زن مسلمان و عنصر زمان و مکان

‏‏ ‏‏‏زن مسلمان و عنصر زمان و مکان‏

‏‏ ‏

دکتر معصومه ابتکار‏

‏‏ ‏شاید مهمترین ویژگی عصر کنونی را بتوان تغییرات و تحولات سریع نامید.‏‎ ‎‏توانمندی ذهنی و مهارتهای نوع بشر، تحولات بسیار پرشتابی را در عرصه های‏‎ ‎‏مختلف علمی، فکری و فرهنگی ایجاد کرده است؛ و انسان در کوران این تحولات،‏‎ ‎‏کماکان به دنبال مسیر زندگی خود و هدفی برای زیستن، تلاش و ادامه حیات است؛‏‎ ‎‏اما باورها و اعتقاداتی که بخواهد همپایۀ این شتاب و تحولات، پاسخگوی اقتضائات‏‎ ‎‏و نیازهای مادی و معنوی بشر قرار گیرد، باید باورهای بنیادینی باشد که در روند‏‎ ‎‏تاریخ، پایدار و تعیین کننده بماند.‏

‏‏     ‏‏از اقدامات بزرگ حضرت امام(ره) در برهۀ انقلاب اسلامی، طرح اسلام به عنوان آخرین‏‎ ‎‏دین الهی و تنها پیام آور صلح راستین جهانی بود که می توانست پاسخگوی نیازهای دینی‏‎ ‎‏باشد و در تمامی عرصه ها، کلام وحی را منطبق با نیازهای گوناگون ‏‏ارائه دهد.‏

‏‏‎

  حضرت امام، مصادیق عینی و بارز مفاهیم دینی در دنیای امروز را با همۀ‏‎ ‎‏چالشهایی که در این انطباق وجود دارد، برای جامعه جهانی تبیین نمود؛ به طوری که‏‎ ‎‏این مهم، ویژگی بارز انقلاب حضرت امام محسوب می شود. از جمله این انطباق و‏‎ ‎‏همگامی با اقتضائات زمان، نگرش امام نسبت به مشارکت مردم بویژه حضور‏‎ ‎‏اجتماعی زنان بود؛ به بیان دیگر، شناخت اندیشۀ ژرف و شخصیت والای حضرت‏‎ ‎‏امام نیازمند تلاش بسیار و ورود به حوزه های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و‏‎ ‎‏عرفانی است؛ اما در این میان محور توجه به شرایط و اقتضائات زمان و مکان از‏‎ ‎‏مهمترین شاخصهای شناخت اندیشه و دیدگاههای ایشان به شمار می آید. توجه به‏‎ ‎‏زمان و مکان، شالودۀ اصلی حرکت امام را در برخورد با پدیده ها و مسائل گوناگون‏‎ ‎‏تشکیل می داد. با نظری به سیر نگرش و عملکرد ایشان از سالیان مبارزه تا سالهای‏‎ ‎‏پس از انقلاب و حاکمیت نظام اسلامی، می توان ملاحظه کرد که در این روند تحولات‏‎ ‎‏فراوانی رخ داد که ریشه در واقعیت سیاسی و اجتماعی روزگار داشت. به عنوان مثال،‏‎ ‎‏سیاست ایشان مبنی بر عدم حضور روحانیت در صحنه های اجرایی ـ که در ماههای‏‎ ‎‏نخست پیروزی مورد نظر ایشان بود و با استقرار شان در قم بر آن تأکید کردند ـ با‏‎ ‎‏اتفاقاتی که در دولت موقت و در دوران ریاست جمهوری بنی صدر رخ داد، تغییر‏‎ ‎‏یافت. چنانچه لازم دیدند روحانیت، مقتدرانه وارد صحنه شود و بسیاری از امور‏‎ ‎‏اجرایی را بر عهده بگیرد. همین حرکت و خط سیر را می توان در مورد حضور‏‎ ‎‏اجتماعی، سیاسی زنان نیز مشاهده کرد.‏

‏‏     ‏‏حضرت امام در سال 1341 با لایحۀ انجمنهای ایالتی و ولایتی که یکی از سه بند آن، حق‏‎ ‎‏رأی زنان بود مخالفت کردند. بازگویی و تحلیل آن برهه از تاریخ و اهدافی را که رژیم‏‎ ‎‏شاهنشاهی از تصویب انجمنهای ایالتی و ولایتی داشت، بر عهده تاریخ نویسان‏‎ ‎

‏‎

‏می گذاریم و تنها بر این نکته اشاره می کنیم که مخالفت حضرت امام به شرایط موجود‏‎ ‎‏باز می گشت. شرایطی که در آن، حضور اجتماعی زنان با سوء استفاده های سیاسی و‏‎ ‎‏خدشه به کرامت انسانی آنها توأم بود و توسعه و پیشرفتی از آن حاصل نمی شد. به‏‎ ‎‏تعبیر دیگر، از آنجا که روح حاکمیت و حکومت شاهنشاهی، الهی و مردمی نبود، امام‏‎ ‎‏همکاری در شئون سیاسی و حکومتی آن زمان را ـ بخصوص از طرف بانوان که مورد‏‎ ‎‏بهره برداری رژیم قرار می گرفت ـ به مصلحت نمی دانستند؛ اما در آستانۀ خیزش‏‎ ‎‏انقلابی مردم مسلمان ایران و پاسخ آنها به ندای پیامبر گونۀ امام، موضوع حضور زنان‏‎ ‎‏در عرصه های انقلاب نه تنها به عنوان یک وظیفه بلکه به عنوان یک حق مطرح شد.‏

‏‏     رهبر کبیر انقلاب حتی در مقابل آنان که ادعای اعطای اجازه فعالیت به زنان را‏‎ ‎‏داشتند، حضور اجتماعی و سیاسی را از حقوق خدادادی بانوان دانستند. در همان‏‎ ‎‏برهه و سالهای پس از آن بسیاری از تحلیل گران مدعی شدند شاید نگاه امام نسبت به‏‎ ‎‏این حضور، همچنان منفی بوده است و بنابر استناد به شواهد فقهی این امر را مجاز‏‎ ‎‏نمی دانستند؛ لکن از آنجا که برای کسب قدرت و استقرار جمهوری به حضور زنان‏‎ ‎‏به عنوان پشتوانۀ حرکت نیازمند بودند، بدین حمایت اقدام کردند. در حالی که‏‎ ‎‏بی تردید با عنایت به روحیات و شخصیت حضرت امام، چنین تحلیلی دور از‏‎ ‎‏حقیقت بود و ایشان در هر برهه ای از اقتضائات، عرصه جدیدی را می گشودند.‏

‏‏     ‏‏رویکرد و اقبال بانوان نسبت به حضور فعال در عرصه های سیاسی، اجتماعی،‏‎ ‎‏مشارکت در صحنه های مختلف و پشتیبانی از دفاع مقدس برای حضرت امام،‏‎ ‎‏حجتی بر ضرورت حمایت ‏‏از این عرصه ها بود که به دلیل نتایج پرثمر آن، به بازنگه داشتن‏‎ ‎‏باب حضور زنان در تمامی فرضیه ها منجر شد. سخنان و عملکرد حضرت امام ‏‏در دوران‏‎ ‎

‏‎

‏انقلاب و جمهوری اسلامی، نشانگر خط مشی راهبردی و عزمی جدی برای بهبود‏‎ ‎‏وضعیت زنان بود و به عبارتی می توان ادعا کرد نهضت پیشرفت زنان مسلمان، نهضتی‏‎ ‎‏در قلب حرکت اسلامی ـ انقلابی امام بود؛ و در آن دوران همواره شاهد سخنان ایشان‏‎ ‎‏به مناسبتهای مختلف در مورد زنان بودیم. باز نگه داشتن این عرصه، نشانگر آگاهی‏‎ ‎‏امام نسبت به وجود تعارضات فکری و اجتماعی جدی نسبت به موضوع زنان و‏‎ ‎‏دیدگاههای ایشان در این مورد بود. حضرت امام به عنوان یک فقیه و یک مرجع تقلید‏‎ ‎‏به تلاشی همه جانبه برای طرح دیدگاه خود در رابطه با نقش زنان در عصر کنونی‏‎ ‎‏همت گماردند و نیز به عنوان یک رهبر سیاسی، استراتژی خود را مبنی بر ضرورت‏‎ ‎‏بهره مندی حکومت از نقش و توان زنان، تعیین کرده اند. امام در سالهای پس از‏‎ ‎‏انقلاب این نقش را از دیدگاههای مختلف فلسفی، دینی پرورانده، و با شرح مکرر‏‎ ‎‏تفاوت دیدگاه اسلام ناب محمدی در این خصوص با نگرشهای سنتی، واپس گرایانه‏‎ ‎‏و نگرشهای رایج مدرن و غرب گرایانه با آنچه بدان اسلام امریکایی لقب داده بودند،‏‎ ‎‏نقاط افتراق و تمایز را به روشنی بیان داشتند.‏

‏‏     بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران با آگاهی به ظرفیتهای زنان ایرانی و به اقتضای‏‎ ‎‏پرسشهایی که در جامعه مطرح می شد، عرصه های جدیدی را گشودند. به عنوان مثال‏‎ ‎‏در سال 1361، شورای نگهبان ضمن اظهار نظر دربارۀ موادی از قانون مدنی، به دلیل‏‎ ‎‏اختلاف نظر فقهای اعضای شورا، درباره امکان الزام شوهر به طلاق و یا طلاق از‏‎ ‎‏سوی حاکم در موارد عسر و حرج زوجه، از حضرت امام در این باره استفتا کرد و‏‎ ‎‏ایشان نظر دادند که: طریق احتیاط آن است که زوج را اولاً با نصیحت وادار به طلاق نمایند، در‏‎ ‎‏صورت میسر نشدن، به اذن شرع طلاق داده شود و اگر اجرت بود و طلب‏‏ دیگری بود که‏‎ ‎

‏‎

‏آسانتر است.‏

‏‏     همچنین در مورد حضور زنان در اجتماع و برشمردن زمینه های فعالیت آنان، به‏‎ ‎‏بخش صنعت اشاره کردند که این مسأله در بین دست اندرکاران امور سیاسی،‏‎ ‎‏حکومتی آن روزها، دیدگاه تازه ای بود؛ زیرا جوّ حاکم بعضاً حضور زنان را تنها در‏‎ ‎‏رشته هایی که به رفع ضروریات می انجامید، مانند آموزش و بهداشت مفید‏‎ ‎‏می دانست. روزهایی که هنوز بحث بر سر آن بود که آیا شنیدن صدای زن در محافل‏‎ ‎‏عمومی حلال است یا حرام؟ این شبهات تا سالهای آخر حیات حضرت امام کماکان‏‎ ‎‏مطرح بود و از همین روی، ایشان از روی تعمد مباحثی چون حضور زنان در عرصه‏‎ ‎‏صنعت را بیان کردند. این در حالی بود که در طی همان سالها ورود زنان به برخی از‏‎ ‎‏رشته های دانشگاهی مانند مهندسی معدن و یا مهندسی کشاورزی دچار وقفه شد. در‏‎ ‎‏شرایطی که زن روستایی بار بخش عظیمی از کشاورزی کشور را به دوش می کشید به‏‎ ‎‏دلایل گوناگون حق آموزش دانشگاهی و ارتقای مهارتها از او سلب شده بود.‏

‏‏     نمونه دیگری از این نحوه نگرش، در تلاش برای کاهش ساعات کار بانوان کارمند‏‎ ‎‏بروز کرد و یک بار نیز به مجلس شورای اسلامی راه یافت؛ لیکن حضرت امام مصرّانه‏‎ ‎‏همواره بر مواضع خویش ایستادند و در سخنانشان بر عدم اعتقاد به محدود کردن‏‎ ‎‏زنان در هر زمینه ای که استعداد و توان آن را دارند، ضمن حفظ مصالح خانواده،‏‎ ‎‏پافشاری کردند. بدین ترتیب در برابر مواضع شفاف و قاطع حضرت امام، دیگر این‏‎ ‎‏زنان بودند که باید با تلاش خود، الگوی ارائه شده از سوی ایشان را تحقق بخشند؛ ‏‏اما‏‎ ‎‏با توجه به بروز جنگ تحمیلی و ضرورت حفظ استقلال و اولویتهای روز، یک بار دیگر در آن‏‎ ‎‏شرایط بحرانی بانوان با نمایش بلوغ فکری و سیاسی خود، فداکارانه از طرح مسائل‏‏ خویش‏‎ ‎

‏‎

صرف نظر کردند تا موضوع حقوق و جایگاه زنان در آن مقطع به صورت حرکتی‏‎ ‎‏خودخواهانه و اعتراضی مطرح نشود. با پایان دفاع مقدس و آغاز دوران سازندگی‏‎ ‎‏طرح مسائل زنان به منظور ایجاد اصلاحات و تغییرات لازم، آغاز و منجر به تغییر و‏‎ ‎‏اصلاح قوانین در مجلس شورای اسلامی از جمله در بخش آموزش شد؛ اما به موازات‏‎ ‎‏این حرکتهای اصلاح طلبانه، جریانات خاصی همواره تمام مسائل زنان را به‏‎ ‎‏موضوعاتی همچون حجاب و حد و حدود پوشش و شکل ظاهری معطوف می کرد و‏‎ ‎‏در برخی از برهه ها با بهره گیری از برخوردهای خشن، ذهنیت جامعه را از مسیر اصلی‏‎ ‎‏خود منحرف می کرد. این نگاه که بی تردید با نگرش حضرت امام فاصلۀ بسیاری‏‎ ‎‏داشت، نسبت به حضور اجتماعی زنان بسیار نگران بود و شرکت آزادانه بانوان در‏‎ ‎‏محافل مختلف سیاسی و اجتماعی و ابراز رأی و نظر آنان را به عنوان یک شهروند،‏‎ ‎‏خطری برای حدود شرعی و رواج نوعی بی بند و باری می دانست. این تفکر، آگاهی،‏‎ ‎‏آزادی و تلاش زنان برای ارتقای وضعیت خود را موجب تزلزل خانواده و افزایش‏‎ ‎‏آمار طلاق می پنداشت و ادامه روند موجود را لطمه به اساس و شالوده نظام اجتماعی‏‎ ‎‏و ارزشی اسلام عنوان می کرد. در این دیدگاه همۀ توجه زن باید معطوف مسئولیتهای‏‎ ‎‏درون خانه و حفظ سنگر خانواده باشد؛ و طرح کسب حقوق حقۀ آنان همپای انجام‏‎ ‎‏مسئولیتها، بحثی انحرافی و خطرناک محسوب می شد. این در حالی بود که بسیاری از‏‎ ‎‏بانوان ما از مشکلات عدیده اجتماعی، فرهنگی و خانوادگی رنج می بردند و برای‏‎ ‎‏تحقق اسلام ناب محمدی و استیفای حقوق خود تلاش می کردند؛ فاصله این نگرش‏‎ ‎‏با دیدگاه حضرت امام همین جا روشنتر می شود که ایشان همواره فقه را در کنار‏‎ ‎‏اخلاق می دیدند و در هر بحثی بویژه خانواده بر این نکته تأکید داشتند‏‎ ‎‏که روح اسلام روح صلح، سازگاری، آزادگی، عدالت و اخلاق است. اگر‏

‏‏‎

چه با عقد و ازدواج، مسئولیتهای مشخصی به لحاظ حقوقی برای طرفین ایجاد‏‎ ‎‏می شود؛ اما وضعیت مطلوب زمانی است که عدالت و اخلاق در این قرارداد دو طرفه‏‎ ‎‏حاکم شده، و مقتضیات زمان در آن لحاظ شود.‏

‏‏     خوشبختانه پس از حضرت امام، شاهد دیدگاههای روشن مقام معظم رهبری در‏‎ ‎‏این خصوص بوده ایم. ایشان طی دو سخنرانی تاریخی در ارومیه و اهواز، بسیار دقیق‏‎ ‎‏و با صراحت به بیان جایگاه حقوق و مشکلات زنان پرداختند و نسبت به ظلمی که‏‎ ‎‏ممکن است در خانواده بر آنان وارد شود و نیز لزوم حمایت قانون از آنان هشدار‏‎ ‎‏دادند. این نگرش در تداوم نگاه امام تأییدی بر این حقیقت است که با مشکلات‏‎ ‎‏جامعۀ زنان باید به شکل ریشه ای برخورد شود و طرح مسائل جانبی، جز دور افتادن‏‎ ‎‏از هدف که همانا تحقق کرامت انسانی در نظام اسلامی است، نخواهد بود. زن، یک‏‎ ‎‏انسان است با حق اختیار و انتخاب که در مقابل مسئولیتهایش، حقوقی نیز دارد و در‏‎ ‎‏نظام ارزشی اسلام از حرمت و کرامت انسانی برخوردار است. در این میان، شناخت‏‎ ‎‏جریانهای فکری که فاصله بسیاری با نگرشهای امام و مقام معظم رهبری دارد و‏‎ ‎‏بررسی ریشه های این فاصله، کاری است اساسی که باید مورد مدافعه قرار گیرد.‏‎ ‎‏فاصله ای که ابعاد وسیعتر آن منجر به طرح دیدگاههای مقام محترم ریاست جمهوری‏‎ ‎‏در باب آزادی و جامعه مدنی شد؛ و از آنجا که به منزله بازگشت به دیدگاههای اصیل‏‎ ‎‏حضرت امام در سطح مسائل اجتماعی و حکومتی بود، واقعه دوم خرداد را پدید‏‎ ‎‏آورد. به بیان دیگر، دوم خرداد نشانگر یک تمایل عمومی برای استمرار سیاستهای‏‎ ‎‏کشور در جهت دیدگاههای حضرت امام به شمار می آید. دیدگاهی که معتقد بود زن‏‎ ‎‏باید در مقدّرات اساسی مملکت دخالت کند و می فرمود:‏

‏‏‎

  «این آزادی که الآن برای ملت ما هست برای زن، برای مرد، برای نویسنده ها... .‏‎ ‎‏این آزادی، آزادی است در کلیه اموری که این امور به نفع خود شما هست... . انتقاد از‏‎ ‎‏دولت بکنید، انتقاد از هر کس که پایش را کج گذاشت بکنید؛ هیچ کسی نیست که به‏‎ ‎‏شما بگوید چرا».‏‎[1]‎

‏‏    ‏‏بنابراین، امروز با توجه به اقتضائات زمان و حرکت به سوی جامعه مدنی، باید به‏‎ ‎‏نقش و جایگاه زنان نگریست. جامعه مدنی در جنبه های انسانی، خانوادگی و‏‎ ‎‏اجتماعی چه فرصتهایی را برای زنان فراهم خواهد کرد تا بتوانند توان و استعداد‏‎ ‎‏خویش را در راه سازندگی میهن اسلامی به کار گیرند. نقش زنان در ایجاد جامعه‏‎ ‎‏مدنی در ابعاد خانوادگی، فرهنگی، سازندگی و مشارکت سیاسی تا چه حد مؤثر‏‎ ‎‏خواهد بود. جامعه مدنی چگونه مبحث آزادی را بویژه در ارتباط با زنان که همواره‏‎ ‎‏همراه با چالش و تنش بوده، در چهارچوب اسلام تأمین خواهد کرد؟ چه، تا آزادی‏‎ ‎‏نباشد، زن که باید همچون بنده ای مختار، آگاهانه بندگی خداوند را بپذیرد و‏‎ ‎‏رسالتی گران را برای خود، خانواده و فرزندانش برعهده بگیرد، به مقصود نخواهد‏‎ ‎‏رسید و انجام این رسالت به نحو مطلوب بدون آزادی مفهوم نخواهد یافت.‏

‏‏     این بحث، البته در سیاستهای دولت کنونی و رئیس جمهور عزیز، مدنظر قرار گرفته‏‎ ‎‏تا با ایجاد شرایط لازم، زن مسلمان امروز رسالت و نقش خود را به خوبی درک کند و‏‎ ‎‏در عرصه های فرهنگی و اجتماعی گامهای بلندتری بردارد و فرهنگ ساز و ‏‏تحول آفرین‏‎ ‎‏باشد. به این منظور نگاه قوه مقننه و قوه قضاییه نسبت به قوانین و‏‏ مقررات بویژه قوانین‏‎ ‎

‏‎

‏مدنی باید توأم با درک مقتضیات زمان و مکان باشد. به عنوان مثال نقشها و‏‎ ‎‏مسئولیتهای چندگانه زن امروز که به طور قطع دارای نقش اقتصادی در سازندگی کشور‏‎ ‎‏بوده، و همپایۀ مرد به تأمین مالی خانواده اش در شهر و روستا همت می گمارد، باید‏‎ ‎‏مدنظر قرار گیرد و اگر مبنای برخی احکام نقش اقتصادی مرد بوده، باید توجه کرد که‏‎ ‎‏شرایط و به عبارت دیگر موضوع تغییر یافته است. در واقع موضوع که در اینجا زن‏‎ ‎‏است، تحت شرایط جدیدی قرار گرفته، و دارای مسئولیت چندگانه و صاحب نقش‏‎ ‎‏اقتصادی در خانواده و جامعه می باشد. چنانچه حتی جمعیت قابل توجهی از زنان به‏‎ ‎‏عنوان سرپرست خانوار، خانواده های خود را اداره می کنند. همچنین تحولات در‏‎ ‎‏بحث آموزش زنان، موجب باسوادی آنان به میزان بیشتر از 70% شده، و قشر عظیمی‏‎ ‎‏با استفاده از فرصتهای به دست آمده در دوران جمهوری اسلامی با تحصیلات عالیه،‏‎ ‎‏بر میزان آگاهی و تشخیص خود به طور قابل ملاحظه ای افزوده اند. پس زن امروز، زن‏‎ ‎‏سده گذشته نیست. تغییراتی که از جنبه های اجتماعی و روان شناختی در زنان رخ‏‎ ‎‏داده است باید مورد بررسی قرار گیرد و در احکام و نگاه قانون به زن لحاظ شود؛ زیرا‏‎ ‎‏انجام این مهم، برای حل بسیاری از مسائل و بحرانهای اجتماعی می تواند مفید‏‎ ‎‏باشد؛ و چنانچه دیدیم طی سالهای گذشته نیز اعمال شده است.‏

‏‏     بی تردید امام خمینی الگوی نوین نظام اجتماعی اسلام بودند و بحث توسعه زنان‏‎ ‎‏را برای جمهوری اسلامی در اندیشه و عمل ترسیم کرده اند. دستاوردهای چشمگیر‏‎ ‎‏زنان ایرانی نیز بیانگر قابلیت اجرا و تحقق آن تفکر و آرمان والا در عصر کنونی است‏‎ ‎‏و این خود مؤید توانمندی اسلام در پاسخگویی به پرسشها و نیازهای بشر امروز در‏‎ ‎‏برابر چالشهای معاصر از جمله مسائل زنان می باشد.‏

‏‏‎

  این در حالی است که چشم انداز سیاستهای ریاست محترم جمهوری، جناب آقای‏‎ ‎‏خاتمی در قالب جامعه مدنی و گسترش و تحول آزادیهای مشروع، نویدبخش پیوند‏‎ ‎‏همیشگی میان تفکر امام و فرزندان آینده است. در ابعاد گسترده تر نیز جمهوری‏‎ ‎‏اسلامی ایران، این گرانبهاترین میراث خمینی کبیر توانسته است، افق بین المللی‏‎ ‎‏گفتگوی تمدنها را برای دنیای دردمند و پر تنش کنونی به ارمغان بیاورد.‏

‏‏ ‏‎

• )) ر. ک: صحیفه امام، ج 10، ص 187ـ189.