فرهنگ عاشورا
ابتدا باید روشن کرد که فرهنگ عاشورا چیست؟ اساسا آیا یک فرهنگ عاشورا وجود دارد یا فرهنگ های عاشورا؟ در صورت وجود فرهنگ های عاشورا می توان یک بار آنها را در نسبت با قشرهای مختلف اجتماعی بررسی کرد و زمان دیگر آنها را به لحاظ تاریخی، دسته بندی کرد؛ فرهنگ های غالب عاشورا در تاریخ کدام بوده، توالی تاریخی آنها چگونه بوده و چطور این فرهنگ ها متحول و دگرگون شده است.
به گزارش جماران، فرهنگ در هر جامعه ای دارای عملکرد است، فرهنگی می ماند و مسلط می شود که کاربردی تر باشد و مشکلات بیشتری را برای جامعه حل کند. فرهنگ عاشورا در جامعه ایران کارکرد «تسلی بخشی» داشته است.حتی در روایت هم آمده است که اگر مصیبتی بر سرتان آمد، خودتان را با ذکر مصیبتی بزرگ تر از آن تسلی بدهید و چه مصیبتی عظیم تر از مصیبت امام
حضورج. 90صفحه 243
حسین(ع) درعاشوراست. بنابراین هر کس با مصیبتی مواجه می شود، می تواند در واقعه کربلا چهره هایی را پیدا کند که با ذکر مصیبت او، خود را تسلی دهد البته بعدا نوعی تحول گفتمانی در جامعه ایران پیدا شد و این در فرهنگ هم بازسازی و نوسازی شد. این بازسازی های مکرر در فرهنگ عاشورا می تواند موضوع یک تحقیق تاریخی قرار بگیرد. عناصر زیادی در فرهنگ عاشورا وجود دارد.
کسی که درصدد بازسازی فرهنگ عاشوراست، از میان انبوه داده ها، گزینش می کند و عاشورای خود را می سازد یعنی فرهنگی را که عملی تر و کاربردی تر باشد و بتواند به مسائل او پاسخ دهد. در عمل حتی روضه خوان ها هم همین کار را می کنند و مثلا درمجلس ختم یک بچه کوچک، روضه علی اصغر می خوانند. این قبیل معماری ها و بازسازی ها تا به حال الی ماشاا... صورت گرفته است. مرحوم مطهری کوشش کرد عناصر افزوده شده به فرهنگ عاشورا را نشان دهد، ورود این عناصر به فرهنگ عاشورا گاه به مقتضیاتی، شخص ناچار می شده چیزهایی را به ماجرا ضمیمه کند. برای روشنفکران این کلام شهید آیت ا...مطهری که باید عناصری مدخول در فرهنگ عاشورا را زدود، جذاب است اما بعید است که برای توده مردم جذابیت داشته باشد. در انقلاب، فرهنگ عاشورا را بازسازی کردیم و خون حسین به پرچم مبارزه تبدیل شد. البته خود بحث دیگری است که چگونه ما فرهنگ عاشورا را از فرهنگ تسلی بخش به فرهنگ مهاجم تبدیل کردیم. در این تغییر و تبدیل چه عملکردی مورد نظر بود و آیا این عملکرد بخشی از عملکرد عام تر ما بوده است؟
در آستانه انقلاب یک تحول گفتمانی واقع شد و فرهنگ عاشورا از گفتمان تسلی وارد گفتمان تضحیه شد. تضحیه یعنی چه؟ تضحیه یعنی اینکه یک نفر خود را قربانی کند: «فدیناه بذبح عظیم». در گفتمان تضحیه ذبیح ا... شدن، فداشدن و تضحیه کردن عنصر غالب می شود. دکتر شریعتی در «حسین وارث آدم» و سایر کارهای خود این ویژگی خون حسین(ع) را خوب برجسته کرده است. در بحث ذکر مصیبت ها از تسلی بخشی به تهاجمی ، ذاکرینی بیشتر محبوبیت پیدا می کنند که بتوانند این تبدیل را انجام دهند یعنی فقط به جنبه تسلی بخش عاشورا نپردازند بلکه بتوانند ویژگی های تهاجمی آن را هم مطرح کنند. برخی گروه ها در ایجاد این
حضورج. 90صفحه 244
تحول تاثیر زیادی داشتند. هنوز هم تعبیر عاشورایی عمل کردن را به کار می برند. منطق تضحیه این است که اندیشه لزوما احتیاجی به عوامل مادی ندارد یعنی حتی اگر محمل مادی اندیشه از بین برود، اندیشه می تواند باقی بماند؛ اندیشه می تواند بدون محمل مادی به حیات خود ادامه دهد . ایده است که باید بماند ولو حاملین آن از بین بروند. محمل مادی اندیشه ممکن است یک شخص، یک گروه یا یک امت باشد، ممکن است امتی بخواهد در زمین اعلای کلمه حق کند اما در آن مرحله تاریخی موفق نشود؛ ولی ایده او در تاریخ باقی خواهد ماند. از این رو تکلیف به این است که محمل مادی اش هم حفظ شود. این خود ممکن است به اینجا منتهی شود که اندیشه برای اینکه بماند شفافیت خود را از دست بدهد و چون نمی تواند با همه جلوه ها و شفافیتش باقی بماند به ناگزیر به پاره ای مصلحت اندیشی ها و مصلحت بینی ها تن دردهد. باید خود اندیشه راه خود مظروف را با تمام تحلیل هایش نگه داشت ولو اینکه ظرف از دست برود، اندیشه می ماند و به نسل های بعد می رسد. کاری که امام حسین(ع) کرد این بود که خود را فدا کرد تا دین پیامبر باقی بماند. اگر بناست که دین جد من با همه جلوه هایش باقی بماند به این قیمت که من از میان بروم من خود را مهیای ضربه های شمشیر کرده ام. اگر بناست که عزت(عزت اسلام) بماند و لواینکه من از بین بروم، من پذیرای مرگ می شوم تا عزت مسلمین باقی بماند. به عنوان مثال آیا امر به معروف و نهی از منکر ظرفیت آن را دارد که از آن مبارزه مسلحانه بیرون کشیده شود؟
فقط امام(ره) بود که دو فصل امر به معروف و نهی از منکر به آخر رساله اش را استفاده کرد. خود امر به معروف هم مشروط به شرط های زیادی است. باید احتمال تاثیر وجود داشته باشد. باید احتمال ضرر نباشد و .... از درون آن فرهنگ فنا بیرون نمی آید. عنصر فنا و فدا را امام خمینی احتمالا از عرفان بیرون کشیده است. در عرفان است که عقل در مقابل عشق قرار می گیرد و دیگر محاسبه عقلایی جایی ندارد و باید عاشقانه عمل کرد. عشق با عقلانیت و محاسبه و حسابگری و مصلحت اندیشی سروکار ندارد. به همین خاطر نظرات آقای صالحی نجف آبادی که کوشیده است امام حسین(ع) را به عنوان یک شخصیت حسابگر و حرکت او را به یک حرکت صد درصد عقلانی معرفی کند حتی در بین روشنفکرهای ما هم
حضورج. 90صفحه 245
که می خواستند عقلانی فکر کنند معقول نیفتاد چه رسد به توده ها. تضحیه و جانبازی و فداکاری با عشق سر و کار دارد. این جمله معروف امام که «ما مکلف به تکلیف هستیم نه مکلف به نتیجه» فشرده و جوهره فرهنگ عاشوراست. ما باید تکلیف فعلی خود را بدانیم و خیلی لزومی ندارد که درازمدت را ببینیم و استراتژیک فکر کنیم که چه خواهد شد. ما باید ببینیم که در حال حاضر تکلیف تاکتیکی مان چیست و آن را انجام دهیم. طرف دیگرش را خدا تدارک خواهد کرد. یعنی ما از جایی به بعد را باید به او واگذاریم و او ما را کفایت خواهد کرد. اما درحال حاضر ما در حال انتقال از فرهنگ عاشورا به فرهنگ اربعین هستیم. فرهنگ عاشورا به فرهنگ اربعین تبدیل می شود. آیا ما مکلف به حفظ محمل مادی نیستیم؟ تا زمانی که حفظ اندیشه اوجب واجبات بود و این یعنی فرهنگ عاشورایی. از زمانی دیگر به این نتیجه رسیدیم که باید نظام را حفظ کنیم و این ظرف باید باشد تا آن مظروف باقی بماند. آن مظروف بدون ظرف کاری از پیش نمی برد. فکر می کنم در پایان جنگ ما به این نتیجه رسیدیم. پذیرش قطعنامه 598. در این زمینه یک نقطه عطف مهم است. در فرهنگ اربعین حفظ نظام اصل است و دیدگاه های معتقد به بقا و توسعه نظام رشد می کند و گسترش می یابد. بعد از شهادت خود امام حسین(ع) در تشیع هم همین اتفاق افتاد. یعنی بعد از اربعین ائمه به تربیت شاگرد و تدارکات سیاسی پرداختند و جهت گیری حرکت ها بر مبنای محاسبات عقلانی صورت گرفت. استراتژی بقا ملزومات خویش را دارد. امام تا قبل از انقلاب حرکت های عاشوراگونه زیاد داشت. امام(ره) عارف پس از انقلاب کم کم در یک تحول فرهنگی فقیهی پیشتاز می شود و فقاهت او دوباره قدرت می گیرد و ولایت مطلقه فقیه مطرح می شود. اما فرهنگ اربعین احتیاج به فقیه پروری دارد. گفتمان بقا نیازمند تفقه است.
منبع: آرمان
حضورج. 90صفحه 246