشد، انجام نمی دهد، ولی اگر انجام گرفتن کار را مهم تر از بقای زندگی خود تشخیص دهد، حتماً دست به کار شده، و از نابودی خویش باک نخواهد داشت.»[۵۶]
در بیانات رهبر فقید انقلاب اسلامی، این نکته به خوبی تبیین شده است:
سید الشهداء چون دید، اینها دارند، مکتب اسلام را آلوده می کنند. به اسم خلافت اسلام خلافکاری می کنند و ظلم می کنند و این منعکس می شود در دنیا که خلیفه رسول دارد این کارها را می کند، حضرت تکلیف برای خودشان دانستند که بروند و کشته هم بشوند و محو کنند آثار معاویه و پسرش را.[۵۷]
آن حضرت در فکر آینده اسلام و مسلمین بود، به خاطر اینکه اسلام در آینده و در نتیجه جهاد مقدس و فداکاری او در میان انسان ها نشر پیدا کند و نظامی سیاسی ـ اجتماعی آن در جامعه ما برقرار شود، مخالفت نمود، مبارزه کرد و فداکاری کرد.[۵۸]
حضورج. 93صفحه 227
برای سید الشهداء تکلیف بود که قیام بکند و خونش را بدهد تا اینکه این ملت را اصلاح کند، تا اینکه این علم یزید را بخواباند و همین طور هم کرد و تمام شد.[۵۹]
امام حسین(ع) با فداکاری بی نظیر و نهضت الهی خود، واقعه بزرگی را بوجود آورد که کاخ ستمکاران را فرو ریخت و مکتب اسلام را نجات بخشید.[۶۰]
محذر دوّمی که چه بسا فکر اختصاصی بودن تکلیف را القا و تقویت می کند، شبهاتی است که از انطباق قواعد مربوط به جهاد و امر به معروف و نهی از منکر، با قیام امام حسین(ع) پدید آمده است، مثل اینکه تعداد نیروهای حضرت به مراتب کمتر از نصف سپاه دشمن بود، و یا حضرت به نهی از منکری قیام کرد که ایمن از ضرر نبود و مانند آن، و البته با مراجعه به بحث های تحقیقی فقه، و مبانی روشن حضرت امام، جائی برای چنین شبهاتی وجود ندارد.
متأسفانه اینگونه القائات در آثار شیخ جعفر شوشتری که در میان اهل منبر دارای برد وسیعی در قرن اخیر، بوده است فراوان به چشم می خورد، و از همین طریق، اینگونه مطالب، در اذهان عامه مردم، جا گرفته است. گذشته از تحلیلات شیخ در این موضوع، که جای نقد فراوان دارد، نقلیات شیخ نیز در این باره خالی از خلل نیست.
مثل اینکه می گوید: امام حسین در روز ورود به کربلا اصحاب خود را جمع فرمود و به ایشان فرمود تکلیف جهاد در کربلا مخصوص من است، برای شماها نیست.[۶۱]
نگارنده تاکنون مأخذی برای این سخن نیافته است و نه تنها در آثار موجود نتوانسته، آن را بیابد، بلکه با مراجعه به برخی از محققان و متتبّعان، آنان نیز از چنین نقلی اظهار بی اطلاعی کرده اند. و البته بعید نیست که این جمله درایتی از شیخ باشد که به شکل روایت نقل شده است.
در ادامه این بحث لازم است به بررسی آثار و برکات فتح باب تأسی در اندیشه و عمل امت اسلامی، بپردازیم. به ویژه تأثیر آن را در فقه و احکام اسلامی مورد مداقّه قرار دهیم. و بنگریم که حضرت امام خمینی بر اساس این مبنا چه تحوّلی در مسائل فقهی پدید آوردند.
حضورج. 93صفحه 228
[۱]. وافی، ج۳، ص۵۰۸٫
[۲]. سوره حدید، آیه ۲۸٫
[۳]. وافی، ج۳، ص۵۰۸٫
[۴]. سوره اعراف، آیه ۱۵۷٫
[۵]. وافی، ج۳، ص ۵۰۸٫
[۶]. بحار الانوار، ج۲۴، ص۱۱٫
[۷]. همان، ص۱۴٫
[۸]. نهج البلاغه، نامه ۴۵٫
[۹]. وافی، ج۲، ص۱۰۴٫
[۱۰]. سوره توبه، آیه ۱۱۹٫
[۱۱]. تفسیر صافی، ج۱، ص۷۳۹٫
[۱۲]. المسائل العکبریه، ص۶۹ و ۷۱٫
[۱۳]. تنزیه الانبیاء، ص۱۷۷٫
[۱۴]. ر. ک: صحیفه امام، ج 2، ص 371ـ373.
[۱۵].ر. ک: صحیفه امام، ج 18، ص 177ـ179.
[۱۶]. همان.
[۱۷].ر. ک: صحیفه امام، ج 17، ص 52ـ53.
[۱۸]. همان، ص 55ـ56.
[۱۹]. المسائل العکبریه، ص۷۰ و ۷۱٫
[۲۰]. جواهر الکلام، ج۲۱، ص۲۹۵ و ۲۵۶٫
[۲۱]. تنقیح المقال، ج۲، ص۳۲۷٫
[۲۲]. الجنه المأوی، ص۱۵۸٫
[۲۳]. جواهر الکلام، ج۲۱، ص۳۷۳٫
[۲۴]. حماسه حسینی، ج۱، ص۷۷٫
[۲۵]. همان، ج۳، ص۸۴٫
[۲۶]. کتاب هفت ساله، ص۱۵۳٫
[۲۷]. همان، ص۳۷۹٫
[۲۸]. همان، ص۳۸۳٫
[۲۹]. همان، ص۳۸۵٫
[۳۰]. شهید آگاه، ص۲۶٫
[۳۱]. همان، ص۳۲٫
[۳۲]. همان، ص۳۳٫
[۳۳]. بررسی قسمتی از …، ص۹۹٫
[۳۴]. همان، ص۹۱٫
[۳۵].ر. ک: صحیفه امام، ج 17، ص 52ـ53.
[۳۶]. همان.
[۳۷].ر. ک: صحیفه امام، ج 5، ص 75ـ76.
[۳۸].ر. ک: صحیفه امام، ج 17، ص 55ـ56.
[۳۹]. همان، ص 53ـ55.
[۴۰]. همان.
[۴۱].ر. ک: صحیفه امام، ج 17، ص 39ـ48.
[۴۲].ر. ک: صحیفه امام، ج 10، ص 314ـ315.
[۴۳].ر. ک: صحیفه امام، ج 4، ص 167ـ168.
[۴۴].ر. ک: صحیفه امام، ج 7، ص 52ـ53.
[۴۵].ر. ک: صحیفه امام، ج 16، ص 290ـ291.
[۴۶].ر. ک: صحیفه امام، ج 9، ص 459ـ460.
[۴۷].ر. ک: صحیفه امام، ج 10، ص 122ـ123.
[۴۸].ر. ک: صحیفه امام، ج 10، ص 314ـ315.
[۴۹]. تاریخ طبری، ج۴، ص۳۰۴٫
[۵۰].ر. ک: صحیفه امام، ج 5، ص 192ـ194.
[۵۱]. بحار الانوار، ج۴۴، ص۳۲۹٫
[۵۲]. سوره احزاب، آیه ۲۱٫
[۵۳]. کامل ابن اثیر، ج۲ ، ص۵۵۲٫
[۵۴]. جواهر الکلام، ج۲۱، ص۶۲٫
[۵۵]. هزار و یک نکته، ج۱، ص۴۵۳ (به نقل از یکی از رسائل علامه حلی).
[۵۶]. یک بررسی مختصر پیرامون قیام حسین بن علی(ع).
[۵۷].ر. ک: صحیفه امام، ج 8، ص 419ـ420.
[۵۸]. ولایت فقیه، ص۱۶۱٫
[۵۹].ر. ک: صحیفه امام، ج 4، ص 150ـ152.
[۶۰].ر. ک: صحیفه امام، ج 12، ص 441ـ442.
[۶۱]. فوائد المشاهد، ص۱۹۵٫
منبع: وب سایت نویسنده
حضورج. 93صفحه 229