فرشتۀ واسطۀ وحی
عظمت جبرئیل امین
و اما عظمت رسول وحی و واسطۀ ایصال: پس آن، جبرئیل امین و روح اعظم است که پس از خروج رسول اکرم ـ صلّی اللّه علیه و آله وسلم ـ از جلباب بشریّت و توجّه دادن شطر قلب را به حضرت جبروت، متّصل به آن روح اعظم شود، و آن یکی از ارکان اربعۀ دارِ تحقّق، بلکه اعظم ارکان و اشرف انواع آن است؛ چه که آن ذات شریف نورانی ملک موکّل علم و حکمت و صاحب ارزاق معنویّه و اطعمۀ روحانیّه است. و از کتاب خدا و احادیث شریفه تعظیم جبرئیل و تقدّم او بر دیگر ملائکه استفاده شود.(96)
* * *
قسم دوم آنان هستند که خدای تعالی آنها را وسایط رحمت وجود خود قرار داده؛ و آنها مبادی سلسلۀ موجودات و غایت اشواق آنها هستند و این طایفه را «اهل جبروت» گویند و مقدّم و رئیس آنها «روح اعظم» است؛ و شاید آیۀ شریفۀ تَنَزَّلُ الْملائِکةُ وَالرُّوح نیز اشاره باشد به این طایفه از ملائکة اللّه . و اختصاص به ذکر «روح»، با آنکه از ملائکه است، برای عظمت اوست؛ چنانچه در
کتابقرآن کتاب هدایت از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 71
آیۀ شریفۀ یَوْمَ یَقُومُ الرّوحُ وَالْمَلائِکَةُ صَفّاً نیز اشاره به همین است. و به اعتباری روح را «قلم اعلی» گویند؛ چنانچه فرماید: اَوَّلُ ما خَلَقَ اللّه الْقَلَمُ و به اعتباری او را «عقل اوّل» گویند؛ چنانچه فرماید: اوّلُ ما خَلَقَ اللّه الْعَقْلُ و بعضی روح را «جبرائیل» دانند. و فلاسفه جبرائیل را آخر ملائکۀ کرّوبییّن دانند؛ و او را «روح القدس» دانند؛ و روح را اول ملائکه کروبییّن دانند؛ و در روایات شریفه نیز فرموده که «روح اعظم» از جبرئیل است؛ چنانچه از کافی شریف منقول است که ابوبصیر گوید: سؤال کردم از حضرت صادق ـ سلام اللّه علیه ـ از قول خدای تعالی: یَسْئلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرّوحُ مِنْ اَمْرِ رَبّی. فرمود: «خلقی است اعظم از جبرئیل و میکائیل، با رسول خدا ـ صلّی اللّه علیه و آله ـ بود و با ائمّه ـ علیهم السلام ـ هست. و او از ملکوت می باشد.» و در بعض روایات است که «روح» از ملائکه نیست، بلکه اعظم از آنهاست.
مقام روح الامین
و شاید «روح» دو اطلاق داشته باشد در لسان قرآن و اخبار، چنانچه در لسان اهل اصطلاح نیز اطلاقاتی دارد. یک روح از صنوف ملائکه است؛ چنانچه فرمود از «ملکوت» است؛ و یک روح نیز روح خود حضرات اولیاست که از ملائکه نیست و اعظم از آنهاست. بنابراین، ممکن است «روح» در سورۀ شریفۀ «قدر» به اعتبار تنزّل در لیلۀ قدر، عبارت از «روح الامین» یا «روح اعظم» باشد و در آیۀ شریفۀ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرّوح عبارت از روح انسانی باشد
کتابقرآن کتاب هدایت از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 72
که در مرتبۀ کمال از جبرئیل و دیگر ملائکه اعظم است؛ و از «عالم امر» بلکه گاهی متّحد با «مشیّت»، که امر مطلق است، شود.(97)
* * *
تمثّل ملکوتی روح الامین
بدانکه روح اعظم، که خلقی اعظم از ملائکة اللّه یعنی در مرتبۀ اول از ملائکة اللّه واقع است و اشرف و اعظم از همه است، و ملائکة اللّه مجرّدۀ قطّانِ عالم جبروت از مقام خود تجافی نکنند، و از برای آنها نزول و صعود به آن معنی که از برای اجسام است مستحیل است؛ زیرا که مجرّدْ از لوازم اجسام مبرّی است و منزه است. پس تنزّل آنها، چه در مرتبۀ قلب یا صدر یا حسّ مشترکِ ولیّ، و چه در بقاع ارض و کعبه و حول قبر رسول خدا ـ صلّی اللّه علیه و آله ـ و چه در بیت المعمور باشد، به طریق تمثّل ملکوتی یا ملکی است؛ چنانچه خدای تعالی در باب تنزّل «روح الامین» بر حضرت مریم ـ علیهاالسلام ـ فرماید: فَتَمثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیّاً چنانچه برای اولیا و کمّل نیز تمثّل ملکوتی و تروّح جبروتی ممکن است. پس، ملائکة اللّه را قوه و قدرت دخول در ملک و ملکوت است به طور تمثّل؛ و کمّل اولیا را قدرت بر دخول در ملکوت و جبروت است به طور تروّح و رجوع از ظاهر به باطن. و تصدیق این معنی سهل است برای کسی که حقایق مجرّدات را، چه مجرّد ملکوتی یا جبروتی و چه نفوس ناطقه که نیز از مجرّدات جبروتیّه یا ملکوتیّه هستند، فهمیده باشد و مراحل وجود و مظاهر آنها و نسبت ظاهر به باطن و باطن به ظاهر را تصوّر نموده باشد.
کیفیت تمثّل جبروتیین و ملکوتیین
و باید دانست که تمثّل «جبروتیّین» و «ملکوتیّین» در قلب و صدر و حسّ بشر ممکن نیست مگر پس از خروج او از جلباب
کتابقرآن کتاب هدایت از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 73
بشریّت و تناسب او با آن عوالم؛ و الاّ مادامی که نفس مشتغل به تدبیرات ملکیّه است و از آن عوالم غافل است، ممکن نیست این مشاهدات یا تمثّلات برای او دست دهد. بلی، گاهی شود که به اشارۀ یکی از اولیا، نفس را از این عالم انصرافی حاصل شود و به قدر لیاقت از عوالم غیب ادراکی معنوی یا صوری نماید. و گاه شود که به واسطۀ بعضی امور هائله، مثلاً، از برای نفس انصرافی از طبیعت حاصل شود و نمونه ای از عالم غیب ادراک کند؛ چنانچه شیخ الرّئیس قضیّۀ آن شخص ساده لوح را که در حجّ بیت اللّه برات آزادی از آتش جهنم گرفته بود، نقل کند. و شیخ عارف، محیی الدّین، نیز نظیر این قضیّه را نقل نماید. و اینها نیز از انصراف نفوس است از ملک، و توجّه ملکوتی است. و گاه شود که نفوس اولیای کمّل پس از انسلاخ از عوالم و مشاهدۀ روح اعظم یا سایر ملائکة اللّه به واسطۀ قوّت نفس، به خود آیند و حفظ حضرات غیب و شهادت کنند؛ و در این صورت، در تمام نشئات در آن واحد حقایق جبروتیّین را مشاهده کنند. و گاه شود که به قدرتِ خودِ ولیِّ کامل تنزّل ملائکه حاصل شود. واللّه العالم.(98)
* * *
قرآن برتر از خیال جبرئیل
قرآن در عین حالی که یک کتاب معنوی، عرفانی به آنطوری است که به دست ماها، به خیال ماها، به خیال جبرئیل امین هم
کتابقرآن کتاب هدایت از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 74
نمی رسد، در عین حال یک کتابی است که تهذیب اخلاق را می کند، استدلال هم می کند، حکومت هم می کند و وحدت را هم سفارش می کند و قتال را هم سفارش می کند.(99)
21 / 2 / 62
* * *
عدم درک جبرئیل از حقیقت قرآن
«لاٰ یَعْرِفُهُ اِلاّ مَنْ خُوطِبَ بِه» یعنی خود رسول اکرم، یعنی واسطه هم نمی تواند بفهمد، جبرئیل هم نتوانسته است. جبرئیل امین هم یک واسطه ای بوده است که خوانده است بر حضرت، این آیاتی که از غیب بر او وارد شده است، و مأمور شده است که برساند، اما آن هم مَنْ خُوطِبَ بِه نیست.(100)
1 / 10 / 62
* * *
کیفیت وساطت جبرئیل
واسطه، جبرئیل است، جبرئیل چه جور واسطه بوده است؟ آیا پیغمبر نازل کرده است جبرئیل را و به ولایت او نازل شده است؟ با جبرئیل نازل شده است و آن وحی را رسانده است؟(101)
15 / 6 / 63
* * *
تناسب بین نزول جبرئیل و روح.انبیا(ع)
مسأله آمدن جبرئیل برای کسی یک مسألۀ ساده نیست. خیال نشود که جبرئیل برای هر کسی می آید و امکان دارد بیاید، این یک تناسب لازم است بین روح آن کسی که جبرئیل می خواهد بیاید و مقام جبرئیل که روح اعظم است، چه ما قائل بشویم به اینکه قضیۀ تنزیل، تنزل جبرئیل، به واسطۀ روح اعظم خود این ولی است یا
کتابقرآن کتاب هدایت از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 75
پیغمبر است. او تنزیل می دهد او را و وارد می کند تا مرتبۀ پایین یا بگوییم که خیر، حق تعالی او را مأمور می کند که برو و این مسائل را بگو. چه آن قسم بگوییم که بعض اهل نظر می گویند و چه این قسم بگوییم که بعض اهل ظاهر می گویند، تا تناسب ما بین روح این کسی که جبرئیل می آید پیش او و بین جبرئیل که روح اعظم است نباشد، امکان ندارد این معنا و این تناسب بین جبرئیل که روح اعظم است و انبیای درجۀ اول بوده است مثل رسول خدا و موسی و عیسی و ابراهیم و امثال اینها، بین همه کس نبوده است، بعد از این هم بین کسی دیگر نشده است.(102)
11 / 12 / 64
* * *
کتابقرآن کتاب هدایت از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 76