فهم اهل معرفت و متعمقان آخر الزمان

‏‏فهم اهل معرفت و متعمقان آخر الزمان‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏قرآن شامل نهایت معرفت‏‏ ‏

‏‏سُئِلَ عَلِیّ بْنُ الحُسَیْنِ ـ عَلَیْهِما السَّلاٰم ـ عَنِ التَّوْحیِد، فَقاٰلَ: ‏‏إنَّ اللّه عَزَّ‏‎ ‎‏وَ جَلَّ عَلِمَ أَنَّهُ یَکُونُ فی آخِرِالزَّماٰنِ أَقْوٰامٌ مُتَعَمِّقُونَ، فَأَنْزَلَ اللّه تَعاٰلیٰ «قُلْ هُوَاللّه ‏‎ ‎‏اَحَدٌ» وَ الآیاٰتِ مِنْ سُورَةِ «الحَدیدِ» إِلیٰ قَوْلِه: «وَ هُوَ عَلیمٌ بِذاٰتِ الصُّدُورِ» فَمَنْ راٰمَ‏‎ ‎‏وَراٰءَ ذٰلِکَ فَقَدْ هَلَکَ.‏‎[1]‎‏ پس، معلوم می شود این آیات شریفه، که‏‎ ‎‏توحید و تنزیه حق و بعث و رجوع موجودات در آن وارد است،‏‎ ‎‏برای متعمقین و ارباب فکرهای دقیق نازل شده. باز هم باید گفت‏‎ ‎‏فکر در حق تعالی حرام است؟ آیا کدام عارف و حکیم بیشتر از‏‎ ‎‏معارف وارده در اوّل سورۀ «حدید» آورده؟ غایت معرفت آنها‏‎ ‎‏رسیدن به این است که ‏‏سَبَّحَ لِلّهِ مٰا فِی السَّمواتِ وَالاَرْضِ.‏‎[2]‎‏ آیا از آیۀ‏‎ ‎‏شریفۀ ‏‏هُوَ الأوَّلُ وَ الآخِرُ و الظّاهِرُ وَ الباطِنُ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیمٌ.‏‎[3]‎‏ کی برای‏‎ ‎‏توصیف حق تعالی و جلوات ذات مقدسش بهتر بیانی دارد؟ به‏‎ ‎‏جان دوست قسم که اگر برای حقیّت کتاب کریم الهی جز این آیۀ‏‎ ‎‏شریفه نبود، برای اهل دل کفایت می کرد. قدری مراجعه نمایید به‏‎ ‎‏کتاب خدا و خطب و آثار و اخبار رسول اکرم و خلفای معصومین‏‎ ‎‏او ـ سلام اللّه علیهم ـ ببینید در هر مقصد از مقاصد معارف که تصور‏‎ ‎‏می شود کدام حکیم و عارف بیشتر از آنها بیانی نموده. تمام‏‎ ‎‏کلماتشان مشحون ازتوصیف حق  و استدلال برذات و صفات ذات‏‎ ‎‏مقدس است، به طوری که هر طایفه ای به قدر فهم خود از آن‏
‏‎

‏‏برخوردار می شود.(174)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏معارف عالیه برای خواص اهل معرفت‏

‏‏آنچه در ذیل حدیث شریف فرماید که ‏‏مَنْ رامَ وَراءَ ذٰلِکَ فَقَد هَلَکَ‏‎ ‎‏اشاره به آن است که این قدر که در این آیات شریفه و سورۀ مبارکۀ‏‎ ‎‏«توحید» از معارف مذکور است حد علوم بشری و غایة القصوای‏‎ ‎‏معارف است، که اگر کسی گمان کند که بالاتر از این معارف پیش‏‎ ‎‏کسی است به خطا رفته؛ و چنانچه این آیات حدّ اعلای معارف را‏‎ ‎‏به سلسلۀ بشر تعلیم می دهد، قصور از این حد نیز اخترام و هلاک‏‎ ‎‏است و جهل به مقام ربوبیت است.‏

‏‏     و البته این حدیث شریف در مقام حثّ و ترغیب به تعمق و‏‎ ‎‏تفکر در این آیات شریفه است، ولی از برای هر علمی اهلی است‏‎ ‎‏و از برای هر میدانی فارِسی. گمان نشود که آیات «توحید» را چه‏‎ ‎‏در سورۀ مبارکۀ «توحید» و چه در این آیات شریفه و چه در آیات‏‎ ‎‏دیگر قرآن و همین طور اخبار شریفه و خطب و ادعیه و مناجاتهای‏‎ ‎‏ائمه ـ علیهم السلام ـ که تمام مشحون از معارف است، انسان‏‎ ‎‏می تواند به فکر خود و ظهور عرفی آنها بفهمد. این خیالی است‏‎ ‎‏بس خام و وسواسی است شیطانی که این قطاع الطریق راه انسانیت‏‎ ‎‏دامی گشوده که انسان را از معارف باز دارد و سد ابواب حکمت و‏‎ ‎‏معرفت را بر انسان بنماید وآدمی را در وادی حیرت و ضلالت‏‎ ‎‏سرنگون کند. خدا شاهد است وَ کَفیٰ بِهِ شَهیداً‏‎[4]‎‏ ـ که مقصود من‏‎ ‎‏از این کلام، ترویج بازار فلسفۀ رسمیه یا عرفان رسمی نیست؛‏‎ ‎‏بلکه مقصود آن است که برادران ایمانی من، خصوصاً اهل علم،‏‎ ‎‏قدری به معارف اهل بیت ـ علیهم السلام ـ و قرآن توجه کنند آن را‏
‏‎

‏‏نسیان نکنند، که عمدۀ بعثت رسل و انزال کتب برای مقصد‏‎ ‎‏شریف معرفة اللّه بوده، که تمام سعادات دنیاویه و اخراویه در‏‎ ‎‏سایۀ آن حاصل آید.(175)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏لطایف علوم الهی برای اهل معرفت ‏

‏‏و از این حدیث شریف معلوم شود که فهم این آیات شریفه و این‏‎ ‎‏سورۀ مبارکه، حقّ متعمّقان و صاحبان انظار دقیقه است؛ و دقایق و‏‎ ‎‏سرایر توحید و معرفت در اینها مطوی است؛ و لطایف علوم الهی‏‎ ‎‏را حق تعالی برای اهلش فرو فرستاده؛ و کسانی که حظّی از سرایر‏‎ ‎‏توحید و معارف الهیّه ندارند، حقِّ نظر در این آیات ندارند؛ و حق‏‎ ‎‏ندارند این آیات را به معانی عامیّۀ سوقیّه که خود می فهمند حمل‏‎ ‎‏و قصر نمایند.(176)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏فهم معارف توحیدی قرآن ‏

‏‏و باید دانست که در این کتاب جامع الهی به طوری این معارف، از‏‎ ‎‏معرفة الذّات تا معرفة الافعال، مذکور است که هر طبقه به قدر‏‎ ‎‏استعداد خود از آن ادراک می کنند؛ چنانچه آیات شریفۀ توحید، و‏‎ ‎‏خصـوصاً توحیـد افعـال، را علمای ظاهـر و محدّثین و فقـها‏‎ ‎‏ـ رضوان اللّه علیهم ـ طوری بیان و تفسیر می کنند که بکلّی مخالف و‏‎ ‎‏مباین است با آنچه اهل معرفت و علمای باطن تفسیر می کنند؛ و‏‎ ‎‏نویسنده هر دو را در محل خود درست می داند، زیرا که قرآن‏‎ ‎‏شفای دردهای درونی است و هر مریض را به طوری علاج‏‎ ‎‏می کند. چنانچه کریمۀ ‏‏هُوَالاَوَّلُ وَالآخِرُ وَالظّاهِرُ وَالْباطِنُ.‏‎[5]‎‏ و کریمۀ ‏‏اللّه ‏‎ ‎
‏‎

‏‏نورُ السَّمَواتِ وَ الأَرْضِ.‏‎[6]‎‏ و کریمۀ ‏‏هُوَالَّذی فِی السَّمٰاءِ اِلهٌ وَ فِی الأرْضِ اِلٰهٌ.‏‎[7]‎‏ و‏‎ ‎‏کریمه ‏‏هُوَ مَعَکُمْ.‏‎[8]‎‏ و کریمه ‏‏اَیْنَمٰا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّه .‏‎[9]‎‏ الی غیر ذلک در‏‎ ‎‏توحید ذات، و آیات کریمۀ آخر سورۀ «حشر» و غیر آنها در توحید‏‎ ‎‏صفات، و کریمۀ ‏‏وَمٰا رَمَیْتَ اِذْرَمَیْتَ وَلٰکِنَّ اللّه رَمَی.‏‎[10]‎‏ و کریمۀ ‏‏الْحَمْدُللّه‏‎ ‎‏رَبِّ الْعالَمین.‏‏ و کریمه ‏‏یُسَبِّحُ للّه ما فی السَّمٰواتِ و ما فِی الأَرْض‏‎[11]‎‏ در توحید‏‎ ‎‏افعال، که بعضی به وجه دقیق و بعضی به وجه ادقّ عرفانی دلالت‏‎ ‎‏دارد، برای هر یک از طبقات علمای ظاهر و باطن طوری شفای‏‎ ‎‏امراض است؛ و در عین حال که بعضی آیات شریفه، مثل آیات‏‎ ‎‏اوّل «حدید» و سورۀ مبارکۀ «توحید»، به حسب حدیث شریف‏‎ ‎‏کافی برای متعمّقان از آخرالزّمان وارد شده، اهل ظاهر را نیز از آن‏‎ ‎‏بهرۀ کافی است؛ و این از معجزات این کتاب شریف و از جامعیت‏‎ ‎‏آن است.(177)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏فهم اهل معرفت از توحید قرآن ‏

‏‏گاهی با نصف سطر، برهانی را که حکما با چندین مقدمات باید‏‎ ‎‏بیان کنند به صورت غیر شبیه به برهان می فرماید. مثل قوله تعالی:‏‎ ‎‏لَوْ کانَ فیهِما ءالِهَةٌ اِلاَّ اللّه لَفَسَدَتا.‏‎[12]‎‏ و قوله: ‏‏لَذَهبَ کُلُّ إلٰهٍ بِمَا خَلَقَ وَ لَعَلاٰ بَعْضُهُمْ‏‎ ‎‏عَلیٰ بَعْضٍ،‏‎[13]‎‏ که برهان دقیق بر توحید است و هر یک از این دو‏‎ ‎‏محتاج به چندین صفحه بیان است که پیش اهلش واضح است و‏‎ ‎
‏‎

‏‏غیر اهلش را نیز حق تصرف در آن نیست، گرچه چون کلام جامع‏‎ ‎‏است به اندازۀ فهمش هر کسی از آن ادراکی می کند. و مثل قوله‏‎ ‎‏تعالی: ‏‏أَلاٰ یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطیفُ الْخَبیرُ.‏‎[14]‎‏ و قوله: ‏‏وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مٰا‏‎ ‎‏کُنْتُم.‏‎[15]‎‏ و قوله: ‏‏فَأیْنَمٰا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّه .‏‎[16]‎‏ و قوله: ‏‏وَ هُوَالَّذی فِی السَّماءِ إِلٰهٌ‏‎ ‎‏وَ فِی الأَرْضِ إِلٰهٌ.‏‎[17]‎‏ و قوله: ‏‏هُوَ الأَوَّلُ وَ الاْخِرُ وَ الظّٰاهِرُ وَ الْباطِنُ،‏‎[18]‎‏ که هر‏‎ ‎‏یک اشاره به علوم عالیه حکمت ماقبل الطبیعه است به وجه‏‎ ‎‏عرفانی.(178)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏لزوم ذوق عرفانی، برای درک قرآن ‏

‏‏چه بسا مسائل عرفانی که در قرآن و این مناجاتهای ائمه اطهار‏‎ ‎‏ـ سلام اللّه علیهم ـ و همین مناجات شعبانیه مسائل عرفانی هست‏‎ ‎‏که اشخاص، فلاسفه، عرفا تا حدودی ممکن است ادراک کنند،‏‎ ‎‏بفهمند عناوین را، لکن آن ذوق عرفانی چون حاصل نشده است‏‎ ‎‏نمی توانند وجدان کنند. آیه شریفه در قرآن: ‏‏ثُمَّ دَنیٰ فَتَدَلَّیٰ * فَکَانَ قَابَ‏‎ ‎‏قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَیٰ‏‎[19]‎‏ خوب، مفسرین، فلاسفه در این باب صحبتها‏‎ ‎‏کردند، لکن آن ذوق عرفانی کم شده است. ‏‏اِلٰهی هَبْ لِی کَمٰالَ الاْنْقِطٰاعَ‏‎ ‎‏اِلَیْکَ وَ اَنِرْ اَبْصَارَ قُلُوبِنٰا بِضِیٰاء نَظَرِهٰا اِلَیْکَ حَتّیٰ تَخْرِقَ اَبْصٰارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ‏‎ ‎‏فَتَصِلَ اِلَی مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ وَ تَصیرَ اَروٰاحَنٰا مُعَلَّقَهً بِعِزّ قُدْسِکَ اِلٰهی وَاجْعَلْنِی مِمَّنْ‏‎ ‎‏نٰادَیْتَهُ فَاجٰابَکَ وَ نٰاجَیْتَهُ فَصَعِقَ لِجَلاٰلِکَ‏‎[20]‎‏ اینها عناوینشان را خیال می کند‏‎ ‎
‏‎

‏‏7 / 3 / 62 ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏آیات مخصوص اهل معرفت ‏

‏‏ [در] قرآن، آیاتی که در این زمینه است که اهل معرفت از آن‏‎ ‎‏استفاده می کنند زیاد است، مثل اَللّه ُ نُورُالسَّمٰوٰاتِ وَالاَْرْضِ،‏‎[23]‎‏ هُوَ الاَْوَّلُ‏‎ ‎‏وَالآخِرُ وَالظّٰاهِرُ وَالْبٰاطِنُ،‏‎[24]‎‏ هُوَ مَعَکُمْ اَیْنَ مٰا کُنْتُمْ‏‎[25]‎‏ و امثال اینها که در لفظ‏‎ ‎‏و در بیان ممکن است که انسان برای آنها بیاناتی بکند، ولی به‏‎ ‎‏حسب واقع و حظّ واقعی مشکل است که کسی غیر از آنکه‏‎ ‎
‏‎

‏‏خوطب به، به اینطور مسائل برسد. هُوَالظّٰاهِرُ، هُوَالْبٰاطِنُ خوب،‏‎ ‎‏وقتی دست ماها دادند گفتیم به اینکه هُوَالْمُظْهِرُ؛ لکن مسأله این‏‎ ‎‏نیست. ‏‏اَللّه ُ نُورُالسَّمٰوٰاتِ وَ الاْرْضِ‏‏ وقتی دست بشر عادی رسیده «منور‏‎ ‎‏السموات والارض» معنا کرده، لکن مسأله این نیست. در روایات‏‎ ‎‏هم همین طور است.(180)‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏27 / 6 / 62 ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏سورۀ توحید و حدید برای متعمقان آخرالزمان‏

‏‏آیاتی که در روایات ما وارد شده است که برای متعمقین آخرالزمان‏‎ ‎‏وارد شده است، مثل سورۀ «توحید» و شش آیه از سورۀ «حدید»،‏‎ ‎‏گمان ندارم که واقعیتش برای بشر تا الآن و تا بعدها بشود آنطوری‏‎ ‎‏که باید باشد، کشف بشود. البته مسائل در این باب خیلی گفته‏‎ ‎‏شده است، تحقیقات، تحقیقات بسیار ارزنده هم بسیار شده‏‎ ‎‏است، لکن افق قرآن بالاتر از این مسائل است. همین آیۀ شریفه‏‎ ‎‏هُوَالاَوّلُ وَالاٰخِرُ والظاهر والباطِنُ‏‏ انسان خیال می کند که خوب، اول‏‎ ‎‏خلق،اللّه است و آخر هم همان است، و عرض می کنم که ظاهر هم‏‎ ‎‏به حسب آثارش است و باطن هم به حسب اسمائش؛ لکن اصلاً‏‎ ‎‏این مسأله این نیست که ما می فهمیم و فهمیده اند، مسائل بیش از‏‎ ‎‏این مسائل است. «هُوَالظاهر» اصل ظهور را به غیر خودش‏‎ ‎‏می خواهد نفی کند از غیر خودش، ظهور مال اوست. واقع مطلب‏‎ ‎‏همین است، منتها فهم این معنا که ظهور، ظهور اوست و عالم و‏‎ ‎‏تمام هستی ظهور اوست، فهم این مشکل است.(181)‏

‏‏1 / 10 / 62 ‏

‏‎ ‎

‏‎

• )) «از علی بن الحسین (ع) دربارۀ توحید پرسیدند، فرمودند: «همانا خداوند عزّ وجلّ می دانست که در آخر زمان پاره ای از مردم ژرف اندیش خواهند آمد، پس خداوند تعالی «قل هواللّه احد» و آیاتی از سورۀ «حدید» تا آیۀ «و هو علیم بذات الصدور» را فرو فرستاد؛ پس هر کس فزون از آن را اراده کند هلاک شده است»؛ اصول کافی؛ ج 1، ص 91، «کتاب التوحید»، «باب النسبة»، ح 3.
• )) «آنچه در آسمانها و زمین است خدا را تنزیه می کنند»؛ (حدید / 1).
• )) «او آغاز و پایان و آشکار و نهان است و او به همه چیز داناست»؛ (حدید / 3).
• )) برگرفته از آیه 79 سورۀ نساء: « وَ کَفَیٰ بِاللّه ِ شهیداً؛و شهادت خدا به آن کافی است».
• )) (حدید / 3).
• )) «خداوند نور آسمانها و زمین است»؛ (نور / 35).
• )) «اوست کسی که در آسمان خداست و در زمین خداست»؛ (زخرف / 84).
• )) «او با شماست»؛ (حدید / 4).
• )) «به هر سو رو کنید، آنجا روی خداست»؛ (بقره / 115).
• )) (انفال / 17).
• )) «آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است او را تسبیح می کند»؛ (جمعه / 1، تغابن / 1).
• )) (انبیا / 22).
• )) (مؤمنون / 91).
• )) «آیا آنکه خلق کرده نمی داند، با آنکه او به [باطن] عالم دانا و آگاه است»؛ ملک / 14.
• )) «او با شماست هر کجا باشید»؛ (حدید / 4).
• )) (بقره / 115).
• )) (زخرف / 84).
• )) (حدید / 3).
• )) «سپس نزدیک و نزدیک شد، پس به فاصلۀ دو کمان، یا نزدیکتر بود»؛ (نجم / 8 ـ 9).
• )) «خداوندا، کمال دلبستگی به خودت را به من ببخش، و دیدگان دل ما را با پرتو نظر به خودت نور بخش تا دیدۀ دلها حجابهای نور را بدرد. پس به معدن بزرگی برسد، و روحهای ما به درگاه عزّ قدس تو آویخته گردد. خدایا مرا از کسانی قرار بده که صدایشان زدی پس اجابت کردند، و به ایشان نظر کردی پس در برابر جلال تو مدهوش شدند»؛ مناجات شعبانیه: اقبال الاعمال، اعمال ماه شعبان؛ مصباح المتهجّد؛ ص 374.
• )) «پس موسیٰ مدهوش افتاد»؛ (اعراف / 143).
• )) «به دست توست نه به دست دیگری. افزونی و کاستی و سود و زیان من»؛ مناجات شعبانیه.
• )) (نور / 35).
• )) (حدید / 3).
• )) (حدید / 4).