نگاهی به حیات علمی و آثار قلمی شهید

‏‏نگاهی به حیات علمی و آثار قلمی شهید آیت الله سید مصطفی خمینی(ره)‏

‏‏ ‏

‏‏حجت الاسلام و المسلمین سید عباس میری ‏

‏‏ ‏

‏‏شهید سید مصطفی خمینی‏‏(ره)‏‏ یکی از درخشانترین چهره های روحانیت معاصر که‏‎ ‎‏در نهضت امام خمینی‏‏(س)‏‏ نقش محوری داشت. در آذرماه 1309 ه.ش مطابق با رجب‏‎ ‎‏المرجب 1349 ه.ق در شهر مقدس قم در بیت جهاد و اجتهاد دیده به جهان گشود و نام‏‎ ‎‏جد شهیدش حاج سید مصطفی موسوی‏‏(ره)‏‏ بر او نهاده شد.‏

‏‏ ‏

‏‏دوران تحصیل‏

‏‏از آغاز کودکی آثار برجستگی در او هویدا بود. پیش از پایان دوره ابتدایی در پانزده‏‎ ‎‏سالگی رشته دانش حوزوی را با میل خویش و ارشاد پدر برگزید استعداد ذاتی، هوش و‏‎ ‎‏ذکاوت تلاش و پشتکار فوق العادۀ او سبب شد در کمترین زمان ممکن علوم مقدماتی را‏‎ ‎‏فرا گیرد و به مدارج عالی علمی بار یابد.1‏

‏‏یکی از همدرسان وی می گوید:‏

‏‏«... ایشان در طی دو سال و چند ماه کتابهای سیوطی، معالم، حاشیه ملا عبدالله ،‏‎ ‎‏شمسیه، مجموع مطول و قسمتی از شرح لمعه را با درس خصوصی به پایان رسانید...»2‏

‏‏ایشان سطح عالی را از حوزه درس استادان برجستۀ حوزۀ علمیۀ قم از جمله شیخ‏‎ ‎‏مرتضی حائری یزدی، شهید صدوقی، آیت الله سلطانی طباطبایی، آیت الله محمد جواد‏‎ ‎‏اصفهانی و ... فرا گرفت و در بیست و دو سالگی دوره سطح عالی را به پایان برد و دوره‏‎ ‎‏تخصصی اصول و فقه (دوره خارج) را آغاز کرد.‏

‏‏در خارج فقه از مراجع عصر آیت الله حجت، آیت الله بروجردی، آیت الله محقق داماد‏‎ ‎‏و اصول را از حوزه درس والد محترمشان امام خمینی‏‏(س)‏‏ بهره برد. ‏

‏‏پس از رحلت آیت الله بروجردی‏‏(ره)‏‏ در حوزه درس فقه امام‏‏(س)‏‏ شرکت جست و با‏‎ ‎‏تلاش پیگیری که در کسب دانش داشت زمانی نگذشت به مقام رفیع اجتهاد نایل آمد.‏

‏‏‎

‎‏

استاد شهید‏‏(ره)‏‏ با اینکه به درسهای رسمی حوزه عنایت بسیار داشت. در عین حال به‏‎ ‎‏موازات فراگیری دانش اصول و فقه از دانشهایی چون فلسفه، حکمت، کلام، عرفان،‏‎ ‎‏نجوم و هیئت، تاریخ، رجال و درایه، تفسیر ادبیات و ... غافل نبود. روح کاوشگر و‏‎ ‎‏دانش پژوه وی او را بر آن داشت از هر دانشی که در جامعه علمی حوزه استاد داشت‏‎ ‎‏اطلاع حاصل نماید و در این امر بسیار موفق بود. از اینرو در انواع دانشهای موجود در‏‎ ‎‏حوزه تخصص و تبحر داشت. دانشجویی را منحصر به درسهای رایج حوزه نمی دانست‏‎ ‎‏و بدان بسنده نمی کرد، بلکه آثار علمی غیر درسی را نیز با دقت کافی مطالعه و مباحثه‏‎ ‎‏می کرد. کمتر کتاب ارزشمند علمی در رشته ای از دانشهای مفید یافت می شد که آن را‏‎ ‎‏مطالعه یا مباحثه نکرده باشد.‏

‏‏سید محمد ابطحی کاشانی از همدرسان وی می گوید:‏

‏‏«... با هم به درس خارج می رفتیم ... خارج از این درسها هم با هم مباحثه داشتیم.‏‎ ‎‏تقریرات آقای نائینی و رساله های شیخ انصاری را در آخر مکاسب...3‏

‏‏سی سال از عمر شریفش نگذشته بود که جامع معقول، منقول و سایر دانشهای مورد‏‎ ‎‏نیاز و موجود در حوزه دانش دین گردید.4‏

‏‏ ‏

‏‏استادان نجف ‏

‏‏علامه شهید‏‏(ره)‏‏ در حوزه قم با بهره گیری علمی بسیار از دانشمندان طراز اول در‏‎ ‎‏رشته های گوناگون علوم، مجتهد مسلم در علوم گوناگون به ویژه فقه و اصول شد و زمانی‏‎ ‎‏که در نجف اشرف اقامت اجباری گزید، با اینکه خود را از حضور در حوزه درس‏‎ ‎‏استادان بزرگ نجف بی نیاز می دانست، در حلقه درس مراجع عصر چون آیت الله سید‏‎ ‎‏محسن حکیم‏‏(ره)‏‏، آیت الله محمد باقر زنجانی‏‏(ره)‏‏، آیت الله سید محمود شاهرودی‏‏(ره)‏‏،‏‎ ‎‏آیت الله سید ابوالقاسم خویی‏‏(ره)‏‏ و والد محترمشان شرکت می کرد. حضور وی در حوزه‏‎ ‎‏درس بزرگان تنها جنبه استفاده نداشت، بلکه می خواست از شیوه تدریس مبانی علمی و‏‎ ‎‏نکات قوت و کاستی آنها اطلاع حاصل کند. از اینرو، پس از حضور در محضر این بزرگان‏‎ ‎‏به مباحث مطرح شده از سوی استادان به دیدۀ نقد می نگریست که حاصل برخی از آن‏‎ ‎‏درسها به صورت جزوه ارزشمندی تحت عنوان «دروس الاعلام و نقدها» به صورت‏‎ ‎‏خطی موجود است، در صورت چاپ در اختیار علاقه مندان قرار خواهد گرفت. ‏

‏‏‎

‎‏

شخصیت علمی ‏

‏‏در پرتو پدری که تندیس دانش و هدایت، مرشد کامل اسطورۀ تقویٰ و معرفت بود،‏‎ ‎‏استعدادهای خداداد علامه شهید‏‏(ره)‏‏ در تمام ابعاد شکوفا شد. افزون بر نقش اساسی‏‎ ‎‏پدر در برجستگی شخصیت علمی ویژگیهای ذاتی و اکتسابی او بود که از ایشان‏‎ ‎‏دانشوری متبحر با فضایل و کمالات معنوی و ... ساخت اینک به پاره ای از ویژگیها که در‏‎ ‎‏تکوّن شخصیت علمی، معنوی استاد نقش اساسی داشته اشاره می کنیم.‏

‏‏ ‏

‏‏استعداد ذاتی ‏

‏‏استعداد و هوش ذاتی در هر کس از سوی خداوند به ودیعه نهاده شده است. در‏‎ ‎‏حقیقت خمیر مایۀ اصلی پیشرفت و تعالی در ابعاد گوناگون را داراست. ولی این توانایی‏‎ ‎‏ذاتی به تنهایی نمی تواند. برای انسان فضیلتی باشد. بهره ور نمودن استعداد و‏‎ ‎‏شکوفایی آن در طریق کسب دانش و فضیلت است که شخص می تواند به وسیله آن به‏‎ ‎‏موفقیتهایی چشمگیر دست یازد. چیزی که برای انسانهای معمولی و عادی دست‏‎ ‎‏نیافتنی است. ‏

‏‏حاج آقا مصطفی‏‏(ره)‏‏ از معدود کسانی بود که از استعداد سرشار بهره مند بود و در‏‎ ‎‏طریق استفاده بهینه از آن تلاش می کرد. قدرت درک و فهم مطالب شهید‏‏(ره)‏‏ به گونه ای‏‎ ‎‏بود که اندیشۀ مطرح شده از سوی استاد را در همان آغاز طرح و بیان دریافت می کرد و‏‎ ‎‏به ذهن می سپرد و همزمان آن را در ذهن نقاد خویش به نقد می نشست و پرسشها و‏‎ ‎‏اشکالات پی در پی، مفیدی که برای استاد و شاگرد سرمایۀ کار بود، مطرح می کرد.‏‎ ‎‏درباره سرعت فهم و درک بالای استاد کسانی که در حوزه درس امام خمینی‏‏(س) ‏‏حضور‏‎ ‎‏داشته اند خاطرات بسیار دارند از جمله سید محمد شاهچراغی می فرماید:‏

‏‏«... او به عنوان یک مستشکل خوب درس، بحث می کرد. آخر بعضیها اشکال‏‎ ‎‏می کردند و با جواب حضرت امام‏‏(س) ‏‏ساکت می شدند، ولی ایشان دوباره اشکال می کرد‏‎ ‎‏و با حضرت امام‏‏(س)‏‏ بحث می کرد. این می رساند که توان علمی ایشان خیلی قوی‏‎ ‎‏است...»5‏

‏‏بنابراین استاد شهید‏‏(ره)‏‏ در هوش و ذکاوت، درک سریع مطالب و دانش و کمال در‏‎ ‎‏میان فضلا، از جایگاه برجسته ای برخوردار بود، و همین تواناییهای ذاتی و اکتسابی‏‎ ‎

‏‏‎

‎‏

باعث شد که در اوان جوانی به مدارج عالی علمی و اجتهاد دست یابد.‏

‏‏ ‏

‏‏جامعیت‏

‏‏هوش و استعداد، کار و تلاش علمی حاج آقا مصطفی‏‏(ره)‏‏ در طریق کسب دانشهای‏‎ ‎‏گوناگون او را به آن درجه از کمالات علمی رساند که نه تنها بردانشهای رایج حوزه احاطه‏‎ ‎‏کامل یافت، بلکه در سایر دانشهای حوزوی چون تفسیر، منطق، فلسفه، حکمت، کلام،‏‎ ‎‏عرفان، هیئت و نجوم، تاریخ و تراجم، رجال و درایه، ادبیات وعلوم، تجوید، رسم الخط،‏‎ ‎‏معانی، بیان و ... تخصص کافی داشت و به اعتراف بسیاری از همدرسان گنجینه دانشهای‏‎ ‎‏بسیار بود و کمتر دانشی در حوزه می توان برشمرد که از آن بهره ای نگرفته و از آن اطلاع‏‎ ‎‏لازم نداشته باشد. یکی از همسنگران ایشان شهید فضل الله محلاتی‏‏(ره)‏‏ درباره جامعیت‏‎ ‎‏و گستره دانش استاد شهید‏‏(ره)‏‏ می فرماید:‏

‏‏«... کمتر کسی را داشتیم که در حدّ خودش از افرادی که با ایشان همدوره بودند که‏‎ ‎‏نبوغ ایشان را داشته باشند و اینکه مثل ایشان جامع باشند و در همه قسمتها وارد باشند‏‎ ‎‏و لذا اینکه ایشان هم در فلسفه استاد بود هم در فقه استاد بود، و مجتهد شد و هم در‏‎ ‎‏قسمتهای دیگر...»6‏

‏‏آیت الله فاضل در این باره می فرماید:‏

‏‏«... از نظر فضیلت علمی به نظر من سالیان دراز بود که مرحوم حاج آقا مصطفی‏‏(ره)‏‎ ‎‏یک مجتهد مسلم کامل و صاحبنظر در فقه، اصول، فلسفه، رجال، تفسیر و سایر علوم‏‎ ‎‏اسلامی بود...»7‏

‏‏ممکن است افراد مستعد در دانشهای گوناگون به مرحله اجتهاد نایل آیند، ولی‏‎ ‎‏دانشوری که با کسب همۀ این تخصصها، فضایل و کمالات در مسایل اجتماعی، سیاسی‏‎ ‎‏و مبارزاتی از تیزبینی و توان تحلیل نیرومند برخوردار باشد و پرچم مبارزه را پیشاپیش‏‎ ‎‏امت اسلامی بر دوش کشد و پس از رهبری نقش محوری نهضت را بر عهده گیرد. در‏‎ ‎‏حوزه های علمیه نداشته ایم. روحیه ای که آن را از امام خمینی‏‏(س)‏‏ به وراثت برده بود.‏

‏‏ ‏

‏‏باروری فرصتها‏

‏‏شناخت نقش زمان و بهرۀ بهینه از فرصتها تأثیر اساسی در تکوّن شخصیت انسان‏‎ ‎

‏‎

‎‏

دارد. افرادی که از لحظه لحظه عمر به شایستگی بهره می برند، زود یا دیر به هدف‏‎ ‎‏می رسند و فرشته پیروزی را در آغوش می گیرند، بدین جهت پیشوایان دین بارها‏‎ ‎‏استفاده از فرصتها را به پیروان خویش یادآور شده اند.‏

‏‏«... اغتنموا الفرص فانها تمرمر السحاب.»‏

‏‏فرصتها را غنیمت شمرید که همانند ابرها سپری می شوند.‏

‏‏استاد شهید‏‏(ره)‏‏ از جمله دانشورانی بود که این رمز را خیلی زود شناخت و با تلاش‏‎ ‎‏فراوان از کمترین فرصت بیشترین بهره را برد. از اینروی چراغ در دست به دنبال‏‎ ‎‏گمشده اش می گشت، هر جا دانشوری یا اهل دلی می یافت، زانوی تلمذ به زمین می زد و‏‎ ‎‏از خرمن دانش و فضل او توشه برمی گرفت، و بر دانش و کمال خویش می افزود. بر‏‎ ‎‏اوقات خویش بسیار حریص و سختگیر بود و با اینکه آیت الله زاده بود و در بیت‏‎ ‎‏مرجعیت می زیست (که به طور معمول در آنجا وقت کشی و مزاحمت برای اوقات‏‎ ‎‏فراوان است) کمتر پیش می آمد که استاد شهید‏‏(ره)‏‏ شمع جمع حلقه نشینان بیت باشد.‏‎ ‎‏امام خمینی‏‏(س)‏‏ نیز حاضر نبود فرزند عزیزش وقت خود را در امور اجرایی صرف کند.‏

‏‏آقا مصطفی‏‏(ره)‏‏ دربارۀ موضوع خاص شخصی نزد امام خمینی‏‏(س)‏‏ واسطه شده بود.‏‎ ‎‏امام در این مورد به فرزندشان فرمودند:‏

‏‏«... شما مشغول درس خودت باش و بگذار این کارها را دیگران بکنند...»8‏

‏‏اگر ضرورت ایجاب می کرد که حاج آقا مصطفی‏‏(ره)‏‏ در مجلسی شرکت جوید، برای‏‎ ‎‏جلوگیری از اتلاف وقت، معمولاً مباحث و نکات علمی مفید را مطرح می کرد و مجلس‏‎ ‎‏را به یک جلسه علمی و دانش پژوهی مبدل می ساخت»9‏

‏‏وی نه تنها از فرصتهای عادی کمال استفاده را می برد بلکه به هنگام گرفتاری و‏‎ ‎‏سختی نیز می کوشید از هدف باز نماند و اوقات گرانبهای او بیهوده مصرف نشود. وقتی‏‎ ‎‏بخاطر نهضت امام خمینی‏‏(س)‏‏ گرفتار می شود، وی را به زندان قزل قلعه می برند. از‏‎ ‎‏فرصتی که در زندان برایش پیش می آید استفاده می برد و با نبود منابع علمی در مسایل و‏‎ ‎‏موضوعات نوپیدا و مستحدث فقهی دست به کار می شود. و آثار ارزشمندی در این باب‏‎ ‎‏از خود به جا می گذارد.‏

‏‏یکی از نزدیکان وی نقل می کند:‏

‏‏«... در سلول انفرادیش در زندان قزل قلعه با وجود نداشتن کتاب حدود صد و بیست‏‎ ‎

‏‎

‎‏

صفحه فقه در مسایل مستحدثه یعنی در مسایلی که موضوعش در زمان قدیم وجود‏‎ ‎‏نداشت، مانند بیمه و بانک و غیره نوشت...»‏‏10‏

‏‏تبعیدگاه ترکیه فرصت مغتنمی برایش بود که یک سال بدون انقطاع از اقیانوس‏‎ ‎‏بیکران دانش کسب فیض کند. پدر که به استعداد و قابلیت فرزندش واقف بود گوهر‏‎ ‎‏حکمت و دانش را به او ارزانی داشت و آقا مصطفی‏‏(ره)‏‏ از این ایام (که اگر برای شخص‏‎ ‎‏دیگری پیش می آمد زانوی غم به بغل می گرفت و اوقات خود را به بطالت می گذراند)‏‎ ‎‏بیشترین بهره را برد. سید محمود دعایی از این ایام چنین یاد می کند:‏

‏‏«... ایشان با امام‏‏(س)‏‏ نه تنها ساعتها بلکه می توانم بگویم که ماههای زیادی در‏‎ ‎‏شرایطی قرار گرفته بود که بتواند تا آنجایی که اوقات به ایشان اجازه می داد از جنبۀ‏‎ ‎‏علمی و عرفانی امام‏‏(س)‏‏ بهره بگیرد. مدتی که امام‏‏(س) ‏‏در تبعید بودند، مرحوم آقا‏‎ ‎‏مصطفی‏‏(ره)‏‏ تنها ندیم و کسی بود که با امام‏‏(س)‏‏ در تماس بود و تمام اوقاتی که این دو‏‎ ‎‏شخص به تنهایی بسر می بردند صرف مباحثات علمی و فلسفی می شد...»‏‏11‏

‏‏ ‏

‏‏دقت و پشتکار‏

‏‏تلاش پیگیر و دقت در تحصیل مهمترین عنصر پیشرفت و احاطه بر دانش و مبانی‏‎ ‎‏علمی است. استاد شهید‏‏(ره)‏‏ دانش پژوهی بود که رمز موفقیت را از همان آغاز کسب‏‎ ‎‏دانش در دقت و پشتکار یافته بود. او به اتکای استعداد ذاتی اش خود را رها نکرد. و‏‎ ‎‏کاری که بسیاری از دانشجویان تیزهوش و مستعد انجام می دهند و نوعاً با اطمینان بر‏‎ ‎‏هوش و استعداد خویش جدیت و پشتکار چندانی ندارند بلکه استاد از کسانی بود که با‏‎ ‎‏وجود برخورداری از این نعمت خدادادی از کوشش و تلاش علمی هیچگاه نکاست و با‏‎ ‎‏دو بالِ استعداد و پشتکار و دقت بسیار توانست به درجه ای از دانش و کمال نایل آید، که‏‎ ‎‏برای کمتر کسی دست یافتنی است.‏

‏‏یکی از بزرگان که از آغاز دوران طلبگی با ایشان همدرس و بحث بوده بر این عقیده‏‎ ‎‏است که گذشته از استعداد ذاتی که در استاد وجود داشت، یکی از علل مهم موفقیتهای‏‎ ‎‏وی سعی و تلاش و پشتکار بسیار او بوده است. او در اینباره می فرماید:‏

‏‏«من فراموش نمی کنم: در یکی از روزهایی که با ایشان همبحث بودیم از اول آفتاب‏‎ ‎‏همینطور در رابطه با آن بحث مشغول مطالعه و نوشتن و تتبع و بررسی انظار بوده و هیچ‏‎ ‎

‏‎

‎‏

خستگی در این راه برای او پیدا نمی شد و بحث را با تمام خصوصیات و جزییات‏‎ ‎‏می نوشتند...»‏‏12‏

‏‏شهید محلاتی‏‏(ره)‏‏ در این باره می فرماید:‏

‏‏«... گاهی اوقات یک هفته از منزل بیرون نمی آمد و یک رشته علمی را دنبال‏‎ ‎‏می کرد...»‏‏13‏

‏‏ ‏

‏‏آزاد اندیشی ‏

‏‏بسیاری از دانشمندان با وجود بهره مندی از دانش بسیار و تسلط بر آرا و دیدگاهها و‏‎ ‎‏برخوردار بودن از مبانی قوی و مستدل، در برابر دیدگاههای بزرگان حریت و جسارت‏‎ ‎‏اظهار نظر ندارند. بسیار اندک شخصیتهای علمی یافت می شوند که با اطمینان‏‎ ‎‏براندوخته های علمی تحقیقی خویش، دیدگاههای خود را ولو با بزرگان هماهنگ نباشد‏‎ ‎‏اظهار نمایند و به آسانی تسلیم رأی دیگران نشوند و عظمت بزرگان آنان را از اظهار نظر‏‎ ‎‏باز ندارد.‏

‏‏استاد شهید‏‏(ره)‏‏ در عین حال که دانشوری جوان بود. چون از تواناییهای علمی‏‎ ‎‏گسترده ای برخوردار بود و مقدمات کار و حضور در میدانهای دانش را به خوبی فراهم‏‎ ‎‏نموده بود، هیچگاه خود را دنباله رو نمی دید و با حریت و آزادگی آرا بزرگان را به نقد‏‎ ‎‏می نشست، با دلیل و برهان دیدگاههای علمی خویش را گرچه مخالف با نظر بزرگان‏‎ ‎‏(حتی مشهور) بود اظهار می داشت و بدون دلیل حاضر نبود به سخن کسی گوش فرا‏‎ ‎‏دهد.‏

‏‏سید محمد ابطحی در این باره می فرماید:‏

‏‏«... خصوصیتی که در مرحوم حاج آقا مصطفی‏‏(ره)‏‏ سراغ داشتم این بود که از همان‏‎ ‎‏اول حالت تعبّد نسبت به مطالب علمی نداشت. مثلاً اگر شیخ انصاری یا هر بزرگواری‏‎ ‎‏مطالبی را گفته است سربسته نمی پذیرفت ... و می توان گفت از همان اوّل روح اجتهاد‏‎ ‎‏داشت و همین هم باعث ترقی او شد...‏‏14‏

‏‏ ‏

‏‏تدریس‏

‏‏استاد شهید‏‏(ره)‏‏ به خاطر نبوغ، ژرف اندیشی و دقت نظر و برجستگیهای ویژه ای که‏‎ ‎

‏‎

‎‏

داشت از ابتدای تحصیل هر کتاب درسی را که فرا می گرفت آمادگی تدریس آن را نیز‏‎ ‎‏داشت. بیشتر کتابهای مقدمات را در ایام جوانی تدریس کرده بود. او حتی درس معقول‏‎ ‎‏را که برخی پس از طی مراحل عالی توان تدریس آن را دارند پس از فراگرفتن آن‏‎ ‎‏بلافاصله آن را تدریس می کرد. در این باره یکی از همدرسان ایشان می نویسد:‏

‏‏«... او ... هر درسی را گویی با تمام جزییاتش جا به جا حفظ می نمود. حتی دیدم آخر‏‎ ‎‏شرح منظومه را درس می گرفت و آغاز آن را درس می گفت...»‏‏15‏

‏‏در سال 1340 ه.ش در مدرسه حجتیه تدریس حکمت داشت و افزون بر تدریس‏‎ ‎‏شرح منظومه، اسفار اربعه ملاصدرای شیرازی را نیز به طور خصوصی برای چند نفر‏‎ ‎‏تدریس می کرد.‏‏16‏

‏‏در حوزه علمیه قم از استادان موفق به شمار می آمد و درس وی مورد اقبال فضلای‏‎ ‎‏بسیاری بود. مقام معظم رهبری درباره چهره علمی و حوزوی و مقام استادی ایشان‏‎ ‎‏می فرمایند:‏

‏‏«... او یک مدرس معروف بود فلسفه درس می داد، فقه درس می داد، و به عنوان یک‏‎ ‎‏چهرۀ برجسته در میان طلاب حوزه و فضلا و مدرسین معروف بود...»‏‏17‏

‏‏وقتی توفیق اجباری حضور در حوزه دانش دینی هزار ساله نجف اشرف که فحولی‏‎ ‎‏از علما سکوی تدریس آن را بر عهده داشتند و جز افراد مجرّب و سالخورده کسی‏‎ ‎‏جرئت و جسارت تدریس در آنجا را نداشت نصیب وی شد با وجود سن کم در چنین‏‎ ‎‏حوزه نیرومندی درس خارج اصول را در مراحل عالی آن شروع کرد، فلسفه را ادامه داد‏‎ ‎‏و در اندک زمانی درخشید و حوزه با رونقی بنیان نهاد و افراد فاضل و نکته بینی در حوزه‏‎ ‎‏درس وی زانوی تلمذ به زمین زدند و از خرمن دانش او فیض بردند.‏

‏‏از دیدگاه برخی دانشمندان حوزه نجف حوزه تدریس استاد در ردیف سومین درس‏‎ ‎‏مهم خارج و سرآمد بسیاری از درسهایی بود که در آن حوزه جریان داشت.‏‏18‏

‏‏ ‏

‏‏ویژگیهای درس ‏

‏‏استاد با بیانی شیوا، ژرف و با احاطه کامل بر دیدگاههای پیشگامان دانش، اعم از‏‎ ‎‏متأخرین و معاصرین و با دسته بندی روشن و به دور از زواید و مسایل بی حاصل و کم‏‎ ‎‏فایده درس را ارائه می داد. گوشه ای از ویژگیهای درس ایشان به شرح زیر است:‏

‏
‏‎

‎‏

1 ـ تنقیح موضوع‏

‏‏در طرح بحث نخست به تنقیح عنوان بحث بسیار اهمیت می داد. ابتدا موضوع بحث‏‎ ‎‏و سپس محل نزاع آراء بزرگان را به خوبی مشخص می کرد. بر آن بود که بسیاری از‏‎ ‎‏اختلاف دیدگاههای علمی از ناحیه روشن نشدن عنوان موضوع بحث پدید می آید. اگر‏‎ ‎‏این دو جهت به روشنی تبیین گردد، مسیر اصلی بحث بهتر شناخته خواهد شد و مباحث‏‎ ‎‏زودتر به نتیجه خواهد رسید، و نیازی به بسیاری مسایل زاید و بی ربط نخواهد بود. با‏‎ ‎‏اندک توجه به مباحثی که در ‏‏تحریرات فی الاصول‏‏ از سوی استاد انجام گرفته این ویژگی‏‎ ‎‏به خوبی هویدا می گردد.‏

‏‏2 ـ گستردگی بحث‏

‏‏در طرح مباحث اصول و فقه شیوۀ ایشان بر آن بود که بحث از همه جوانب بررسی‏‎ ‎‏گردد و مباحث با تحقیق کامل ارائه شود.از این روی با اینکه در بسیاری از موارد به توّرم‏‎ ‎‏اصول اشاره دارد و آن را امر ناپسندی می داند. اما خود در برخی مباحث که میدان را‏‎ ‎‏برای بحث مفید می داند بسیار میدان می گیرد و بحث را به طور مبسوط پی می گیرد و کار‏‎ ‎‏را به انجام می کشاند که در برخی موارد ناچار به عذر خواهی از خوانندگان می شود.‏

‏‏3ـ تتبع و تحقیق‏

‏‏پژوهش، اطلاع بر همه جوانب موضوع و یاری گرفتن از دانشهای گوناگون و‏‎ ‎‏دیدگاههای صاحبنظران از ویژگیهای درس استاد است. ولی در طرح دیدگاههای فقها به‏‎ ‎‏شیوۀ معمول (که به طور مفصل دیدگاهها مطرح شود) معتقد نیست و آن را موجب‏‎ ‎‏وقت کشی می داند. از این روی با اشاره گویا به اصل مبانی ادله و نقد مباحث بسنده‏‎ ‎‏می کند و در پایان با ژرف نگری خاص خود، مباحث را بر اساس مبانی ادله عقلی و‏‎ ‎‏نقلی، شواهد تاریخی عینی به سامان می برد.‏

‏‏4 ـ اهتمام ویژه به دیدگاههای امام‏‏(س)‏

‏‏در حوزه درس استاد شهید‏‏(ره)‏‏ دیدگاههای فقها معاصر مطرح می شد، ولی استاد به‏‎ ‎‏آراء والد محقق خویش عنایت ویژه داشت. از این روی یکی از ویژگیهای مهم درس و‏‎ ‎‏تالیفاتی که از ایشان به جا مانده احاطه کامل به مبانی و دیدگاههای امام خمینی‏‏(س)‏‎ ‎‏است؛ چیزی که کمتر مدرسین حوزه در این حد بدان پرداخته اند همانگونه که با پدر در‏‎ ‎‏حوزۀ درس به مباحثه متقابل می پرداخت در تدریس نیز مبانی والد محترمش را به‏‎ ‎

‏‎

‎‏

نقد و بررسی می نشست. به طوری که می توان گفت مطمئن ترین فقیهی است که به طور‏‎ ‎‏بایسته به دیدگاههای امام خمینی‏‏(س)‏‏ آشنا بوده و با فهم و درک کامل بدان پرداخته است.‏‎ ‎‏بنابراین دیدگاههای فقهی و اصولی و فلسفی امام خمینی‏‏(س)‏‏ را می توان به خوبی از آثار‏‎ ‎‏ایشان دریافت کرد.‏

‏‏یکی از شاگردان وی درباره طرح و نقد و بررسی آراء امام‏‏(س)‏‏ در حوزۀ درس استاد‏‎ ‎‏شهید‏‏(ره) ‏‏می نویسد:‏

‏‏«... حوزۀ درس خارج ایشان در حوزۀ علمیۀ نجف جلوه خاصی داشت؛ دارای مبانی‏‎ ‎‏متقنی بود، و بسیاری از مبانی و آراء حضرت امام را ردّ می کرد...»‏‏19‏

‏‏5 ـ واقع نگری‏

‏‏در طرح مباحث علمی، افزون بر رسیدگی به موضوع از زاویه های گوناگون و‏‎ ‎‏دیدگاههای مختلف، به واقعیتهای عینی که در متن زندگی انسانها و جامعه وجود دارد‏‎ ‎‏توجه ویژه داشت و مسئله را به دور از ذهن گرایی آنگونه که در متن جامعه حضور دارد‏‎ ‎‏ترسیم می کرد. در این باره گاهی افقهای تازه ای به روی بحث می گشود که با پیگیری آن‏‎ ‎‏سیر پیشین بحث به طور کلی متحول می شد.‏

‏‏نمونه اینگونه مباحث در آثار علمی که از استاد به جا مانده بسیار است و خوانندگان‏‎ ‎‏را به آن منابع ارجاع می دهیم.‏

‏‏6 ـ تهذیب نفس ‏

‏‏در حوزه درس استاد شهید‏‏(ره)‏‏، تهذیب و تزکیه باطن جایگاه ویژه ای داشت و مقدم‏‎ ‎‏بر آموزش، خودسازی را از شرایط دانشجویان علوم دین می دانست. از این روی بر‏‎ ‎‏اساس سنت نیکوی برخی علما در آغاز درس حدیث پند آموزی از پیشوایان دین‏‎ ‎‏خوانده می شد و حوزه درس را با عطر معنویت آغاز می کرد و بر این امر تاکید فراوان‏‎ ‎‏داشت.‏‏20‏

‏‏ ‏

‏‏شاگردان ‏

‏‏استاد شهید‏‏(ره)‏‏ از آغاز جوانی به امر تدریس و پرورش نیروی علمی اهتمام خاص‏‎ ‎‏داشت و به اعتراف بسیاری از بزرگان در شمار استادان موفق زمان خود بود. فضلا و‏‎ ‎‏دانش پژوهان بسیاری در حوزه های علمیه قم و نجف اشرف از کلاس درس اصول، فقه،‏‎ ‎

‏‎

‎‏

فلسفه و ... استاد بهره برده اند که نام برخی از آنان به شرح زیر است:‏

‏‏1 ـ سید محمد سجادی محقق و مصصح آثار خطی استاد(اصول و تفسیر).‏

‏‏2 ـ حجة الاسلام شیخ ابراهیم فاضل فردوسی‏

‏‏3 ـ حجة الاسلام حلیمی کاشانی.‏

‏‏4 ـ حجة الاسلام سید رضا برقعی.‏

‏‏5 ـ حجة الاسلام شیخ محمد حکمت گنابادی.‏

‏‏6 ـ حجة الاسلام سید علی اکبر محتشمی.‏

‏‏7 ـ حجة الاسلام رازی زاده (علیپور) محقق و مصحح کتاب صدم استاد.‏

‏‏8 ـ حجة الاسلام امامی.‏

‏‏9 ـ حجة الاسلام و المسلمین سید احمد خمینی‏‏(ره)‏‏ ایشان در زمانی که در نجف‏‎ ‎‏بودند حدود چهار یا پنج ماه در حوزه درس اصول استاد شرکت جستند.‏‏21‏

‏‏ ‏

‏‏آثار و تألیفات ‏

‏‏در بین اهل دانش معروف است کسانی که در امر تدریس و پرورش کادر علمی توفیق‏‎ ‎‏می یابند کمتر فرصت پیدا می کنند آثار علمی عمیق از خود به جا گذارند. افرادی مستثنی‏‎ ‎‏از این قاعده که هم در امر تدریس درخشیده باشند و هم در تألیف و نگارش صفحات‏‎ ‎‏پربرگی در خود به جا نهند بسیار اندک اند.‏

‏‏استاد شهید‏‏(ره)‏‏ از معدود دانشمندانی است که در هر دو عرصه پیشگام بود. از‏‎ ‎‏جوانی حوزه تدریس داشت و از همان ایام یافته های علمی پژوهشی خویش را به رشته‏‎ ‎‏تحریر می کشید به جرأت می توان ادعا کرد که استاد شهید‏‏(ره)‏‏ یکی از موفقترین‏‎ ‎‏دانشمندانی بود که در عمر کوتاه خود بیشترین آثار ارزشمند علمی در علوم مختلف به‏‎ ‎‏میراث گذاشت.‏

‏‏سیر کوتاه در تاریخ نگارشهای استاد نشان می دهد از آنجا که از استعداد، نبوغ،‏‎ ‎‏سرعت انتقال، حافظه نیرومند و ذهن جوال بهره مند بوده است، از همان آغاز جوانی به‏‎ ‎‏آسانی بر انتقال مطالب علمی و اندیشه های بلند از ذهن بر صفحات کاغذ توانا بود. و آن‏‎ ‎‏را چون درس و مباحثه طلبگی رشته ای از کار پژوهش و تحقیق خود می شمرده است و‏‎ ‎‏همگام با فراگیری دانشهای گوناگون حوزه دست بر قلم داشته و تحقیقات علمی، نکات‏‎ ‎

‏‎

‎‏

مفید و سودمند و اندیشه های خود را می نگاشته است.‏

‏‏یکی از همدرسان ایشان در این باره می گوید:‏

‏‏«... ایشان از همان اوایل هر چه مباحثه می نمود به نظرشان می رسید می نوشتند. چه‏‎ ‎‏در علوم ادبی، چه در علم فقه، چه در علم اصول و علوم فلسفی تألیف و نوشته های‏‎ ‎‏فراوانی در این زمینه ها دارند...»‏‏22‏

‏‏در زمان گرفتاری استاد شهید‏‏(ره)‏‏ به دست رژیم پهلوی (ساواک) در سال 1342ه.ش‏‎ ‎‏هنوز سی و اندی بهار از عمر با برکتش نگذشته بود. وقتی در زندان قزل قلعه در یکی از‏‎ ‎‏بازجوییهای ساواک آثار علمی خود را برمی شمرد، از دوازده اثر علمی یاد می کند.‏‏23‏

‏‏برخی از این آثار در یورش دژخیمان ساواک به بیت امام خمینی‏‏(س)‏‏ با حدود 3000‏‎ ‎‏جلد کتاب نفیس امام‏‏(س)‏‏ به غارت رفته است.‏‏24‏

‏‏البته برخی از آنها بعداً به دست آمد، و با تصحیح و تحقیق در دسترس علاقه مندان‏‎ ‎‏قرار گرفت. برخی دیگر نامشان در آثاری که استاد در زمانهای بعد نگاشته آمده است. ‏

‏‏در تبعیدگاه ترکیه، دوری از وطن مألوف مسایل مبارزه و گرفتاریهای دیگر نه تنها‏‎ ‎‏باعث غفلت از امر تحقیق و تألیف نشد بلکه به خاطر فراغت بیشتر و همراهی با تندیس‏‎ ‎‏دانش و تقویٰ توفیقاتش فزونی گرفت با اینکه در ترکیه منابع و مآخذ علمی کافی‏‎ ‎‏نداشت. آثار ارزشمندی چون: دو جلد کتاب ‏‏مکاسب محرمه‏‏ در 420 صفحه‏‎ ‎‏قاعده الانقاد‏‏ در 180 صفحه رساله ‏‏لاضرر‏‏، ‏‏الواجبات فی الصلاة‏‏، ‏‏الفوائد و العوائد‏‏ ...‏‎ ‎‏نگاشت.‏‏25‏

‏‏پس از هجرت اجباری از ترکیه به نجف اشرف، برنامه های علمی خویش را آغاز کرد‏‎ ‎‏و به نگارش آثار گرانسنگی همّت گماشت.‏

‏‏فهرست مجموع آثاری که در قم، زندان، ترکیه، نجف اشرف از استاد به جا مانده و از‏‎ ‎‏سوی خود او و نزدیکان ایشان از آن یاد شده و ما بر آن اطلاع یافته ایم به شرح زیر است:‏

‏‏ ‏

‏‏1 ـ قرآن:‏‏ تفسیر قرآن‏‏ چهار جلد، شامل تفسیر سوره «حمد» و بخشی از آیات سوره‏‎ ‎‏«بقره».‏

‏‏ ‏

‏‏2 ـ اصول فقه: ‏‏تحریرات فی الاصول‏‏ دورۀ علم اصول مبسوط مستدل که 3 جلد آن تا‏‎ ‎

‏‎

‎‏

بحث استصحاب تعلیقی به چاپ رسیده است.‏

‏‏کتاب اصول‏‏ اثر مختصری در دانش اصول.‏

‏‏القواعد الاصولیه‏

‏‏ ‏

‏‏3 ـ فقه و فتوا‏‏: ‏‏حاشیه عروة الوثقی‏‏ اجتهاد و تقلید.‏

‏‏تحریر عروة الوثقی،‏‏ احتیاط و تقلید.‏

‏‏تحریر عروة الوثقی،‏‏ طهارت.‏

‏‏کتاب الطهارة‏‏ در فقه استدلالی مبسوط، نگارش ابتکاری استاد به شیوۀ بزرگان فقه.‏

‏‏الواجبات فی الصلاة‏

‏‏حاشیه عروة الوثقی، خلل الصلاة.‏

‏‏احکام الخلل فی الصلوة‏‏ در فقه استدلالی، مبسوط و ابتکاری.‏

‏‏حاشیه عروة الوثقی‏‏، صوم.‏

‏‏شرح و مستند تحریر الوسیله امام خمینی‏‏(س)‏‏، صوم.‏

‏‏کتاب الصوم‏‏ در فقه استدلالی، مبسوط، تخصصی، ویژه مدارج عالی حوزه های‏‎ ‎‏علمیه.‏

‏‏کتاب مکاسب محرمه‏‏ دو جلد.‏

‏‏شرح و مستند تحریر الوسیله‏‏، مکاسب محرمه.‏

‏‏کتاب البیع‏‏ در فقه استدلالی به گونه نوین و ابتکاری.‏

‏‏شرح و مستند تحریر الوسیله‏‏، بیع.‏

‏‏دراسات فی ولایت الفقیه‏‏، حکومت اسلامی.‏

‏‏کتاب الخیارات‏‏، در فقه استدلالی مستقل و مبسوط.‏

‏‏شرح و مستند تحریر الوسیله‏‏، خیارات.‏

‏‏کتاب الاجاره‏

‏‏شرح و مستند تحریر الوسیله، نکاح.‏

‏‏رساله قضا، صلوات‏

‏‏القواعد الفقهیه‏

‏‏رساله ای درباره حدیث رفع‏

‏‏‎

‎‏

حاشیه بر وسیلة النجاة سید ابوالحسن اصفهانی‏‏(ره).‏

‏‏ ‏

‏‏4 ـ فلسفه:‏‏ قواعد الحکمیه‏‏ و حاشیه و تعلیقه بر اسفار اربعه ملاصدرا.‏

‏‏حاشیه هدایه‏‏، ملاصدرا.‏

‏‏دوره فلسفه قدیم‏

‏‏حاشیه مبدأ و معاد، ملاصدرا.‏

‏‏حاشیه بخش طبیعیات اسفار‏

‏‏ ‏

‏‏5 ـ هیئت و نجوم: ‏‏تطبیق هیئت جدید بر هیئت و نجوم اسلامی‏

‏‏ ‏

‏‏6 ـ رجال: ‏‏القواعد الرجالیه‏‏، علم پیش نیاز فقه.‏

‏‏ ‏

‏‏7 ـ حدیث: ‏‏حاشیه بر خاتمه مستدرک الوسایل‏‏ میرزا حسین نوری.‏

‏‏ ‏

‏‏8 ـ تاریخ ائمه(ع): ‏‏شرح زندگانی ائمه(ع)‏‏ این اثر تا شرح حیات سید الشهداء(ع)‏‎ ‎‏ادامه یافته است.‏

‏‏ ‏

‏‏9 ـ سیاست: ‏‏قضیه آقای حکیم و دولت عراق‏‏، یادداشتهای دستنویس استاد درباره‏‎ ‎‏مسایل روز با تحلیل عمیق سیاسی.‏‏26‏

‏‏ ‏

‏‏10 ـ آثار متنوع: ‏‏نقد دروس الاعلام النجف الاشرف‏‏، در دانش فقه و اصول.‏

‏‏الفوائد والعوائد‏‏ در موضوعات گوناگون، اخلاقی، عرفانی و ....‏‏27‏

‏‏البته ممکن است به خاطر تنوع عناوین آثار و منابع گوناگون گزارش مواردی در نام‏‎ ‎‏آثار قلمی استاد تکرار پیش آمده باشد چون بنا بر گردآوری همه عناوین بود، از این روی‏‎ ‎‏از همه منابع استفاده نمودیم. بیشتر آثار علمی به جا مانده از استاد شهید‏‏(ره)‏‏ به صورت‏‎ ‎‏خطی است و تنها 3 عنوان از نگارشهای استاد چاپ شده است. ‏‏تفسیر قرآن‏‏ چهار جلد،‏‎ ‎‏تحریرات فی الاصول‏‏ سه جلد، ‏‏کتاب الصوم‏‏ و سایر آثار متنوع استاد چاپ نشده و در‏‎ ‎

‏‎

‎

‏کتابخانه آیت الله مرعشی‏‏(ره) ‏‏برای حفظ و نگهداری از بد حادثه به امانت گذاشته شده‏‎ ‎‏است و کار تحقیق و تصحیح و آماده سازی آنها جهت چاپ از سوی مؤسسه تنطیم و‏‎ ‎‏نشر آثار امام خمینی‏‏(س)‏‏ انجام می گیرد. که انشاءالله بتدریج چاپ و منتشر خواهد شد.‏

‏‏این آثار گرانبها در موضوعات متنوعی نگارش یافته اما در باب فقه، فلسفه و اصول از‏‎ ‎‏تنوع بیشتری برخوردار است، که هر کدام در محتوا، شکل، نوع ویژه ای تدوین شده که‏‎ ‎‏بیانگر اهداف و انگیزه های ویژه استاد نسبت به مباحث بوده است.‏

‏‏امید است با معرفی این آثار به جامعه علمی دانشمندان و دوستداران دانش از این‏‎ ‎‏دریای مواج که با خود گوهرهای کمیاب دارد. بهره بایسته را برگیرند.‏

‏‎

‎

‏پی نوشتها: ‏

‏‏1ـ‏‏ پیام انقلاب،‏‏ ش 96 / 14، 70 / 8 / 1362.‏

‏‏2ـ ‏‏ارشیو بنیاد تاریخ ‏‏اظهارات استاد جعفر سبحانی.‏

‏‏3ـ ‏‏پاسدار اسلام،‏‏ ش 23 / 28 آبان ماه 1362.‏

‏‏4ـ ‏‏روزنامه جمهوری اسلامی،‏‏ 30 / 7 / 1371.‏

‏‏5ـ مصاحبه مرکز اسناد انقلاب اسلامی با حجت الاسلام سید محمد شاهچراغی.‏

‏‏6ـ ‏‏روزنامۀ کیهان،‏‏ 1 / 8 / 1359.‏

‏‏7ـ ‏‏مجله پیام انقلاب،‏‏ ش 91 / 34، مصاحبه با آیت الله فاضل.‏

‏‏8ـ ‏‏مجلۀ یاد،‏‏ ش 12 / 116.‏

‏‏9ـ ‏‏پاسدار اسلام،‏‏ آبان 1362.‏

‏‏10ـ ‏‏مجلۀ جنگ و زندگی،‏‏ آبان 1361.‏

‏‏11ـ ‏‏پیام انقلاب،‏‏ ش 18 / 48، 30 / 7 / 1359.‏

‏‏12ـ همان، ش 96 / 10، 7 / 8 / 1362.‏

‏‏13ـ ‏‏روزنامۀ کیهان،‏‏ 1 / 8 / 1361.‏

‏‏14ـ ‏‏پاسدار اسلام،‏‏ ش 23 / 28، آبان 1362.‏

‏‏15ـ ‏‏نهضت روحانیون ایران،‏‏ علی دوانی، ج 6، ص 332.‏

‏‏16ـ‏‏ روزنامۀ جمهوری اسلامی،‏‏ 1 / 8 / 1363.‏

‏‏17ـ‏‏ شاهد،‏‏ ش 71 / 41، 1363.‏

‏‏18ـ ‏‏مجله 15 خرداد،‏‏ ش 4 / 17.‏

‏‏19ـ ‏‏روزنامۀ جمهوری اسلامی،‏‏ 1 / 8 / 1368.‏

‏‏20ـ ‏‏صبح آزادگان،‏‏ 1 / 8 / 1363.‏

‏‏21ـ ‏‏مجلۀ یاد،‏‏ ش 12 / 116 ـ 135.‏

‏‏22ـ ‏‏روزنامۀ کیهان،‏‏ 1 / 8 / 1359.‏

‏‏23ـ به نقل از جزوه شمارۀ 1 مرکز اسناد انقلاب اسلامی ویژه قم، پرونده شماره 11 ـ 68، ج‏‎ ‎‏1، ص 72.‏

‏‏24ـ ‏‏شهدای روحانیت،‏‏ ج 1 / 261.‏

‏‏25ـ ‏‏مجله جنگ و زندگی‏‏، آبان ماه 1361.‏

‏‏‎

‎‏

26 ـ ‏‏مجله حضور‏‏، شمارۀ 17 / 64 پاییز 75، ‏‏مجله 15 خرداد،‏‏ شمارۀ 4 / 17 ‏‏تحریرات‏‎ ‎‏فی الاصول، ‏‏ج 3 / 702.‏

‏‏27ـ ‏‏نهضت امام خمینی،‏‏ سید حمید روحانی، ج 2 / 19 و 417.‏

‏‏28ـ ‏‏مجله 15 خرداد،‏‏ شماره 4 / 17 ‏‏پیام انقلاب،‏‏ ش 70 / 48 ـ 49‏‏ شهدای روحانیت،‏‏ ج‏‎ ‎‏1 / 34، ‏‏حضور ‏‏شماره 17.‏

‏
‏‎

‎

‏‎ ‎

‏‎

‎